O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Ishqalanish kuchi nimalarga bog‘liq?
Download 4 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Òayanchning reaksiya kuchi.
- 21- a rasm. 21- b rasm.
- Ishqalanishning tabiatda va texnikada ahamiyati.
- 12- §. Gorizontga qiya otilgan jismning harakati
- Stol ustidan gorizontal otilgan jismning harakati.
- 22- a rasm. 22- b rasm.
- Gorizontga qiya otilgan jismning harakati.
- Masala yechish namunalari 1 - m a s a l a .
- 2 - m a s a l a .
- Mustaqil yechish uchun masalalar
- Test savollari 1.
- Asosiy xulosalar Nyutonning birinchi qonuni
- Nyutonning ikkinchi qonuni
- Nyutonning uchinchi qonuni
- III BOB. SAQLANISH QONUNLARI
- Bu qonunlar nimalarga tayanib kiritilgan
Ishqalanish kuchi nimalarga bog‘liq? Stol ustidagi jismni hara- katlantiruvchi kuch r
ning qiymati r
ishq ning qiymatiga teng bo‘lgun- cha ortib borar ekan. Unda r
ishq ning qiymati nimalarga bog‘liq? Òajribalar yordamida aniqlangan qonunga muvofiq: sirpanish- ishqalanish kuchi r
ishq bir jism ikkinchi jismga ko‘rsatadigan nor- mal bosim kuchi (tayanchning reaksiya kuchi) N ga proporsionaldir, ya’ni F ishq
= m · N. Bu yerda m — sirpanish-ishqalanish koeffitsiyenti deyilib, jismlarning bir-biriga tegib turgan sirtlarining xossalariga bog‘liq. Agar jismga faqat ishqalanish kuchi ta’sir qilsa, jism to‘g‘ri chiziqli tekis sekinlanuvchan harakat qiladi. Òayanchning reaksiya kuchi. Gorizontal holatda yotgan jism uchun (21- a rasm) tayanchning reaksiya kuchi r
ko‘rsatadigan bosim kuchi (og‘irlik kuchi) P kattaliklari teng, yo‘na- lishlari esa qarama-qarshidir, ya’ni r r
N = - .
www.ziyouz.com kutubxonasi 47 21- a rasm. 21- b rasm. ishq
ishq Lekin bu ifoda jism qiya tekislikda bo‘lganda o‘rinli bo‘lmaydi. Jismning qiya tekislikdagi harakati. Qiyalik burchagi a ga teng bo‘lgan qiya tekislikdagi jismning harakatini ko‘raylik (21- b rasm). Jism harakatga kelishi uchun
ishq
(11.1) bo‘lishi kerakligi bizga ma’lum. Endi a burchakning sinusi va kosinusi- ni aniqlaymiz sin
F P a= yoki F = P sina , (11.2) cos
a= yoki N = P cosa. (11.3) Agar (11.2) va (11.3) yordamida F = F ishq
= m · N ifodani qayta yozsak,
P sina = m · N = m P cosa yoki m = tg a 0 , (11.4) a ning biror a 0 qiymatidan boshlab jism harakatga keladi va unga jism harakati boshlanadigan chegaraviy burchak deyiladi: m = tga
0 . (11.5) Shunday qilib, ishqalanish koeffitsiyenti m jismning qiya tekislik ustida sirpanish boshlanadigan burchak a 0 ning tangensi bilan aniqlanadi. Ishqalanishning tabiatda va texnikada ahamiyati. Ishqalanishning tabiatda va texnikada ahamiyati katta. Ishqalanish bo‘lmaganda odamlar va transport vositalari harakatlana olmas edi. Bu harakatlarni ta’minlovchi omil odam oyoqlari va yer sirti, mashina ballonlari va yer sirti orasidagi ishqalanish kuchlarining mavjudligidir. Ba’zi hollarda ishqalanish zarar keltirishi ham mumkin va bu hollarda uni kamaytirish zarur. Shu maqsadda ishqalanuvchi sirtlarga turli yog‘lar surtiladi yoki podshiðniklarga o‘xshash texnik moslamalardan foydalaniladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
48 Sinov savollari 1. Yaxmalakda sirpangan bolaning ma’lum masofani o‘tib to‘xtab qoli- shiga sabab nima? 2. Ishqalanishning namoyon bo‘lishiga uchta misol kelti- ring. 3. Ishqalanish kuchi nimaga bog‘liq? 4. Ishqalanishning turlari. 5. Òashqi ishqalanishni nima vujudga keltiradi? 6. Òinchlikdagi ishqalanish kuchi. 7. Òayanchning reaksiya kuchi nima? 8. Ishqalanish koeffitsiyenti. 9. Jism qiya tekislikda harakatlana boshlashi uchun qanday shart bajarilishi kerak? 10. Ishqalanish koeffitsiyenti va qiyalik burchagi orasida qanday bog‘lanish bor? 11. Odam va transport vositalarining harakatida ishqalanishning ahamiyati. 12. Ishqalanishning zarari ham bormi? Misollar keltiring. 13. Ishqalanishni kamaytirish usullari.
M a z m u n i : Harakatlarning mustaqillik prinsiði, gorizontal otilgan jismning harakati, gorizontga qiya otilgan jismning harakati.
mustaqillik prinsiðlarini ko‘rgan edik. Endi shu kuchlar ta’sirida ro‘y beradigan harakatlar haqida mulohaza yuritaylik. Misol tariqasida yuqorida tik otilgan jismning harakatini qaraymiz. Jism yuqoriga harakatlantiruvchi kuch va og‘irlik kuchi ta’sirida harakat qiladi (Havoning qarshilik kuchi va shamolni hisobga olmaymiz). Bu holda jism ikkita, yuqoriga yo‘nalgan tekis sekinlanuvchan va pastga yo‘nalgan tekis tezlanuvchan harakatlar yig‘indisidan iborat bo‘lgan murakkab harakatda ishtirok etadi. Murakkab harakatning trayektoriyasi tashkil etuvchi harakatlarning trayektoriyalari yig‘indisi sifatida topiladi. Bunga harakatlarni qo‘shish deyiladi. Shuni alohida qayd etish joizki, jism- ning tekis tezlanuvchan harakat jarayoni uning tekis sekinlanuvchan harakatda ishtirok etayotganligiga mutlaqo bog‘liq emas. Bunga
harakatlarda ishtirok etsa, harakatlarning har biri mustaqil ravishda ro‘y beradi.
jismning harakati murakkab harakat bo‘lib, jism gorizontal yo‘nalishda (OX o‘qi bo‘ylab) tekis harakat qilsa, vertikal yo‘nalishda (OY o‘qi bo‘ylab) tekis tezlanuvchan harakat qiladi (22- a rasm). Jism tezligi- ning koordinata o‘qlaridagi proyeksiyalari 0 const . x y gt = = ü ý = þ v v v (12.1) www.ziyouz.com kutubxonasi
49 t vaqtdan keyin jismning koordinatalari = = ü ï ý = ïþ
v 0 2 2 , . x gt x t t y (12.2) Bu tenglamalardan t ni yo‘qotsak, = 2 y kx (12.3) hosil bo‘ladi. Bu yerda = v 2 0 2 g k belgilash kiritdik. (12.3) parabolaning tenglamasi bo‘lganligidan gorizontal otilgan jismning harakat trayektoriyasi paraboladan iborat bo‘ladi degan xulosaga kelamiz. (12.2) ga asosan istalgan t vaqt uchun jismning tushish balandligi h, uchish uzoqligi s va tezligi v ni quyidagicha topish mumkin: 2 2
gt h = (12.4) = v 0 . s t (12.5) 0 2
2 2 ( ) . x y gt = + = +
v v v (12.6) Agar tezlik vektori gorizont bilan a burchak hosil qilsa u quyida- gicha aniqlanadi: 0 0
2 2 ( ) tg cos
y x x gt gt - ü a = = ï ï ý ï a = = ïþ v v v v v v v (12.7) 22- a rasm. 22- b rasm. r
r
r
y s h y O O r
r
r
oy r
ox =
0
r
o r
oy max
h s vox a a B 4 Fizika, I qism 0 r
a x y x www.ziyouz.com kutubxonasi 50 (12.4) dan jismning tushish vaqti t ni topib = 2
h g t (12.8) uning gorizontal yo‘nalishda uchish masofasi s ni aniqlaymiz = = v 0 2
h g s x (12.9) Gorizontga qiya otilgan jismning harakati. Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning harakatini o‘rganish uchun koordinatalar sistemasini 22- b rasmdagidek qilib tanlab olamiz. Havoning qarshiligi va shamolni hisobga olmaymiz. Boshlang‘ich momentda jismning koordinatalari quyidagicha aniqlanadi: 0 0
0 cos
sin x y = aü ý = a þ v v v v (12.10) Biror t vaqtdan keyin esa jismga faqat og‘irlik kuchi ta’sir etishini e’tiborga olsak, 0 0
0 cos ,
sin .
x y y gt gt = = a ü ý = - =
a - þ
v v v v v (12.11) Yoki harakatning kinematik tenglamasi 0 0 0 2 2 2 2 cos , sin .
y gt gt x t t y t t = = × a ü ï ý = × - = × ×
a - ïþ
v v v (12.12) Agar (12.12) dan t ni yo‘qotsak u = - 2 y kx bx (12.13) ko‘rinishni oladi. Bu yerda a = a
= 0 2 2 2 cos tg , g k b v belgilashlar kiri- tildi. (12.13) x ga nisbatan ikkinchi tartibli tenglama ekanligini nazarda tutsak, gorizontga nisbatan buchak ostida otilgan jismning harakat trayektoriyasi ham paraboladan iborat degan xulosaga kela- miz.Trayektoriyaning eng yuqori nuqtasida v
= 0 bo‘lganligidan a - =
0 sin
0 gt ni olamiz. Demak, jism trayektoriyaning eng yuqori nuqtasiga ko‘tarilishi uchun ketgan vaqt, shuningdek, eng yuqori nuqtadan yerga tushish uchun ketgan vaqt ham www.ziyouz.com kutubxonasi
51 0 sin k g t × a = v (12.14) kabi aniqlanadi. Unda otilgan jism yerga qaytib tushishi uchun ketgan umumiy vaqt 0
sin T k g t t t a = + = v (12.15) bo‘ladi. Jismning maksimal ko‘tarilish balandligi: 0 0
2 2 sin 2 sin
. 2
k g gt h t a = a - =
v (12.16) Jismning uchish masofasi 0 0 0 2 2 sin sin 2 cos
x g g s t a × a = = a =
v v v (12.17) kabi aniqlanadi.
1. Yuqoriga tik otilgan jismning harakati qanday harakat? 2. U qanday mustaqil harakatlarning yig‘indisidan iborat? 3. Harakatlarning mustaqillik prinsiði. 4. Gorizontal otilgan jismning harakati qanday harakatlarning yig‘indisidan iborat? 5. Jism tezligining koordinata o‘qlaridagi proyeksiyalari koordinatalari qanday? 6. Gorizontal otilgan jismning harakat trayektoriyasi. 7. Jismning tushish balandligi, uchish uzoqligi va tezligi qanday ifodala- nadi? 8. Tezlik vektorining gorizont bilan hosil qilgan burchagi ifodasini yozing. 9. Gorizontga qiya otilgan jismning harakati qanday harakatlarning yig‘indisi? 10. Boshlang‘ich paytda va t vaqtdan keyin jism tezligining koordinata o‘qlaridagi proyeksiyalari. 11. Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning harakat trayektoriyasi. 12. Jismning harakat vaqti qanday aniqlanadi? 13. Ko‘tarilish balandligi-chi? 14. Uchish masofasi-chi? 15. 22- b rasmni tahlil qiling. Masala yechish namunalari 1 - m a s a l a . 60 N kuch jismga 0,8 m/s 2 tezlanish beradi. Qanday kuch bu jismga 2 m/s 2 tezlanish beradi? Berilgan: F 1 = 60 N; a 1 = 0,8 m/s 2 ;
qonunini yozib olamiz.
2 = m 2 à 2 = mà 2 . www.ziyouz.com kutubxonasi 52 a 2 = 2 m/s 2 ;
1 = m 2 F 2 = ? F 1 = m 1 a 1 = ma 1 . Ushbu ifodadan m ni aniqlab m F a = 1 1 , uni dastlabki formulaga qo‘yamiz F F a a 2 1 2 1 = × . Berilganlardan foydalansak: F N N 2 60 2 0 8 150
= = × , . J a v o b : F 2 =150 N. 2 - m a s a l a . Otlar 23 t yukni tekis tortib bormoqda. Agar otlar- ning tortish kuchi 2,3 kN bo‘lsa, ishqalanish koeffitsiyentini toping? Berilgan: m = 23 t=23 · 10 3
kg F =2,3 kN =2,3 · 10 3
N m = ? Bunda .
