O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Ma’ruza № 21. Karbonat kislota va uning xossalari
Karbonat kislota va uning tuzilishi. Karbonat kislotaning hosilalari. Karbonat kislotaning oltingugurtli hosilalari va ularning ishlatilish soshalari
Karbonat kislota HO-COOH oksikislotalar sinfiga mansub bo’lib gomologik qatorning Birinchi va o’ziga xos vakilidir. U oksiCHumoli kislota deb sham ataladi. Molekulasi tarkibida 1 ta karboksil gurushi bo’lsa sham, u ikki asosli kislotadir. Chunki ikkita gidroksil gurushi sham bir xil bo’lib, ikkalasi sham karbonil gurush >C=O ta’siri ostida bo’ladi.
Karbonat kislota juda kuchsiz kislota, u faqat suvli sovuq eritmalardagina mavjud bo’lib erkin sholda mavjud emas. Bunga sabab u oson parchalanadi:
H₂SO₃ SO_{2 +} N₂O
Karbonat kislotaning kuchsizligiga sabab -OH gurushning karboksil gurushga kuchli mezomer ta’siridir:

Karbonat kislota tuzlari va ularning xossalari noorganik kimyo kursidan ma’lum. Bu erda uning quyidagi hosilalari bilan tanishamiz:
1. Cl-COCl fosgen, karbonat kislotaning dixlorangidridi, kuchli zasharli modda. Kislota xlorangidridining barcha xossalariga ega.
2.Cl-COOCH₃ metilxlorkarbonat, metilxlorformiat, karbonat kislota monometil efirining xlorangidridi. Kislota xlorangidridining xossalariga ega.
3. CH₃O-COOCH₃ dimetilkarbonat, karbonat kislotaning dimetil efiri. Murakkab efir xossalariga ega.
4. H₂N-COOCH₃ metilkarbamat, karbonat kislota monometil efirining amidi.
5. H₂N-CONH₂ karbamid, mochevina, karbonat kislotaning diamidi.
6. Cl-CONH₂ karbamoil xlorid, aminoCHumoli kislota xlorangidridi.
7. (H₂N)₂C=NH guanidin.
8. Cl-CN xlortsianid.
9. HO-CN tsian kislota.
10. H₂N-CN tsianamid.
Karbonat kislotaning hamma hosilalari gidroliz reaktsiyasiga kirishib karbonat kislota hosil qiladi. Ularning olinishi va kimyoviy xossalari karbon kislotalarnikiga ixshash. Uning oltingugurtli hosilalari sham kip. Masalan -uglerod sul’fid CS₂, ditiokarbonat kislota:

beqaror va h.k.

kabi birikmalar sham karbonat kislotaning mushim hosilalari shisoblanadi.
Karbonat kislota hosilalari ig’itlar (karbamid), gerbitsidlar, defoliantlar, desikantlar va sh.k sifatida ishlatiladi. Karbonat kislotaning mononatriyli tuzi-natriy gidrokarbonat eritmasi karbon kislotalarni sifat jishatdan aniqlashda ishlatiladi. Shar qanday karbon kislota karbonat kislotani uning tuzidan siqib chiqaradi:
R-COOH + NaHCO₃  R-COONa + CO₂ + H₂O
Karbonat kislotaning choy sodasi, NaHCO_3, kir sodasi Na₂CO₃, bir CaCO₃ kabi xalq xijaligida keng ishlatiladigan birikmalari noorganik kimyo kursidan ma’lum. Bu erda karbonat kislotaning xalq xijaligida keng ishlatiladigan organik birikmalariga misol keltiramiz:

1. 
   Polikarbonatlar-ikki atomli fenollarning fosgen bilan hosil qilgan shaffof, yuqori molekulyar birikmasi. Turli plyonkalar, iq itmas oynalar tayyorlashda ishlatiladi.
   
2. 
   Poliuretanlar-glikollarning diizotsianatlar bilan hosil qilgan yuqorimolekulyar birikmasi. Penoplastlar, kleylar, tolalar va kauchuklar olishda ishlatiladi. Bu kauchuklardan esa oyoq kiyimlarining tag charmlari tayyorlanadi.
   
3. 
   Mochevina, karbamid-kip miqdorda ig’it, mollarning ovqatiga qishimcha sifatida ishlatiladi. Mochevinadan mochevina formal’degid smolasi, biuret, aminoplastlar, gerbitsidlar olinadi. Mochevina n-alkanlarni tarmoqlangan zanjirli alkanlardan ajratishda foydalaniladi.
   
4. 
   Guanidin suv va SO₂ ni tutib qolish uchun, portlovchi moddalar shamda geterotsiklik birikmalar olishda ishlatiladi.
   
5. 
   Diizotsianatlardan 1,6-geksametilendiizotsianat, 4,4^’-di­izo­tsianatodifenilmetan, poliuretanlar olishda ishlatiladi.
   
6. 
   Tiomochevina va izotiotsianatlar organik sintezda, pestitsidlar olishda ishlatiladi.
   
7. 
   Ksantogenatlar tsellyulozadan sun’iy tola olishda ishlatiladi. Rux ditiokarbamat isimliklarning kasalliklariga qarshi fungitsid sifatida ishlatiladi. Karbonat kislotaning ba’zi hosilalarining fizikaviy xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan
   

Jadval

Formulasi	nomi	Suyuqlanish sharorati, ^0C	Qaynash sharorati, ^0C
	karbonat kislota fosgen metilxlorformiat dimetilkarbonat uretan moCHevina	-56,6 -118 - 0,5 50 132,7	-78,5 8,3 71,4 91 180 parchalanadi
	guanidin tsianamid	50 44	- 144 parCHal.