O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Nazorat savollari:

1. 
   n-Dekan, 2,5-dimetilgeksanlarni sintez qilish reaktsiya tenglamalarini yozing.
   
2. 
   Neftdan qanday alkanlarni olish mumkin.
   
3. 
   Izoamilbromid va etilbromiddan Vyurts reaktsiyasi bo’yicha alkan sintez qiling.
   
4. 
   Tarkibi C₈H₁₈ bo’lgan alkan birlamchi galoid alkildan Vyurts reaktsiyasi bo’yicha bitta modda sifatida hosil bo’ladi, uni mononitrolansa, uchlamchi nitrobirikma hosil bo’ladi C₈H₁₈ ni tuzilishini aniqlang.
   
5. 
   Geksanni xlorlash va nitrolash reaktsiya tenglamalarini yozing.
   

Adabiyot:

1. 
   O.Ya.Neyland Organicheskaya ximiya. M.: «Visshaya shkola». 1990. S. 89-109, 368-370.
   
2. 
   A.N.Nesmeyanov, N.A.Nesmeyanov Nachala organicheskoy ximii. Kniga 1. M.: 1978. S. 66-71.
   
3. 
   Dj.Roberts, M.Kaserio Osnovi organicheskoy ximii. chast’ 1. M.: «Mir», 1978. S. 91-116.
   
4. 
   A.Terney Sovremennaya Organicheskaya ximiya. T. 1. M.: «Mir», 1991. S. 100-112.
   

Ma’ruza № 4. Alkenlar. Izomerlanishi, nomlanishi, olish usullari
Alkenlarni izomerlanshi, nomlanishi. Qo`sh bog’ni hosil qilish usullari: alkanlardan degidrogenlash, alkinlarni qisman gidrogenlash, spirtlarni degidratlash, to’rtlamchi ammoniy tuzlarini parchalash
Molekulasida qish bog’ tutgan uglevodorodlarga alkenlar (olefinlar) deyiladi. Gomologik qatorning umumiy formulasi CnH_2n. Gomologik qatorga quyidagilar misol bo’ladi: C₂H_4, C₃H₆, C₄H₈, C₅H₁₀, C₆H₁₂. Alkenlarning Birinchi vakili etilendir. Etilenning vodorodlarini alkil gurushlarga almashtirilsa, uning gomologik qatori hosil bo’ladi. M-n: etilen vodorodini metil radikaliga almashtirilsa metiletilen hosil bo’ladi. Metiletilenda uch xil vodorodlar bo’lib, ularni CH₃ ga almashtirilsa uchta alken hosil bo’ladi: etiletilen CH₃CH₂CH=CH₂, sim. dimetiletilen CH₃CH=CHCH₃, nosim. dimetiletilen (CH₃)₂C=CH₂. Bu alkenlar bir-biriga izomerdir. Alken birikmalarni ratsional nomenklaturada nomlash uchun etilen asos qilib olinadi va radikallarning nomi qishib yoziladi. Alkenlarni sistematik nomenklaturada nomlash uchun tegishli alkanning -an qishimCHasi -en ga almashtiriladi. Alkenlarni nomlash uchun uzun zanjir tanlab olinadi va qish bog’ yaqin tomondan nomerlanadi:
CH₂=CH₂ eten CH₃CH=CH₂ propen


Alkenil radikallar quyidagicha nomlanadi:

Alkenlarda uch xil izomeriya mavjud:
1.Zanjirdagi qish bog’ning sholatini izgarishi hisobiga izomerlar hosil bo’ladi: CH₃CH₂CH=CH₂ , CH₃CH=CHCH₃
2.Zanjirni tarmoqlanishi hisobiga izomerlar hosil bo’ladi:
CH₃CH₂CH=CH₂, (CH₃)₂C=CH₂
3.Qo`sh bog’ga nisbatan irinbosarlarning joylashishi hisobiga fazoviy izomerlar hosil bo’ladi:

Tri- va tetra almashgan alkenlarni tsis- va trans- izomerlarini belgilash uchun E, Z sistemadan foydalaniladi. Buning uchun qish bog’li uglerod atomidagi irinbosarlarning katta Qo’shimchaligi aniqlanadi, kattasi 1, kichkinasi 2 bilan belgilanadi. Agar katta irinbosarlar -bog’ tekisligining bir tomonida bo’lsa Z (tsis-), ikki tomonida joylashgan bo’lsa E (trans-) deb belgilanadi. Alken molekulasidagi irinbosarlarni katta Qo’shimchaligi aniqlanadi. Radikallarning katta Qo’shimchaligi quyidagi qatorda ortib boradi:
-CH₃-CH₂CH₃-CH₂CH₂CH₃-CH₂CH₂CH₂CH₃-CH(CH₃)₂-C(CH₃)₃.
Galogenlarning katta Qo’shimchalik qatori quyidagicha NFCl Br I. Shu qoidalarni shisobga olib alkenni quyidagicha nomlash mumkin: