O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Fizik xossalari. CH₄, C₂H₆, C₃H₈, C₄H₁₀ gaz moddalar. C₅H₁₂ dan to C₁₅H₃₂ gacha suyuq, C₁₆H₃₄ dan boshlab qattiq moddalar. Ular suvda erimaydi. Uglerod atomlari bir chiziqda yotmaydi. n-Alkanlar izoalkanlardan mochevina va tiomochevina yordamida ajratiladi.
Kimyoviy xossalari. Alkanlarda uglerod atomlari sp³ gibridlanish sholatida bo’ladi. Uglerodning 4 ta sp³ gibridlangan orbitallari to’rtta vodorodning 1s orbitali bilan qoplanadi va -sigma bog’larni hosil qiladi. Gibridlangan orbitallarning uchlari to’g’ri tetraedrning uchlariga yinalgan bo’ladi va ular orasidagi burchak 109^o28’ ga teng. C-C bogining uzunligi 0,154 nm va C-H bog’I 0109 nmga teng. Metan molekulasi tetraedr ko’rinishida bo’lib, uning uchlarida vodorod atomlari joylashgan va burchak 109^o28’ ga teng:

n-Alkanlarning molekulasida uglerod atomlari kip bo’lsa, ularning tuzilishi siniq Chiziq ko’rinishida bo’ladi va uglerod atomlari tekislikda quyidagicha yotadi:

Alkanlarni parafinlar sham deyiladi. Ular kislotalar, ishqorlar va oksidlovchilar ta’siriga chidamli, ammo nur, sharorat ta’sirida reaktsiyaga kirishadi.
Galogenlash. Alkanlar ftor bilan shiddatli, xlor bilan nur ta’sirida reaktsiyaga kirishadi. Bromlash qizdirish bilan nur ta’sirida boradi. Metanni xlorlash nur yoki qizdirish bilan boradi:

Reaktsiya radikal mexanizmida boradi (S_R):

Reaktsiya natijasida hosil bo’ladigan metil radikali deyarli tekis tuzilishga ega bo’lib, reaktsiyaga juda tez kirishadi. Metil radikali uglerod atomi sp² -gibridlanish sholatida bo’lib, juftlashmagan elektron r orbitali - bog’ tekisligining ustida va ostida joylashgan:

Metil radikali - bog’lari
Tarmoqlangan zanjir tutgan radikallar barqaror bo’ladi. Ulardagi juftlashmagan elektron boshqa atom va gurushlarning + I va fazoviy ta’sirida delokollashadi.

Radikallarning barqarorligi quyidagi qatorda ortib boradi: CH₃  CH₂CH₃  CH(CH₃)₂  C(CH₃)₃
Sul’foxlorlash: Alkanlar SO₂ va Sl₂ bilan UB-nur ta’sirida reaktsiyaga kirishadi. R-H + SO₂ + Cl₂  RSO₂Cl + HCl
Ayniqsa, molekulyar massasi katta bo’lgan alkanlarni sul’foxlorlash amaliy ashamiyatga ega: C₈H₁₈ + SO₂ + Cl₂  C₈H₁₇SO₂Cl + HCl Hosil bo’lgan alkan sul’foxloridlar terini oshlashda va alkilsul’fonatlar-yuvish vositalari olishda ishlatiladi.
Sul’fooksidlash: Alkanlar SO₂ va O₂ bilan UB-nur ta’sirida reaktsiyaga kirishib alkansul’fonlarni hosil qiladi:
2R-H + 2SO₂ + O₂  2RSO₂OH
Nitrolash. Alkanlar suyultirilgan nitrat kislota yoki azot oksidlari bilan qizdirilsa nitrobirikmalarni beradi:
R-H + HNO₃  R-NO₂ + H₂O
Metanga suyultirilgan nitrat kislota ta’sir ettirilganda deyarli faqat nitrometan hosil bo’ladi:
CH₄ + HNO₃  CH₃NO₂ + H₂O
Ammo, etan, propan, butan va boshqalar nitrolansa nitrobirikmalarning aralashmasi hosil bo’ladi:
CH₃CH₂CH₃ + HNO₃  CH₃NO₂ (9 %) + CH₃CH₂NO₂ (26 %) +
+ CH₃CH₂ CH₂NO₂ (32 %) + CH₃CHNO₂CH₃ (32 %)
Nitrobirikmalar aminobirikmalarni sintez qilishda ishlatiladi.
Oksidlash. Alkanlar kislorodda yonib CO₂ va suvni beradi.
M-n: CH₄ + 2O₂  CO₂ + 2H₂O
Alkanlarni kislorod bilan katalizatorlar ishtirokida oksidlab turli organik birikmalar olish mumkin:

Butan shavo kislorodi bilan vannadiy oksidi, vol’fram metali ishtirokida yuqori sharoratda oksidlansa oziq-ovqat mashsulotlari uchun ishlatiladigan sirka kislota hosil bo’ladi:

Agar oksidlash shavo kislorodi bilan Mn(OCOR)₂ ishtirokida olib borilsa karbon kislotalarning aralashmasi hosil bo’ladi:

Ishlatilishi: Alkanlar arzon yoqilg’i va kimyo sanoatida kip tonnalab ishlab chiqariladigan mashsulotlar uchun xom ashyodir. Neftni qayta ishlab, motor va reaktiv yoqilg’i olinadi. Alkanlardan alkenlar-etilen, propilen, butenlar sintez qilinadi.