O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Difràksiîn pànjàràning tuzilishi.
- Difràksiîn pànjàràdà difràksiya.
- Difràksiyadàn fîydàlànish.
- Gîlîgràfiya hàqidà tushunchà
- D. GABOR (1900–1979) 11-§.
- Gîlîgràfik tàsvirni tiklàsh.
- Gîlîgràfiyaning qo‘llànilishi.
- Yorug‘likning qutblànishi. Qutblàgichlàr Ì à z m u n i
- Qutblàngàn yorug‘lik.
- 25- rasm. a) b) d) 12-§.
- Ìåõànik to‘lqinlàrning qutblànishi.
- 27- rasm. 28- rasm.
- Qutblànishdàn fîydàlànish. Qutblànish hîdisàsi õàlq õo‘jàligidà judà kång qo‘llànilàdi. Bulàrgà må- õànik yuklànish nàtijàsidà vujudgà 29- rasm.
Ìàksimumlàr và minimumlàr shàrti. Frånål zînàlàri sîni juft bo‘lsà: d j l = = ± = a m m sin , ( , , , ...) 2 1 2 3 2 , (10.2) B nuqtàdà difràksiîn minimum (to‘là qîrîng‘ilik), àgàr Frånål zînàlàri sîni tîq bo‘lsà: d j l = = ± + = a m m sin ( ) , ( , , , ...) 2 1 1 2 3 2 , (10.3) bittà kîmpånsàtsiyalànmàgàn zînàgà mîs kåluvchi difràksiîn màksimum kuzàtilàdi. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, to‘g‘ri yo‘nàlishdà (j = 0) tirqish o‘zini go‘yoki bittà Frånål zînàsidåk tutàdi và yorug‘lik shu yo‘nàlishdà eng kàttà intånsivlik bilàn tàrqàlib, B nuqtàdà màrkàziy difràksiîn màksimum kuzàtilàdi. 22- b ràsmdà difràksiya nàtijàsidà intånsivlikning ekràndàgi tàqsimîti (difràksiîn spåktr) kåltirilgàn. Difràksiîn pànjàràning tuzilishi. Endi ko‘plàb tirqishlàrdàn ibîràt siståmà bilàn tànishàylik. Bir tåkislikdà yotgàn, kångliklàri tång nîshàffîf sîhàlàr bilàn àjràtilgàn pàràllål tirqishlàrdàn ibîràt siståmà difràksiîn pànjàrà dåyilàdi. 3 Fizika, II qism M N j j D C B 0 B E I 1,0 0,047 0,017 - 2 l a - l a + l a + 2 l a + 3 l a 0 F -sinj 22- rasm. a) b) sinj www.ziyouz.com kutubxonasi 34 Àgàr tirqishning kångligini a, nîshàffîf sîhàning kångligini b dåb îlsàk, d = a + b kàttàlik difràksiîn pànjàràning dîimiysi (dàvri) dåyilàdi. 23- ràsmdà difràksiîn pànjàrà ko‘rsà- tilgàn. Gàrchi ràsmdà sîddàlik uchun ikkità tirqish – MN = CD = a và NC = b ko‘rsàtilgàn bo‘lsà-dà, u difràksiîn pànjàrà to‘g‘risidà tàsàvvurgà egà bo‘lish uchun yetàrli. Difràksiîn pànjàràdà difràksiya. Yassi mînîõrîmàtik to‘lqin pànjàrà tåkisligigà tik tushàyotgàn bo‘lsin. Òirqishlàr bir-birlàridàn tång uzîqlikdà jîylàshgànlàri uchun hàm ikkità qo‘shni tirqishdàn chiqàyotgàn nurlàrning yo‘l fàrqi (23- ràsm) d = CF = (a + b)sinj = d × sinj (10.4) gà tång bo‘làdi. Difràksiîn pànjàrà hîlidà hàm yakkà tirqishdàgi difràksiya kàbi (bîsh) minimumlàr a × sinj = ±ml, (m = 1, 2, 3, ...) (10.5) shàrtdàn àniqlànàdi. Àgàr d × sinj = ±ml, (m = 0, 1, 2, ...) (10.6) shàrt bàjàrilsà, bir tirqishning tà’siri ikkinchi tirqish tîmînidàn kuchàytirilàdi và shuning uchun hàm bu shàrt bîsh màksimumlàr shàrti dåyilàdi. Bundàn tàshqàri, difràksiîn pànjàràdà hîsil bo‘làdigàn difràk- siîn pànjàràning qo‘shimchà minimumlàri shàrtini hàm àniqlàsh mumkin. Difràksiyadàn fîydàlànish. Difràksiya hîdisàsidàn fàn và tåõ- nikàdà kång fîydàlànilàdi. Ìisîl sifàtidà difràksiîn pànjàrà àsîsidà ishlàydigàn spåktrîgràflàrni kåltirish mumkin. Bundày qurilmàlàr yordàmidà mîddàlàrning tàrkibi và sifàti hàqidà tàsàvvurgà egà bo‘lish mumkin. Àyniqsà, to‘lqin uzunligini àniqlàsh zàrur bo‘lgàn spåktràl ànàlizdà difràksiîn pànjàràdàn judà kång fîydàlànilàdi. (10.6) M N C D F j j B E MN = a NC = b 23- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 35 fîrmulàdàn ko‘rinib turibdiki, yorug‘likning l to‘lqin uzunligini tîpish uchun j difràksiya burchàgini àniqlàsh kifîya. Chunki pànjàrà dîimiysi d và bîsh màksimumlàr tàrtibi k mà’lum bo‘làdi. Pànjàrà dîimiysi d qànchà kichik bo‘lsà, bîsh màksimumlàr shun- chà yaqqîl àjràlgàn bo‘lib, l to‘lqin uzunligini shunchà àniq o‘lchàsh imkîni tug‘ilàdi. Difràksiîn pànjàrà hàm bàrchà spektràl àsbîblàr kàbi àjràtà îlish kuchi bilàn õàràktårlànàdi. Bu õàràktåristikà àsbîbning ikkità eng yaqin, l và l + Dl to‘lqin uzunlikli spåktràl chiziqlàrni àjràtà îlish qîbiliyati bilàn àniqlànàdi. Bu spåktràl chiziqlàr o‘zlàridàn kångrîq bittà màksimumgà qo‘shilib kåtmàsàginà ulàrni àjràtib îlish mumkin bo‘làdi. Pànjàrà àjràtà îlish qîbiliyatining o‘lchîvi sifàtidà quyidàgi ifîdàdàn fîydàlànilàdi: l Dl = kN , bu yerdà N – pànjàràdàgi shtriõlàr sîni. Êåltirilgàn ifîdàdàn ko‘rinib turibdiki, difràksiîn pànjàràning àjràtà îlish qîbiliyati undàgi shtriõlàr sînigà bîg‘liq. Fîydàlànilishigà qàràb zàmînàviy difràksiîn pànjàràlàrdàgi shtriõlàr sîni 1 mm dà 6000 dàn 0,25 tà gàchà bo‘lishi mumkin. Bundày pànjàràlàr yordàmidà spåktrning ultràbinàfshà qismidàn infràqizil qismigàchà bo‘lgàn sîhà o‘rgànilàdi. Sinîv sàvîllàri 1. Fràungîfår difràksiyasi dåb qàndày difràksiyagà àytilàdi? 2. Òirqish- dàn j burchàkkà îg‘ib o‘tgàn chåkkà nurlàr îràsidàgi yo‘l fàrqi qanday? 3. Frånål zînàlàri qàndày tànlànàdi? 4. Frånålning qo‘shni zînàlàri vujudgà kåltiràdigàn tåbrànishlàr àmplitudàsi nimàgà tång? 5. Qàchîn difràksiîn minimum ro‘y båràdi? Difràksiîn màksimum-chi? 6. Difràksiîn màksimum qàndày vujudgà kålàdi? 7. j = 0 dà qàndày hîl ro‘y båràdi? 8. 22- ràsmdàgi mànzàràni tushuntiring. 9. Difràksiîn pànjàrà dåb nimàgà àytilàdi? 10. Pànjàrà dîimiysi nimàgà tång? 11. 23- ràsmdàgi mànzàràni tushun- tiring. 12. Difràksiîn pànjàràdà minimumlàr hosil bo‘lish shàrti qanday? 13. Bîsh màksimumlàr shàrti-chi? 14. Bîsh màksimum qàndày vujudgà kålàdi? 15. Difràksiîn pànjàrà qàyårdà qo‘llànilàdi? 16. Difràksiîn pànjàrà yordàmidà yorug‘likning to‘lqin uzunligini àniqlàsh mumkinmi? 17. Pànjàràning àjràtà îlish qîbiliyati qàndày àniqlànàdi? 18. Àjràtà îlish qîbiliyati pànjàràdàgi shtriõlàr sînigà bîg‘liqmi? 19. Zàmînàviy pànjàrà- làrning 1 mm dà nåchtà shtriõ bîr? 20. Shtriõlàr sînining bundày qiymà- tigà erishishdàn qàndày màqsàd ko‘zdà tutilàdi? www.ziyouz.com kutubxonasi 36 Gîlîgràfiya hàqidà tushunchà Ì à z m u n i : gîlîgràfiya tàriõidàn; gîlî- gràfiyaning àsîsi; gîlîgràmmà hîsil qilish; gîlîgràfik tàsvir hîsil qilish; gîlîgràfiyaning qo‘llànilishi. Gîlîgràfiya tàriõidàn. Gîlîgràfiya (yunînchà – to‘là yozuv) – intårfårånsiya màn- zàràsi yordàmidà yozuvni và to‘lqin màydînini qàytà tiklàshning màõsus usuli. Bu usul intårfå- rånsiya và difràksiya qînunlàrigà àsîslàngàn. Jismlàrning fàzîviy tàsvirini qàyd qilishning và qàytà tiklàshning bu yangi usuli 1947- yildà ingliz fizigi D.Gàbîr (1900–1979) tîmî- nidàn kàshf qilingàn. Bu kàshfiyoti uchun D.Gàbîr 1971- yildà Nîbål mukîfîtigà sàzî- vîr bo‘ldi. Gîlîgràfiya iõtirî qilingàn dàstlàbki yillàrdà ungà yetàrlichà e’tibîr bårilmàdi. Buning àsîsiy sàbàbi qizigàn mànbàlàr chiqàràdigàn yorug‘lik to‘lqinlàri yordàmidà kåskin intårfårånsiya mànzàràsi hîsil qilishning imkîni bo‘lmàgànligidàdir. Àmmî yuqîri dàràjàdàgi mînîõrîmàtik nurlàr – làzår nurlàri pàydî bo‘lgànidàn so‘ng bu usulning àmàldà qo‘llànishidà kåskin burilish ro‘y bårdi. Gîlîgràfiyaning àsîsi. Endi gîlîgràfiyaning àsîsi bilàn tànishishgà o‘tàylik. Õo‘sh, jism to‘g‘risidàgi mà’lumît (uning tàs- viri) qàndày qilib qàyd etilàdi và qàndày qilib tiklànàdi? Buning uchun jismdàn chiqàyotgàn to‘lqin àmplitudàsi và fàzàsini qàyd qilish và qàytà tiklàsh zàrur. Bu esà àmàldà mumkin. Chunki intårfårånsiyadà, intånsivlikning tàqsimîti intårfårånsiyagà kiruvchi to‘lqinlàrning hàm àmplitudàlàrigà, hàm fàzàlàrigà bîg‘liq bo‘làdi (7.1- § gà qàràng). Shuning uchun hàm fàzà, hàm àmplitudà hàqidàgi mà’lu- mîtlàrni qàyd qilish uchun jismdàn chiquvchi to‘lqindàn (jism to‘lqini) tàshqàri, yorug‘lik mànbàyidàn bîruvchi, ungà kîgårånt bo‘lgàn to‘lqindàn hàm (tàyanch to‘lqini) fîydàlànilàdi. Gîlîgràfiyaning àsîsiy g‘îyasigà muvîfiq, jism và tàyanch to‘lqinlàri hîsil qilàdigàn intårfårånsiîn mànzàràdàgi intånsivliklàr tàqsimîti ràsmgà tushirib îlinàdi. So‘ngrà, fîtîplàstinkàdà qàyd qilingàn qîràygàn tàqsimîtlàr yorug‘lik difràksiyasi yordàmidà qàytà tiklànib, jism bo‘lmàsà hàm, uni o‘rgànish imkîniyati vu- judgà kålàdi. D. GABOR (1900–1979) 11-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 37 Gîlîgràmmà hîsil qilish. Gîlîgràmmà dåb, fîtîplàstinkàdà qàyd qilingàn tàyanch và jism to‘lqinlàri hîsil qilgàn intårfårånsiîn mànzàràgà àytilàdi. Buning qàndày àmàlgà îshirilishi 24- à ràsm- dàgi sõåmàdà ko‘rsàtilgàn. Làzår nuri ikkità qismgà àjràtilib, bir qismi ko‘zgugà, ikkinchi qismi esà jismgà yo‘nàltirilàdi. Nurning birinchi qismi ko‘zgudàn qàytib fîtîplàstinkàgà tushsà (tàyanch to‘lqini), ikkinchi qismi jismdàn qàytib fîtîplàstinkàgà tushàdi (jism to‘lqini). Bu to‘lqinlàr kîgårånt bo‘lgànliklàri uchun fîtîplàstinkàdà intårfårånsiya mànzàràsini vujudgà kåltiràdi. Òàyanch và jism to‘lqinlàrining qo‘shilishi nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn intårfårånsiya mànzàràsining fîtîplàstinkàdàgi ràsmi chiqàrilib, gîlîgràmmà hîsil qilinàdi. Gîlîgràfik tàsvirni tiklàsh. Òàsvirni tiklàsh uchun gîlîgràmmà dàstlàbki jîyigà qo‘yilàdi (24- b ràsm). U tàyanch to‘lqini bilàn Ko‘zgu Lazer Gologramma Lazer To‘siq Mavhum tasvir Haqiqiy tasvir a) b) 24- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 38 yoritilib, làzårning jism îrqàli tushàdigàn qismi to‘silàdi. Fîtî- plàstinkàgà tushàyotgàn nurning intårfårånsiîn mànzàràdàgi difràk- siyasi nàtijàsidà jism to‘lqinining nusõàsi, ya’ni jismning màvhum hàjmiy tàsviri tiklànàdi. Òàsvirdà jismning bàrchà õususiyatlàri àks- làngàn bo‘lib, gîlîgràfiyagàchà qàyårdà turgàn bo‘lsà, o‘shà jîydà turàdi. U shunchàlik råàl tuyulàdiki, ushlàb ko‘rish mumkindåk bo‘- làdi. Bundàn tàshqàri, kuzàtish gîlîgràmmàning o‘ng tîmînidàn o‘tkir burchàk îstidà îlib bîrilsà, nàrsàning hàqiqiy tàsviri hàm tiklànàdi. Låkin bu hîldà nàrsàning jîylàshuvi tåskàrisigà o‘zgàràdi. Ìàsàlàn, bîtiq jîy qàvàriq và àksinchà bo‘làdi. Àmmî, îdàtdà, jism råàl màvjuddåk tuyulàdigàn màvhum tàsvirdàn fîydàlànilàdi. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, hàttî gîlîgràmmàning bir bo‘làgi hàm tàsvirni to‘là tiklàshgà imkîn båràdi. Àmmî bo‘làkchàning judà kichik bo‘lishi tàsvirning àniqligini yomînlàshtirishi mumkin. Gîlîgràfiyaning qo‘llànilishi. Gîlîgràfiya usulidàn hîzir judà ko‘p sîhàlàrdà fîydàlànilàdi. Låkin ulàrning eng muhimi – mà’lu- mîtlàrni yozish và sàqlàsh. Gîlîgràfiya îddiy mikrîfîtîgràfiya usuligà qàràgàndà, bir õil hàjmgà yuzlàb màrtà ko‘p mà’lumîtni yozishgà imkîn båràdi. Ìàsàlàn, o‘lchamlàri 32´32 mm bo‘lgàn fîtîplàstinkàgà, hàr birining yuzàsi 1 mm 2 dàn bo‘lgàn 1024 tà gîlîgràmmàni, ya’ni 1024 båtli kitîbni jîylàshtirish mumkin. Gîlîgràfik õîtiràli EHÌ, gîlîgràfik elåktrîn mikrîskîp, gîlîgràfik kinî và tålåvidåniyå, gîlîgràfik intårfårîmåtrlàr kàbi istiqbîlli sîhàlàr endiginà rivîjlànà bîshlàmîqdà. Sinîv sàvîllàri 1. Gîlîgràfiya so‘zi qàndày mà’nîgà egà và u qàndày usul? 2. Gîlî- gràfiyani kim và qàchîn kàshf etgàn? 3. Gîlîgràfiyadàn fîydàlànishgà qàchîn jiddiy e’tibîr bårilà bîshlàndi và nimà uchun? 4. Jism to‘lqini dåb qàndày to‘lqingà àytilàdi? 5. Òàyanch to‘lqini dåb-chi? 6. Bu to‘lqinlàr intårfårensiyagà kirishishàdimi? 7. Gîlîgràfiyaning àsîsiy g‘îyasi nimàdàn ibîràt? 8. Gîlîgràmmà dåb nimàgà àytilàdi? 9. 24- à ràsmdàgi sõåmàni tushuntiring. 10. Qàndày nurlàr fîtîplàstinkàdà intårfårånsiîn mànzàràni vujudgà kåltiràdi? 11. Gîlîgràmmà qàndày hîsil qilinàdi? 12. Òàsvirni tiklàsh uchun gîlîgràmmà nimà qilinàdi? 13. 24- b ràsmdàgi hîlàtni tushuntiring. 14. Qàndày nurlàr difràksiîn mànzàràni vujudgà kåltiràdi? 15. Difràksiîn pànjàrà vàzifàsini nimà o‘tàydi? 16. Difràksiya nàtijàsidà nimà hîsil bo‘làdi? 17. Jismning qàndày tàsviri và qàyårdà tiklànàdi? 18. Jismning hàqiqiy tàsviri qàndày tiklànàdi? 19. Gîlîgràmmàning bir bo‘làgi tàsvirni tiklày îlàdimi? 20. Gîlîgràfiyadàn qàndày màqsàdlàrdà www.ziyouz.com kutubxonasi 39 fîydàlànilàdi và uning àfzàlligi nimàdà? 21. Bittà fîtîplàstinkàgà qànchà hàjmli kitîbni jîylàshtirish mumkin? 22. Gîlîgràfiyadàn kålgusidà qàn- dày sîhàlàrdà fîydàlànish mumkin? Yorug‘likning qutblànishi. Qutblàgichlàr Ì à z m u n i : tàbiiy yorug‘lik; qutblàngàn yorug‘lik; måõànik to‘lqinlàrning qutblànishi; qutblàgichlàr; Ìàlyus qînuni; Bryustår qînuni; qutblànishdàn fîydàlànish. Òàbiiy yorug‘lik. Bizgà mà’lumki, Ìàksvåll nàzàriyasigà muvîfiq, yorug‘lik ko‘ndàlàng to‘lqinlàrdàn ibîràt bo‘lib, elåktr và màgnit màydîn kuchlàngànliklàrining våktîrlàri r E và H r o‘zàrî pårpåndikular và to‘lqin tàrqàlish tåzligi våktîri rv gà pårpåndikular tåkislikdà tåbrànadi Shuning uchun hàm yorug‘likning qutblànish qînunlàrini o‘rgànishdà fàqàtginà bittà våktîrni o‘rgànishning o‘zi yetàrlidir. Îdàtdà, mulîhazàlàr yorug‘lik våktîri dåb ataluvchi elåktr màydîn kuchlàngànligi våktîri r E to‘g‘risidà yuritilàdi. Yorug‘lik ko‘plàb àtîmlàr tîmînidàn chiqàrilàdi va ko‘plàb elåktrîmàgnit nurlànishlàrning yig‘indisidàn ibîràt bo‘làdi. Bu nurlànishlàr mustàqil ràvishdà àmàlgà îshirilgàni uchun yorug‘lik våktîrining hàmmà yo‘nàlishlàr bo‘yichà tàqsimîti bir õil bo‘làdi (25- à ràsm). r E våktîri bàrchà yo‘nàlishlàr bo‘yichà tång tàqsimlàngàn yorug‘lik tàbiiy yorug‘lik dåyilàdi. Qutblàngàn yorug‘lik. Yorug‘lik våktîri tåbrànish yo‘nàlishining tåkis tàqsimîti birîr usul bilàn o‘zgàrtirilgàn yorug‘lik qutblàngàn yorug‘lik dåyilàdi. Àytàylik, qàndàydir tàshqi tà’sir nàtijàsidà r E våktîr tåbràni- shining birîr yo‘nàlishi bîshqà yo‘nàlishlàrgà nisbàtàn ustunrîq bo‘lsin (25- b ràsm). U hîldà bundày yorug‘lik qismàn qutblàngàn yorug‘lik dåyilàdi. r E våktîrining tåbrànishi fàqàt bittà yo‘nàlishdà ro‘y båràdigàn yorug‘lik yassi qutblàngàn (chiziqli qutblàngàn) yorug‘lik dåyilàdi (25- d ràsm). 25- rasm. a) b) d) 12-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 40 Yassi qutblàngàn yorug‘lik r E våktîrining tåbrànish và to‘lqin tàrqàlish yo‘nàlishlàri yotuvchi tåkislik qutblànish tåkisligi dåyilàdi. Ìåõànik to‘lqinlàrning qutblànishi. Yorug‘lik to‘lqinlàrining qutblànish måõànizmini yaõshirîq tàsàvvur qilish uchun måõànik to‘lqinlàrning qutblànishi bilan tànishàylik. Bo‘ylàmà to‘lqinlàr (tîvush to‘lqinlàri) hîlidà tåbrànish to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishi bilàn mîs kålàdi. Êo‘ndàlàng to‘l- qinlàr hîlidà esà tåbrànish to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishigà pår- påndikular bo‘làdi. Shu bilàn birgà, to‘lqinning tàrqàlish yo‘nà- lishigà pårpåndikular bo‘lgàn yo‘nàlish chåksiz ko‘pdir (26- à ràsm). Qutblàngàn to‘lqinni hîsil qilish uchun quyidàgichà tàjribà o‘tkàzàylik. Yo‘lidà tirqishli to‘siq qo‘yilgàn ko‘ndàlàng to‘lqin SO chilvir bo‘ylàb tàrqàlàyotgàn bo‘lsin (26- b ràsm). Gàrchi to‘lqin hàràkàt yo‘nàlishigà pårpåndikular bo‘lgàn bàrchà yo‘nàlishlàrdà tåbrànishi mumkin bo‘lsà-dà, ÀB tirqishgà pàràllål bo‘lgàn to‘lqin- làrginà to‘siqdàn o‘tàdi, bîshqàchà àytgàndà, shu yo‘nàlish bîsh- qàlàrigà nisbàtàn ustun bo‘lib qîlàdi, ya’ni to‘lqin qutblànàdi. Àgàr to‘siq và dåmàk, tirqish hàm 90° gà burilsà (26- d ràsm), to‘lqin tirqish îrqàli o‘tîlmày so‘nàdi. Òàjribà nàtijàsi chilvirdàgi to‘lqin ko‘ndàlàng, qutblànish esà ko‘ndàlàng to‘lqinlàrgà õîs õususiyat ekànligini ko‘rsàtàdi. Bo‘ylàmà to‘lqinlàr tirqish qàndày jîylàshishi- dàn qàt’i nàzàr, undàn o‘tàvåràdi. Qutblàgichlàr. Endi yorug‘lik to‘lqinlàrining tàbiàtini àniqlàsh uchun yuqîridà kåltirilgàngà o‘õshàsh tàjribà o‘tkàzib ko‘ràylik. Yorug‘lik to‘lqini hîlidà «tirqishli to‘siq» vàzifàsini nimà bàjàrishi mumkin, dågàn sàvîl tug‘ilàdi. Bu vàzifàni bà’zi kristàllàr, màsàlàn, turmàlin o‘tàshi mumkin. Bundày kristàllàr ànizîtrîpik õususiyat- làrgà egà bo‘lgànliklàri uchun, yorug‘lik tåbrànishining mà’lum yo‘nàlishidàgisini o‘tkàzib, bîshqàlàrini o‘tkàzmàydi. Bîshqàchà àytgàndà, ulàr yorug‘likni qutblàsh õususiyatigà egà và shuning uchun ulàr qutblàgichlàr dåyilàdi. Z Y X S A B O S A B O 26- rasm. a) b) d) www.ziyouz.com kutubxonasi 41 Yorug‘lik to‘lqinining qutblànish õususiyatigà egàligi uning ko‘ndàlàng to‘lqin ekànligini isbîtlàydi. Ìàlyus qînuni. Endi turmàlin bilàn tàjribà o‘tkàzàylik. Buning uchun tàbiiy yorug‘lik turmàlin plàstinkàning îptik o‘qi OO¢ gà pårpåndikular ràvishdà yo‘nàltirilàdi (27- ràsm). (Òurmàlin plàs- tinkà 26- ràsmdàgi to‘siq vàzifàsini bàjàrsà, uning OO¢ îptik o‘qi undàgi tirqish vàzifàsini o‘tàydi. Îptik o‘q dåb, turmàlinning tåbrànish so‘nmày o‘tàdigàn yo‘nàlishigà àytilàdi). Birinchi turmà- linni nur yo‘nàlishi àtrîfidà àylàntirib, undàn o‘tgàn yorug‘lik intånsivligining o‘zgàrmàgànligini ko‘ràmiz. Àgàr nurning yo‘ligà ikkinchi Ò 2 turmàlin plàstinkàni qo‘ysàk và uni nur yo‘nàlishi àtrîfidà àylàntirsàk, o‘tàyotgàn yorug‘lik intånsivligining o‘zgàrishi kuzàtilàdi. Ikkinchi turmàlindàn chiqàyotgàn nurning intånsivligi turmàlin plàstinkàlàrning îptik o‘qlàri îràsidàgi a burchàkka (28- ràsm) bîg‘liq bo‘lib, tushàyotgàn yorug‘lik intånsivligi bilàn B A O ¢ O ¢ A ¢ B¢ T 1 O T 2 O O ¢ O T 1 T 2 E O ¢ O a E 0 27- rasm. 28- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 42 frànsuz fizigi E.Ìàlyus (1775–1812) nîmidàgi qînun îrqàli bîg‘làngàn: I = I 0 cosa, (12.1) bu yerdà I – ikkinchi turmàlindàn chiqàyotgàn, I 0 – ikkinchi turmàlingà tushàyotgàn yorug‘lik intånsivliklàri. Àgàr a p = 2 bo‘lsà, cosa = 0 và I = 0, ya’ni ikkinchi turmà- lindà yorug‘lik to‘lqini so‘nàdi. Bu esà birinchi turmàlindàn fàqàt mà’lum yo‘nàlishdàgi (27- ràsmdà bu yo‘nàlish ÀB strålkà bilàn ko‘rsàtilgàn) yorug‘lik tåbrànishlàri o‘tishini, bîshqàchà àytgàn- dà, birinchi turmàlin tàbiiy yorug‘likni yassi qutblàngàn yorug‘- likkà àylàntirishini ko‘rsàtàdi. Bryustår qînuni. Tàbiiy yorug‘lik ikkità dielåktrikning (misîl uchun hàvî và suv) chågàràsigà tushganda bir qismi qàytàdi, bir qismi esà sinib ikkinchi muhitdà hàràkàtlànàdi. Bu nurlàrning yo‘ligà turmàlin plàstinkà qo‘yib, ulàrning qismàn qutblàngànligigà ishînch hîsil qilish mumkin. Òàjribàlàr qàytgàn nurdà tushish tåkisligigà pårpåndikular bo‘lgàn tåbrànish (29- ràsmdà ulàr nuq- tàlàr bilàn ko‘rsàtilgàn), singànidà esà tushish tåkisligigà pàràllål tåbrànish (strålkàlàr bilàn ko‘rsàtilgàn) ustunrîq bo‘lishini ko‘rsàtdi. Qutblànish dàràjàsi nurning tushish burchàgi và sindirish ko‘rsàtkichigà bîg‘liq. Shîtlàndiyalik fizik D.Bryustår (1781– 1868) tushish burchàgi i B sindirish ko‘rsàtkichi (n 21 ) yordàmidà tg i B = n 21 (12.2) munîsàbàt îrqàli àniqlànishini ko‘rsàtuvchi o‘z qînunini yaràtdi. Bu yerdà n 21 – ikkinchi muhitning birinchi muhitgà nisbàtàn sindirish ko‘rsàtkichi. Òàbiiy yorug‘lik dielåktriklàr chågàràsigà Bryustår burchàgi îsti- dà tushsà, qàytgàn nur yassi qutb- làngàn bo‘làdi (tushish tåkisligigà pårpåndikular tåbrànishlàrgàginà egà bo‘làdi) (30- ràsm). Singàn nur esà màksimàl (låkin to‘là emàs) qutb- làngàn bo‘làdi. Qutblànishdàn fîydàlànish. Qutblànish hîdisàsi õàlq õo‘jàligidà judà kång qo‘llànilàdi. Bulàrgà må- õànik yuklànish nàtijàsidà vujudgà 29- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 43 kålàdigàn elàstik kuchlànish jîylàri- ni àniqlàsh, tîvushni yozish và eshit- tirish kàbi tåz o‘tàdigàn jàràyon- làrni o‘rgànish misîl bo‘làdi. Òàjribàlàrning ko‘rsàtishichà, bà’zi kristàllàr và îrgànik mîddà- làrning eritmàlàridàn qutblàngàn yorug‘lik o‘tgànidà qutblànish tåkisligining burilishi kuzàtilàdi. Qutblànish tåkisligini burîvchi mîddàlàr îptik fàîl mîddàlàr dåyilàdi. Bundày mîddàlàrgà kvàrs, shàkàrning suvdàgi eritmàsi và bîshqàlàr misîl bo‘làdi. Àynàn shu hîdisàdan îptik fàîl mîddàlàr eritmàsining kînsåntràtsiyasini àniqlàshdà kång fîydàlànilàdi. Sinîv sàvîllàri 1. Yorug‘lik Ìàksvåll nàzàriyasigà ko‘ra qàndày to‘lqin? 2. Yorug‘lik våktîri dåb qàndày våktîrgà àytilàdi? 3. Yorug‘lik våktîri bàrchà yo‘nàlishlàr bo‘yichà qàndày tàqsimlàngàn? 4. Qàndày yorug‘lik tàbiiy yorug‘lik dåyilàdi? 5. Qàndày yorug‘lik qutblàngàn yorug‘lik dåyilàdi? 6. Qàndày yorug‘lik qismàn qutblàngàn dåyilàdi? Yassi qutblàngàn dåb-chi? 7. Qutblànish tåkisligi dåb qàndày tåkislikkà àytilàdi? 8. Qutblàngàn måõànik to‘lqin dåb qàndày to‘lqingà àytilàdi? 9. Àgàr to‘siq 90° gà burilsà, nimà ro‘y båràdi và uning sàbàbini tushuntiring. 10. Qàndày måõànik to‘lqinlàr qutblànishi mumkin? 11. Òurmàlin qàndày õususiyatgà egà? 12. Òurmàlinning bundày õususiyatgà egàligi qàndày tushuntirilàdi? 13. Qutblàgich dåb nimàgà àytilàdi? 14. Nimàgà àsîslànib yorug‘likni ko‘ndàlàng to‘lqindàn ibîràt dåyish mumkin? 15. Òåbrànishning turmàlin îptik o‘qi yo‘nàlishidàgi tàshkil etuvchisi qàndày o‘zgàràdi? 16. Birinchi turmàlin burilgàndà yorug‘lik intånsivligi o‘zgàràdimi? Ikkinchisi burilgàndà-chi? 17. Ikkinchi turmàlindàn chiqqàn yorug‘lik turmàlin plàstinkàlàrining îptik o‘qlàri îràsidàgi bur- chàkkà bîg‘liqmi? 18. a p = 2 bo‘lgàndà ikkinchi turmàlindàn chiqqàn yorug‘lik intånsivligi nimàgà tång bo‘làdi? 19. 27- ràsmdàgi hîlàtni tushuntiring. 20. Ìàlyus qînunini tushuntiring. 21. 28- ràsmni izohlang. 22. Yorug‘lik ikkità dielåktrik chågàràsigà tushganda qanday hîl ro‘y båràdi? 23. Qàytgàn và singàn nurlàr qàndày qutblàngàn bo‘làdi? 24. Bryustår qînunini tushuntiring. 25. Îptik fàîl mîddàlàr dåb qàndày mîddàlàrgà àytilàdi? 26. Qutblànish hîdisàsidàn qàyårlardà fîydàlànilàdi? Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling