O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Ìàksimumlar  và  minimumlar  shàrtlàri.  (7.2)  dàn  ko‘rinib
turibdiki, hîsil bo‘lgàn to‘lqin intånsivligi (yorug‘lik intånsivligi)
cos(j
2
 - j
1
) ning qiymàtigà bîg‘liq. Òrigînîmåtriya kursidàn mà’-
lumki, kîsinusning qiymàti +1 dàn -1 gàchà îràliqdà o‘zgàràdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

23
1) cos(j
2
 - j
1
) = 1, ya’ni o‘zining eng kàttà qiymàtini qàbul
qilsin. U holda
j
2
 - j
1
 = 0, 2p, 4p, ..., 2kp,                      (7.3)
bu yerdà k = 0, 1, 2, 3, ....
Ushbu holatda (7.1) ifoda
A = A
1
 + A
2
                                              (7.4)
ko‘rinishni  îlib,  nàtijàviy  tåbrànishning  kuchàyishi  ro‘y  båràdi.
Àgàr  A
2
 = A
1 
bo‘lsà,
A
max
 = 2A
1
,                                              (7.5)
yorug‘lik àmplitudàsining ikki màrtà kuchàyishi kuzàtilàdi.
2) cos(j
2
 - j
1
) = -1, ya’ni o‘zining eng kichik qiymàtini qàbul
qilsin:
j
2
 - j
1
 = p, 3p, 5p, ..., 2(k + 1)p.                  (7.6)
Bu yerdà hàm k = 0, 1, 2, 3, ... . Bundà (7.1) ifoda
A = |A
1
 - A
2
 |                                             (7.7)
ko‘rinishni îlib, nàtijàviy tåbrànishning susàyishi ro‘y båràdi. Àgàr
A
2
 = A
1 
bo‘lsà,
A
min
 = 0,                                              (7.8)
yorug‘lik àmplitudàsining to‘là so‘nishi kuzàtilàdi.
Ìàksimumlar  và  minimumlar  shàrtlàrini  yo‘l  fàrqi  îrqàli
ifîdàlàsh. Îdàtdà, nàtijàviy tåbrànish àmplitudàsining kuchàyish
(màksimum)  và  susàyish  (minimum)  shàrtlàrini  fàzàlàr  fàrqi
j
2
- j
1
  bilàn  emàs,  bàlki  to‘lqinlàr  o‘tàdigàn  yo‘l  fàrqi  d  bilàn
ifîdàlàsh qulày hisîblànàdi. Àgàr elåktrîmàgnit to‘lqin dàvri 2p
và  bundà  u  to‘lqin  uzunligi  l  gà  tång  yo‘lni  o‘tishini  nàzàrdà
tutsàk, j = p fàzà to‘lqin 
l
2
 gà tång yo‘lni o‘tishigà mîs kålishini
ko‘ràmiz. Ushbu mulîhàzà àsîsidà màksimumlàr shàrti (7.3) ni
quyidàgichà yozish mumkin:
d
l
l
=
=
2
2
k
k .                                            (7.9)
Àgàr qo‘shiluvchi to‘lqinlàrning yo‘l fàrqi yarim to‘lqin uzunli-
gining juft sînigà yoki to‘lqin uzunligining butun sînigà tång bo‘lsà,
nàtijàviy tåbrànishning màksimàl kuchàyishi ro‘y båràdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

24
Shuningdåk, minimumlàr shàrti
(7.6) ni qàytà yozàmiz:
d
l
=
+
(
)
2
1
2
k
.       (7.10)
Àgàr qo‘shiluvchi to‘lqinlàr yo‘l
fàrqi yarim to‘lqin uzunligining tîq
sînigà tång bo‘lsà, nàtijàviy tåbrà-
nishning susàyishi ro‘y båràdi.
k
  =  0,  1,  2,  3,  ...  qiymàtlàr
intårfårånsiya màksimumlàri và mi-
nimumlàrining tàrtibi dåyilàdi.
14- ràsmdà  tång  àmplitudàli
to‘lqinlàr  intårfårånsiyasi  ko‘rsà-
tilgàn. Àgàr yo‘l fàrqi yarim to‘lqin
uzunligining juft sînigà tång bo‘l-
sà,  À
 = À
1
 + À
2
= 2À
1
  –  yorug‘lik-
ning  kuchàyishi  (14- à  ràsm),  àgàr  yo‘l  fàrqi  yarim  to‘lqin
uzunligining tîq sînigà tång bo‘lsà, A = |A
1
 - - A
2
| = 0 – yorug‘-
likning susayishi, to‘lqinning so‘nishi (14- b ràsm) ro‘y båràdi.
Sinîv sàvîllàri
1.  Intårfårånsiya  hîdisàsi  yorug‘likning  qàndày  tàbiàtgà  egàligini
isbîtlàydi? 2. Yorug‘lik intårfårånsiyasi nima? 3. Qàndày yorug‘lik to‘lqinlàri
intårfårånsiyagà kirishishi mumkin? 4. Êîgårånt to‘lqinlàr dåb qàndày
to‘lqinlàrgà àytilàdi? 5. Ìînîõrîmàtik to‘lqinlàr dåb-chi? 6. Nimà uchun
ikkità elåktr làmpîchkàsi bilàn yoritilgàn stîl ustidà intårfårånsiya mànzàràsi
hîsil bo‘lmàydi? 7. Òurli mànbàlàrdàn chiqàyotgàn yorug‘lik to‘lqinlàri
nimà  sàbàbdàn  mînîõrîmàtik  bo‘là  îlmàydi?  8.  Êîgårånt  yorug‘lik
to‘lqinlàri qàndày hîsil qilinàdi? 9. Yorug‘lik to‘lqinlàri uchun supårpîzitsiya
prinsipini ta’riflang. 10.  Ikkità kîgårånt to‘lqinlàrning qo‘shilishi nàtijàsidà
hîsil  bo‘lgàn  tåbrànish  àmplitudàsi  qàndày  àniqlànàdi?  11. Òo‘lqin
intånsivligi-chi? 12. Qàchîn nàtijàviy tåbrànishning kuchàyishi ro‘y båràdi?
13. Susàyishi-chi? 14. À
1
 = À
2
 bo‘lgàndà tåbrànish àmplitudàsining màksimàl
và minimàl qiymàtlàri nimàgà tång bo‘làdi? 15. Òåbrànish àmplitudàsi-
ning  qiymàtlàrini  fàzàlàr  fàrqi  bilàn  ifîdàlàsh  qulàymi  yoki  yo‘l  fàrqi
bilànmi? 16. Fàzàning j = p
 
gà o‘zgàrishi to‘lqin uzunligining qàndày
o‘zgàrishigà mîs kålàdi? 17. Nàtijàviy tåbrànishning màksimàl kuchàyishi
qàchîn  ro‘y  båràdi?  Ìàksimumlàr  shàrtini  yozing.  18.  Nàtijàviy
tåbrànishning susàyishi qàchîn ro‘y båràdi? Ìinimumlàr shàrtini yozing.
19. k nimàni ko‘rsàtàdi? 20. 14- ràsmdàgi mànzàràni tushuntiring.
X
t
t
A
1
A
2
A
A
1
O
l/2
14- rasm.
X
O
A
2
a)
b)
www.ziyouz.com kutubxonasi

25
Yorug‘lik  intårfårånsiyasini  kuzàtish  usullàri.
Yorug‘lik  intårfårånsiyasidàn  fîydàlànish
Ìàzmuni: Yung usuli; Frånål ko‘zgusi; Frånål biprizmàsi;
yupqà pàrdàdà intårfårånsiya; Nyutîn hàlqàlàri; yorug‘lik intårfå-
rånsiyasidàn fîydàlànish.
Endi yorug‘lik intårfårånsiyasini kuzàtish usullàri bilàn tàni-
shàylik. Bu usullàrning bàrchàsi bittà mànbàdàn chiqqàn yorug‘lik
nurini ikkigà àjràtish và ulàrni turli îptik yo‘llàr o‘tkàzib qàytà
qo‘shishgà àsîslàngàn.
1. Yung usuli. Birinchi bo‘lib, intårfårånsiya hîdisàsi kuzàtilgàn
bu usul 15- ràsmdà ko‘rsàtilgàn. S mànbàdàn chiqàyotgàn yorug‘lik
undàn bir õil uzîqlikdà jîylàshgàn S
1
 và S
2
 tirqishlàrgà tushàdi.
Àynàn shu tirqishlàr kîgårånt to‘lqinlàrning mànbàyi vàzifàsini
o‘tàb, E ekràndà intårfårånsiya mànzàràsi kuzàtilàdi.
2.  Frånål  ko‘zgusi.  S  mànbàdàn  chiqàyotgàn  yorug‘lik  bir-
birigà nisbàtàn ànchà kichik j burchàk îstidà jîylàshgàn ÀΠvà
ÎB ko‘zgulàrgà tushàdi (16- ràsm).
Êo‘zgudàn qàytgàn nurlàr E ekràndà intårfårånsiya mànzàrà-
sini hîsil qilàdi. Ulàrni go‘yoki màvhum S
1
 và S
2
 mànbàlàrdàn
chiqàyotgàn nurlàr sifàtidà qàràsh mumkin.
3. Frånål biprizmàsi. U ikkità bir õil, àsîslàri yopishtirilgàn
prizmàlàrdàn ibîràt (17- ràsm). S mànbàdàn chiqàyotgàn yorug‘lik
biprizmàdàn sinib o‘tib, go‘yoki S
1
 và S
2
 màvhum mànbàlàrdàn
chiqàyotgàn kîgårånt to‘lqinlàr sifàtidà E ekràndà intårfårånsiya
mànzàràsini hîsil qilàdi.
4. Yupqà pàrdàdà intårfårånsiya. Êundàlik hàyotimizdà yupqà
shishà plàstinkàdà, sîvun pàrdàsi và shungà o‘õshàsh pàrdàlàrdà
intårfårånsiya hîdisàsi (turli rànglàrning tîvlànishi) kuzàtilàdi.
S
S
1
S
2
B
C
E
15- rasm.
8-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

26
18- ràsmdà d qàlinlikli n yupqà pàrdà ko‘rsàtilgàn. À nuqtàgà
o‘tkàzilgàn  pårpåndikular  bilàn  a  burchàk  hîsil  qilib  SÀ  nur
tushmîqdà.  Bu  nur  À  nuqtàdà  qismàn  qàytib,  ÀE  yo‘nàlishdà
hàràkàtlànàdi.  Qismàn  singàn  nur  B  nuqtàdàn  yanà  qàytàdi  và
pàrdàdàn  chiqib,  ÀE  gà  pàràllål  CD  yo‘nàlishdà  hàràkàtlànàdi.
ÀE và  CD  nurlàr  bittà  SA  nurdàn  hîsil  bo‘lgàni  uchun  hàm
kîgårånt bo‘làdi và intårfårånsiyagà kirishishàdi. Shuni tà’kidlàsh
lîzimki, qàytgàn yorug‘lik nurining to‘lqin uzunligi 
l
2
 gà o‘zgàràdi,
ya’ni  yo‘l  fàrqigà 
l
2
  qo‘shilàdi.  Bîshqàchà  àytgàndà,  qàytgàn
yorug‘lik to‘lqini fàzàsini p gà o‘zgàrtiràdi.
Yupqà  pàrdàdà  intårfårånsiya  quyidàgi  ifîdàlàr  yordàmidà
àniqlànàdi.
S
1
S
2
S
O
B
j
E
17- rasm.
       18- rasm.
16- rasm.
S
1
S
2
S
E
S
d
A
E
D
a b
g
C
n
B
A
www.ziyouz.com kutubxonasi

27
Ìàksimumlàr  shàrti:
2
2
2
2
sin
2
2
l
l
+
a
-
=
=
d
n
d
k
.                          (8.1)
Ìinimumlàr  shàrti:
2
2
2
2
sin
2
)
1
2
(
l
l
+
a
-
=
+
=
d
n
d
k
 .                     (8.2)
Òushàyotgàn  yorug‘likning  tàrkibigà  qàràb,  (8.1)  shàrtgà
binîàn, turli õil ràngli intårfårånsiya yo‘llàri kuzàtilishi mumkin.
5. Nyutîn hàlqàlàri. Yassi-pàràllål plàstinkà ustigà kàttà ràdiusli
(R = 10–100 m) yassi-qàvàriq linzà qo‘yilgàn bo‘lsin (19- à ràsm).
Bu hîldà tång qàlinlikli yo‘llàr hàlqàlàr ko‘rinishidà bo‘lib, ulàrgà
Nyutîn hàlqàlàri dåyilàdi. Linzàgà mînîõrîmàtik yorug‘lik tushàyot-
gàn bo‘lsà, hàvî qàtlàmining yuqîri và quyi qàtlàmlàridàn qày-
tàyotgàn  to‘lqinlàr  o‘zàrî  intårfårånsiyagà  kirishàdi.  Qàytgàn
yorug‘lik uchun qîrîng‘i hàlqàlàrning ràdiuslàri
q
r
kR
l
=
                                               (8.3)
ifîdà bilàn àniqlànib, màrkàzdà qîrà dîg‘ bo‘làdi (19- b ràsm).
Bu  yerdà  k
 = 0,  1,  2,  ...  –  hàlqàlàrning  tàrtib  ràqàmi.  Yorug‘
hàlqàlàrning ràdiuslàri
l
-
=
2
yo
(2
1)
k
R
r
                                       (8.4)
kàbi àniqlànàdi. Bu yerdà k
 = 1, 2, 3, ... – yorug‘ hàlqàlàrning
tàrtib ràqàmlàri.
3
2
1
3
3¢
2
2¢
1
1¢
       a)                                           b)
19- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

28
Qàytgàn và o‘tgàn yorug‘liklàrning îptik yo‘l fàrqlàri 
l
2
 gà
fàrq qilgàni uchun hàm, ulàrdàgi màksimum và minimumlàrning
o‘rni àlmàshàdi. Bîshqàchà àytgàndà, o‘tgàn yorug‘lik uchun (8.3)
ifîdà yorug‘, (8.4) ifoda qîrîng‘i hàlqàlàrning ràdiuslàrini àniqlàydi.
Yorug‘lik intårfårånsiyasidàn fîydàlànish. Intårfårånsiya hîdi-
sàsining  miqdîriy  qînuniyatlàri  to‘lqin  uzunligi  l  gà  bîg‘liq
bo‘lgàni uchun hàm, undan to‘lqin uzunligini o‘lchàshdà foyda-
laniladi  (intårfårånsiîn  spåktrîskîpiya).  Ìisîl  uchun,  Nyutîn
hàlqàlàrining  ràdiusini  o‘lchàb  yorug‘likning  to‘lqin  uzunligini
àniqlàsh  mumkin.
Shuningdåk,  intårfårånsiya  hîdisàsidàn  îptik  àsbîblàrning
sifàtini yaõshilàshdà (yorishtirilgàn îptikà) và yaõshi qàytàruvchi
qàtlàmlàrni hîsil qilishdà hàm fîydàlànilàdi.
Intårfårånsiya hîdisàsi intårfårîmåtrlàr dåb ataluvchi o‘lchîv
àsbîblàridà hàm kång qo‘llànilàdi. Bu àsbîblàrning bàrchàsining
ish prinsiplàri bir õil bo‘lib, fàqàt yasàlishi bilànginà fàrq qilàdi.
Bundày àsbîblàr yordàmidà yorug‘likning to‘lqin uzunligi, jism-
làrning o‘lchàmlàri, jism o‘lchàmlàrining tåmpåràturàgà bîg‘liqligi
và hîkazolàr kàttà àniqlikdà o‘lchànishi mumkin.
Ìàsàlàn,  Ìàykålsîn  intårfårîmåtri  10
-7
  m  gàchà  àniqlikdà
nàtijà ko‘rsàtàdi. Bundày intårfårîmåtr yordàmidà birinchi bo‘lib
måtrning õàlqàrî etàlîni yorug‘likning to‘lqin uzunligi bilan sîlish-
tirilgàn.
Intårfårîmåtrlàr  yordàmidà  îptik  dåtàllàrning  sifàtini,  bur-
chàklàrining àniqligini nàzîràt qilish, hàvîdà tåz-tåz ro‘y båràdigàn
jàràyonlàrning àmàlgà îshishini kuzàtish mumkin.
Intårfårîmåtr và mikrîskîpdàn ibîràt mikrîintårfårîmåtrlàr
yordàmidà sirtlàrning sàyqàlligini nàzîràt qilish mumkin.
Intårfårånsiîn råfràktîmåtrlàr yordàmidà esà shàffîf jismlàr
(gàzlàr, suyuqliklàr và qàttiq jismlàr) sindirish ko‘rsàtkichlàrining
bîsimgà, temperaturagà và àràlàshmàlàrgà bîg‘liqligi o‘rgànilàdi.
Bulàrdàn  tàshqàri  hàm  intårfårånsiya  jàràyonining  qo‘llànilish
chågàràsi ànchà kàttà.
Sinîv sàvîllàri
1. Yorug‘lik intårfårånsiyasini kuzàtishning bàrchà usullàrigà õîs bo‘lgàn
õususiyat nimà? 2. Yung usulini aytib bering. 15- ràsmni tushuntiring.
3. Frånål ko‘zgusi nima? 16- ràsmni tushuntiring.  4. Frånål biprizmàsi
nima?  17- ràsmni  tushuntiring.  5. Sîvun  pàrdàsidà  turli  rànglàrning
www.ziyouz.com kutubxonasi

29
tîvlànishini qàndày tushuntiràsiz? 6. Yupqà pàrdàdà intårfårånsiya qàndày
vujudgà kålàdi? 18- ràsmni tushuntiring. 7. Qàytgàn yorug‘likning to‘lqin
uzunligi o‘zgàràdimi? 8. Fàzàsi-chi? 9. Yupqà pàrdàdàgi intårfårånsiya uchun
màksimumlàr và minimumlàr shàrtini yozing. 10. Nyutîn hàlqàlàri qàndày
hîsil qilinàdi? 11. Qàytgàn yorug‘lik uchun qîrîng‘i hàlqàlàrning ràdiuslàri
qanday? 12. Yorug‘ hàlqàlàrning ràdiuslàri-chi? 13. O‘tgàn yorug‘lik uchun
shu hàlqàlàr ràdiuslàri qanday bo‘ladi? 14. Nimà uchun qàytgàn và o‘tgàn
yorug‘liklàr uchun hàlqàlàrning ràdiuslàri mîs kålmàydi? 15. Intårfårånsiya
hîdisàsi yordàmidà yorug‘lik to‘lqinlàrining uzunligini àniqlàsh mumkinmi?
16. Intårfårîmåtrlàr nimà màqsàdlàrdà ishlàtilàdi? 17. Ìàykålsîn intårfå-
rîmåtri hàqidà nimàni bilàsiz? 18. Ìikrîintårfårîmåtr yordàmidà nimàni
nàzîràt  qilish  mumkin?  19.  Intårfårånsiîn  råfràktîmåtrlàr  yordàmidà
nimàlàr o‘rgànilàdi?
Yorug‘lik  difràksiyasi
Ì à z m u n i :   to‘lqinlàr  difràksiyasi;  yorug‘lik  difràksiyasi;
Gyuygåns–Frånål prinsipi.
Òo‘lqinlàr difràksiyasi. Difràksiya so‘zi lîtinchà diffractus –
singàn, yo‘nàlishini o‘zgàrtirgàn, dågàn mà’nîni ànglàtàdi. Shuning
uchun hàm to‘lqinlàr difràksiyasi dågàndà ulàrning to‘siqni àylànib
o‘tishi nàzàrdà tutilgàn.
Àynàn shu difràksiya shàrîfàti bilàn to‘lqinlàr gåîmåtrik sîya
sîhàsigà  yetishi,  to‘siqlàrni  àylànib  o‘tishi,  kichkinà  tirqishdàn
o‘tib ekràngà tushishi và shungà o‘õshàshlàr ro‘y bårishi mumkin.
Òîvushning pànà jîydà eshitilishi hàm tîvush to‘lqinlàri difràk-
siyasining nàtijàsidir.
Yorug‘lik  difràksiyasi.  Yuqîridàgidåk  hîllàr  yorug‘lik  bilàn
hàm ro‘y båràdimi, dågàn sàvîl tug‘ilàdi. Buning uchun sxemasi
20- ràsmdà ko‘rsàtilgàndåk tàjribà o‘tkàzàmiz. Yorug‘lik mànbàyi
qàrshisidà kichkinà tirqishli ÀB to‘siq turgàn bo‘lsin. E ekràndà
tirqishning sîyasi, yorug‘ dîg‘ hîsil bo‘làdi (20- à ràsm). Endi
ÀB to‘siqdàgi tirqishni kichràytirà bîràmiz. Òirqishning o‘lchàmlàri
ÀB to‘siq và ekràngàchà bo‘lgàn màsîfàdàn minglàb màrtà kichik
bo‘lgàndà ekràndà yorug‘ và qîrîng‘i àylànàlàrdàn ibîràt muràk-
kàb mànzàrà vujudgà kålàdi (20- b ràsm).
Bundày mànzàràni fàqàt yorug‘likning difràksiyasiginà vujudgà
kåltirishi mumkin. Yorug‘lik difràksiya mànzàràsini vujudgà kåltiràr
ekàn, dåmàk, u to‘lqin tàbiàtigà egà bo‘ladi.
Shuning uchun hàm difràksiya hîdisàsi yorug‘likning to‘lqin
tàbiàtigà egàligini ko‘rsàtuvchi jàràyonlàrdàn biri hisîblànàdi.
9-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

30
S
A
E
B
S
A
B
E
20- rasm.
Yorug‘lik  to‘lqinlàrining  to‘siqni  àylànib  o‘tishi  và  gåîmåtrik
sîya tîmîngà îg‘ishi  yorug‘lik difràksiyasi dåyilàdi.
Dåmàk, to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlishdàn hàr qàndày chåtlà-
shish yorug‘lik difràksiyasining nàtijàsi bo‘lib, uning to‘lqin tàbiàti-
gà egàligini isbîtlàydi.
Gyuygåns–Frånål prinsipi. Biz endi 20- à ràsmdàgi mànzàrà
hàqidà  chuqurrîq  mulîhàzà  yuritàylik.  Àgàr  yorug‘lik  to‘lqin
tàbiàtigà egà bo‘lsà, undà yorug‘ dîg‘ chågàràsining kåskin bo‘-
lishini qàndày tushuntirish mumkin? Õuddi shundày mulîhàzàni
yorug‘lik mànbàyi qàrshisidàgi jism sîyasining (4- ràsmga q.) kåskin
bo‘lishi hàqidà hàm àytish mumkin.
Gyuygåns prinsipi yuqîridà kåltirilgàn muàmmîni yechishgà
îjizlik  qilàdi.  Chunki  u  to‘lqin  àmplitudàsi  và,  dåmàk,  to‘lqin
intånsivligining yo‘nàlishlàr bo‘yichà tàqsimîti hàqidàgi màsàlàni
qàràmàydi.
Gyuygåns  prinsipigà  binîàn,  to‘lqin  frînti  yetib  bîrgàn  hàr
bir  nuqtàni  mustàqil  tåbrànish  mànbàyi  sifàtidà  qàràsh  mumkin.
Frànsuz  fizigi  Î.Frånål  (1788–1827)  bu  prinsipni  to‘ldirib,
fàzîning  istàlgàn  nuqtàsidàgi  tåbrànishlàrni,  to‘lqin  frîntining
bo‘làklàridàn  ibîràt  màvhum  mànbàlàr  chiqàràdigàn  ikkilàmchi
to‘lqinlàr intårfårånsiyasining nàtijàsi sifàtidà qàràsh mumkin, dågàn
a)
b)
www.ziyouz.com kutubxonasi

31
qo‘shimchà  kiritdi.  Uning  fikrigà  ko‘rà,  bu  màvhum  mànbàlàr
kîgårånt  to‘lqinlàr  chiqàràdi  và  ulàr  fàzîning  istàlgàn  nuqtàsidà
intårfårånsiyagà kirishib, bir-birlàrini kuchàytirishlàri yoki so‘ndi-
rishlàri mumkin.
Frånål o‘z prinsipigà binîàn, to‘lqin frîntini shundày bo‘làk-
làrgà  (Frånål  zînàlàrigà)  bo‘lishni  tàklif  qildiki,  bundà  qo‘shni
zînàlàrdàn qàràlàyotgàn nuqtàgà yetib kålàyotgàn to‘lqinlàrning
fàzàlàri qàràmà-qàrshi, ya’ni Dj = p và dåmàk, yo‘l fàrqi 
d
l
=
2
gà  tång  bo‘lsin.  Nàtijàdà  ikkità  qo‘shni  zînàning  qàràlàyotgàn
nuqtàdà hîsil qilàdigàn tåbrànishlàri bir-birlàrini so‘ndiràdi.
Ìàsàlàn,  S  nuqtàviy  mànbàning  istàlgàn  Ì  nuqtàdà  hîsil
qilàdigàn yorug‘lik to‘lqinining àmplitudàsini tîpàylik (21- ràsm).
Gyuygåns–Frånål prinsipigà binîàn, S mànbàning tà’sirini  F to‘l-
qin frîntining bo‘làklàridàn ibîràt màvhum mànbàlàrning tà’siri
bilàn àlmàshtiràmiz. Frånål ulàrni, hàlqàsimîn shàkldàgi zînàlàr
chåkkàsidàn  Ì  nuqtàgàchà  bo‘lgàn  fàrq 
l
2
  gà  tång  bo‘làdigàn
qilib tànlàdi, ya’ni
P M
P M
P M
P M
P M
P M
1
0
2
1
3
2
2
-
=
-
=
-
=
l
.
 Zînàlàrdàn Ì nuqtàgà yetib bîrgàn tåbrànishlàrning fàzàlàri
qàràmà-qàrshi bo‘lgànligi sàbàbli, nàtijàviy tåbrànish àmplitudàsi
quyidàgichà àniqlànàdi:
À
 = À
1
 - À
2
 + À
3
 - À
4
 + ... + À
m
,
                                
(9.1)
bu yerdà À
1
, À
2
, À
3
, ... À
m
 – mîs ràvishdà 1, 2, 3, ... m- zînàlàr
S
P
0
P
1
P
2
P
3
b
M
b + 3
2
l
b + 2
2
l
b +
l
2
21- rasm.
F
www.ziyouz.com kutubxonasi

32
vujudgà kåltiràdigàn tåbrànishlàr àmplitudàsi. Ifîdàdàn ko‘rinib
turibdiki, tirqishdà jîylàshàdigàn zînàlàr sîni juft bo‘lsà, Ì nuq-
tàdà qîrîng‘i dîg‘, tîq bo‘lsà – yorug‘ dîg‘ hîsil bo‘làdi. Òirqishdà
bittà zînà jîylàshganda, Ì nuqtàdà màksimum intånsivlik hîsil bo‘làdi.
Sinîv sàvîllàri
1. Difràksiya so‘zi qàndày mà’nîni ànglàtàdi? 2. Òo‘lqinlàr difràksiyasi
dågàndà nimà nàzàrdà tutilàdi? 3. Òîvushning pànà jîydà eshitilishini
qàndày tushuntiràsiz? 4. 20- à ràsmdàgi mànzàràni tushuntiring. 5. 20- b
ràsmdàgi mànzàràni tushuntiring. 20- b ràsmdàgi mànzàrà vujudgà kålishi
uchun  qàndày  shàrtlàr  bàjàrilishi  kåràk?  7.  Gyuygåns  prinsipi  nima?
8. Frånål Gyuygåns prinsipigà qàndày qo‘shimchà kiritdi? 9.  Frånål màv-
hum mànbàlàr hàqidà qàndày fikr bildirgàn? 10. Frånål zînàlàri qàndày
prinsipgà àsîsàn bo‘lingàn? 11. Qo‘shni zînàlàrdàn kålàyotgàn to‘lqinlàr-
ning yo‘l fàrqi nimàgà tång? 12. 21- ràsmni tushuntiring. 13. Qo‘shni
zînàlàrdàn kålgàn tåbrànishlàr àmplitudàlàri bir-birlàrigà qàndày munî-
sàbàtdà bo‘lishàdi? 14. Ì nuqtàdàgi nàtijàviy àmplitudà nimàgà tång?
15. Ì  nuqtàdà  qàchîn  qîrîng‘i,  qàchîn  yorug‘  dîg‘  hîsil  bo‘làdi?
16. Òirqishdà bittà zînà jîylàshgàndà nimà bo‘làdi?
Pàràllål nurlàr dàstàsining yakkà
tirqishdàgi difràksiyasi. Difràksiîn pànjàrà.
Difràksiyadàn fîydàlànish
Ì à z m u n i :   pàràllål  nurlàr  dàstàsining  yakkà  tirqishdàgi
difràksiyasi;  màksimumlàr  và  minimumlàr  shàrti;  difràksiîn
pànjàràning tuzilishi; difràksiîn pànjàràdà difràksiya; difràksiyadàn
fîydàlànish.
Pàràllål nurlàr dàstàsining yakkà tirqishdàgi difràksiyasi. Nåmis
fizigi  I.Fràungîfår  (1787–1826)  kàttà  àmàliy  àhàmiyatgà  egà
bo‘lgàn pàràllål nurlàr dàstàsining difràksiyasini o‘rgàndi. Shuning
uchun hàm bu difràksiyagà bà’zàn Fràungîfår difràksiyasi dåyilàdi.
Yassi mînîõrîmàtik yorug‘lik to‘lqini kångligi a bo‘lgàn tirqish
tåkisligigà tik tushàyotgàn bo‘lsin (22- à ràsm). Òirqishdà j bur-
chàkkà îg‘ib hàràkàtlànàyotgàn chåkkà MC và ND nurlàr îràsidàgi
îptik yo‘l fàrqi
d = NF = a × sinj                             (10.1)
gà tång bo‘làdi. Bu yerdà F nuqta – M nuqtadàn ND nurgà tushi-
rilgàn pårpåndikularning àsîsi.
10-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

33
MN  tirqish  tåkisligidàgi
to‘lqin sirtining îchiq qismini
tirqishning Ì qirràsigà pàràllål
bo‘lgàn  tàsmà  ko‘rinishidàgi
Frånål zînàlàrigà bo‘làmiz. Hàr
bir zînàning kångligi ulàrning
chåkkàlàri uchun yo‘l fàrqi 
l
2
gà tång bo‘làdigàn qilib tànlànàdi.
(10.1) ifîdàdàn ko‘rinib turib-
diki,  tirqishdà  jîylàshàdigàn
zînàlàr sîni j burchàkkà bîg‘-
liq bo‘làdi. O‘z nàvbàtidà, ikki-
làmchi to‘lqinlàr qo‘shilishining
nàtijàsi esà Frånål zînàlàrining
sînigà bîg‘liq. Bizgà mà’lumki,
hàr bir juft qo‘shni Frånål zî-
nàlàri vujudgà kåltiràdigàn tåb-
rànishlar  àmplitudàsi  nîlgà  tång,  chunki  qo‘shni  zînàlàrning
tåbrànishlàri bir-birlàrini so‘ndiràdi.