mg m= Berilganlar va g = 9,8 m/s 2 dan foydalansak, 3 3
2, 3 10 N 2, 3
m 225, 4
23 10 9, 8 kg s 0, 01. × × × m = = = J a v o b : m = 0,01. Mustaqil yechish uchun masalalar 1. Dvigatelining tortish kuchi 90 kN bo‘lgan 60 t massali samolyot qanday tezlanish olishi mumkin? (a =1,5 m/s 2 ) 2. Massasi 0,5 kg bo‘lgan koptokka 0,02 s davomida zarb berilgandan keyin u 10 m/s tezlik oladi. Zarbning o‘rtacha kuchini toping. (F o‘r
= 250 N) 3. Agar tormozlanishdagi ishqalanish koeffitsiyenti 0,4 ga teng bo‘lsa, 12 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan avtobus qancha vaqtdan ke- yin to‘xtaydi? (t = 3s) Ushbu ifodadan foydalanish uchun massasining qiymati yetishmaydi va shuning uchun ham birinchi hol uchun Nyutonning ikkinchi qonunini yozamiz:
ning tortish kuchi va ishqalanish kuchi teng bo‘lmog‘i kerak, ya’ni F = F ishq
. Agar ishqalanish kuchi F ishq = m × N va tayanchning reaksiya kuchi r r r N P mg = = ekanligini e’tiborga olsak, F = m N = mmg ifodani hosil qilamiz. www.ziyouz.com kutubxonasi
53 Test savollari 1. ... deb, jismning tinch yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakat holatini saqlashga intilish xususiyatiga aytiladi. A. Massa. B. Kuch.
C. Inertlik. D. Bosim. E. Invariant. 2. Ishqalanish koeffitsiyenti va qiyalik burchagi orasida qanday bog‘lanish bor? A. m = F ishq
/N. B. N = P · cosa. C. m = sina/cosa. D. m = tga 0 . E. To‘g‘ri javob B va C. 3. Kuch qanday kattalik? A. Kuch vektor kattalik. B. Kuch jismga boshqa jismlar va maydonlar tomonidan ko‘rsatayotgan mexanik ta’sirning o‘lchovi bo‘lib jismga tezlanish beradi. C. Jismning shakli va o‘lchamlarini o‘zgartiradi. D. To‘g‘ri javob A, B, C. E. To‘g‘ri javob A va B.
holatini saqlash xususiyatiga aytiladi. Inersiyal sanoq sistemasi deb, Nyutonning birinchi qonuni baja- riladigan sanoq sistemasiga aytiladi. Jismning massasi materiyaning asosiy xarakteristikalaridan biri bo‘lib, uning inertligining miqdoriy o‘lchovidir. Massaning SI dagi birligi 1 kg. Kuch — vektor kattalik bo‘lib, jismga boshqa jismlar va maydonlar tomonidan ko‘rsatiladigan mexanik ta’sirning o‘lchovi hisoblanadi, bu ta’sir natijasida jism yoki tezlanish oladi, yoki o‘zining shakli va o‘lchamlarini o‘zgartiradi. Kuchning SI dagi birligi 1 N. Nyutonning ikkinchi qonuni: jism oladigan tezlanish unga ta’sir etayotgan kuchga to‘g‘ri, massasiga esa teskari proporsional bo‘lib, yo‘nalishi ta’sir kuchining yo‘nalishi bilan mos keladi: .
a m = uur Jismning harakat miqdori (impulsi) deb, jism massasining tezlik vektoriga ko‘paytmasiga teng bo‘lgan va yo‘nalishi tezlik vektori yo‘nalishi bilan mos keladigan vektor kattalikka aytiladi
= r r v .
qanday ta’siri o‘zaro ta’sir xarakteriga egadir. Moddiy nuqtalar ta’sir kuchlarining kattaliklari doimo bir-biriga teng, yo‘nalishlari qarama- qarshi va ularni tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq bo‘ylab yo‘nalgan: 12 21 . = -
r r
F www.ziyouz.com kutubxonasi 54 III BOB. SAQLANISH QONUNLARI Fizika — materiyaning umumiy xossalari, moddalar va maydon- larning harakat qonunlarini o‘rganishini biz bilamiz. Materiyaning, ya’ni moddalarning va maydonlarning harakati esa makon va zamonda ro‘y beradi. Shunday ekan, makon va zamonda ro‘y beradigan barcha jarayonlarni ma’lum tartibga solib turadigan universal qonunlar mavjudmi degan savol tug‘iladi. Bunday qonunlar mavjud va fizikada ular saqlanish qonunlari deyiladi. U yoki bu nazariyaning, tajriba natijalarining to‘g‘riligi aynan shu qonunlarning bajarilishiga qarab tekshiriladi. Bu qonunlar nimalarga tayanib kiritilgan? Modomiki, materiyaning harakati makon va zamonda ro‘y berar ekan, bu universal qonunlar ham makon va zamonga tayangan, ya’ni ularning biror xossasiga asoslangan bo‘lmog‘i kerak. Bu xossalar: makonning, ya’ni fazoning bir jinsliligi va izotropligi, zamonning, ya’ni vaqtning esa bir jinsliligidir. Download 4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling