O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi

5.2. Mashgulot mazmuni
KARDIOTONIK VOSITALAR
Yurak glikozidlari
Yurak glikozidlari - yurak etishmovchiligni davolashda muҳim o’rin egallaydi. Glikozidlar deb, gidrolizlanganda Qandli glyukon va Qandsnz aglikon Qismlarga parchaladigan moddalarga aytiladi. Yurak glikozidlari o’simliklardan olinadi, ular yurakka tanlab ta’sir etadilar. Yurak glikozidlari digitalisining bir necha turidan (Digitalis purpurea, Digitalis lanata), baҳorgi adonis (Adonis vernalis), marvaridgul (Convallaria), chitrangi (Erysimum), strofant (Strophanthus Kombe), oleandr (Oleander), kendir (Aposunum connabinuon) va boshka o’simliklardan olinadi. Kimyoviy tuzilbshi bo’yicha yurak glikozidlari bir-biriga yakin. Aglikon Qismining asosiy steroid tuzilishiga bo’lib, to’yinmagan lakton xalkasi bilan boglangan. Yurak glikozidlari molekulasida Qandli Qism bir yoki undan ko’prok Qandlar, jumladan D-glyukoza, D-ramnoza, D-digitoksoza, D-stimaroza va boshqalardan tashqil topgan. Yurak glikozidlarining kardiotonik (yurak faoliyatini oshiruvchi) ta’siri aglikon bilan bogliq, Glyukon Qismi esa glikozidlarning zaҳarliligi, faolliligi, eruvchanligi ҳamda ularning to’kimalar bilan biriqishiga ta’sir ko’rsatadi. Yurak glikozidlari yurakka tanlab ta’sir etib, miokardni ishlash Qobiliyatini oshiradilar. Bunda yurak faoliyatining kam sarf (tejamkorlik), lekin kuchi ortishi ko’yidagilar bilan bogliq:

• 
  yurak Qisqarishining (sistolani) kuchayishi (ijobiy inotrop) (inos-muskul -tropos-
  yo’nalish), kardiotonik ta’sir, ya’ni yurak Qisqarishi tez va kuchli bo’ladi (EKG da
  Q-T oraligi Qisqaradi). Bu glikozidlarning miokardga bevosita ta’siri bilan
  bogliqdir. Yurak etishmovchiligida (miogen dilyatastiya) yurak glikozidlari sistolik va bir daqiqada yurak sikib chikargan Qon ҳajmini, kislorodga bo’lgan talabini
  oshirmasdan, yorQin ko’paytiradilar.
  
• 
  yurak ritmini kamayishi - (bradikardiya - salbiy xronotrop ta’sir) va diastolaning
  uzayishi. Buning natijasida sistola oraligi uzayadi va uzaygan diastola davrida
  yurak korinchalarga ko’prok Qon yigiladi. Bu yurakning eng tejamkorlik bilan
  ishlashini ta’minlaydi: kuchli sistolik Qisqarish davomli dam olish bilan
  almashadi, bu o’z navbatida miokardda energetik imkoniyatlarni tiklashiga sharoit
  yaratadi. Bradikardiyaning kelib chiqishida adashgan nervning ko’zgalishi
  axamiyatlidir (karotid koptokchadagi baroresteptorlarning ko’zgalishi, kardio-
  kardial reflekslar). EKG da bradikardiya R-R oraligini uzaytirishda o’z aksini
  topadi.
  
• 
  ko’zgalish impulslarining tarQalish tezligini sekinlashishi (salbiy dromotrop,
  dromos-yo’l) korincha-bo’lmacha tuguni (atrioventrikulyar) va Gis tutamining refrakter
  davrini ortish tufayli yuzaga chiqadi (EKG da R-R oraligi uzayadi.) Yurak
  glikozidlarining katta dozasi atrioventrikulyar tugunni kamal Qiladi. Demak, yurak
  glikozidlari yurakning o’tkazuvchi sistemasiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
  
• 
  miokardning Qo’zG’iluvchanligini ortishi (ijobiy batmotrop ta’sir batmos-bo’saga)
  ya’ni miokardning impulslarga Qayta javobi oshadi yoki kuchsiz impulslar ҳam
  miokardni kuchli Qo’zgatadi. Bu odatda glikozidlarning kichik dozalarida yuzaga
  chiqadi, katta dozalari esa aksariyat, yurak mushaklarning ko’zgaluvchanligini
  pasaytiradi, avtomatizmni esa oshiradi va shu tufayli ekstrasistoliya
  rivojlanishiga sharoit yaratadi. Miokardniig ko’zgaluvchanligi va avtomatizmining
  o’zgarishi yurak glikozdlarining bevosita miotrop ta’sirining oqibatidir.
  

Yurak glikozidlarining kardiotonik ta’sir mexanshzmi K va Naionlarining kardiomiostitlar membranasidan o’tkazishda ishtirok etuvchi ATFazalar faolligini susayishi bilan bogliq. Buning natijasida ҳujayralar ichida (intrastellyulyar) Na ionlari mikdori ortadi, K ionlari miqdori kamayadi. Na ionlarining ortib kegishi ularning ҳujayra tashqarisidagi Sa⁺⁺ ionlari bilan almashinuvini kuchaytiradi ҳamda sarkoplazmatik retikulumdan Sa⁴⁺ ioilarning Qo’shimcha ajralishiga olib keladi. Bu ikki jarayon sarkolemmada erkin Sa ionlarining ortishiga va shu tufayli Sa ionlarning tropni kompleksi bilai boglanishini oshiradi. Natijada tropining miokard Qisqaruvchi (aktin – miozin ) oqsillariga tormozlovchi ta’sirini bartaraf etadv va aktin-miozin bilai birikib, miokardiing tez va kuchli Qisqarishi kuzatiladi.
Yurak glikozidlarining Qo’llaiilishiga eig asosiy ko’rsatma veioz Qon dimlanishi bilan kechadigan dekompensastiya bosqichidagi yurak iuQsonlaridir. Bu ҳolatdagi miogen dilyatastiya odatdagi fizialogik yuklamani bajarishga imkoi bermaydi, ya’ni vena Qoi tomirlaridan kelayotgan Qonni yurak arteriyalariga utkazilmaydi, natijada Qon venada dimlanadi, venada bosim ortadi. Beynbridj refleksi tufayli reflekgor tarzda taxikardiya rivojlanadi. Qon aylanish tezligi sekinlashadi, jigar shishadi, peshob ҳosil bo’lishi sekinlashadi. oyoq-Qo’llarda shish xosil bo’ladi, gaz almashinuvi buziladi (stirkullyar va to`qima gipoksiyasi), terining ko’karishi va ҳansirash kuzatiladi.
Yurak glkozidlarining terapevtik dozalari ta’saridayoq, yurak fiziologik yuklamalarni bemalol eplaydi va Qon dimlanish belgilari yo`qoladi. Miogen dilyatastiya kamayadi. venalarda bosim kamayadi, Qon aylanishi tezlashadi, peshob ajralishi ortadi, shishlar kamayadi va yo`qoladi, shu jumladan ko’karish va ҳansnrash ҳam Periferik tomirlarning umumiy Qarshiligi kamayadi, to`qimalarda Qoi aylanish va ularning kislorod bilan ta’minlanishi ortadi. Shu tufayli MIT a’zolarining funkstiyalari tiklanadi. Peshob ajralishini tezlashishi organizmni ortiqcha suvdai xolos bo’lishini ta’minlaydi, Bu o’z iavbatida Qonning stirkulyastiyadagi umumiy ҳajmini kamaytiradi va yurakga bo’lgai yuklamani ozaytiradi.
Tarkibida yurak glikozidlari bo’lgan preparaglar bir-birlaridan ta’sir kuchi, ta’snrining rivojlanish vaqti, uning davomliligi va farmakokinetikasi bilan fark kiladi, Yurak glikozidlari ayniqsa ta’sir kuchi bo’yicha keskin farQlanadilar. Kimyoviy usul bilai o’snimliklardagi glikozidlarni ta’sir kuchini aiiqlash mushkul bo’lganligidan, ularni standartizastiyalash asosan biologik yo’l bilan (ya’ni baqa, mushuk, kabutar va boshqa jonvorlarda) amalga oshadi. Preparat aktivligining (ta’sir kuchi) ko’rsatkichi sifatida baqa yuragining sistolada to’xtatadigan, eng kam mikdori ҳisoblanadi, ya’ni ko’pchilnk bakalarda glikozidning yurakni sistolada to’xtatadigan eng kam miqdori
1 BTB (baqa ga’sir bnrligi):
Masalai: 1 g. digitalns bargida 50-60 BGB bor. I g. marvarid o’tida 120BTBbor.
1 g. strofant uruG’ida 2000 BT6 bor
Indivndual glyukozidlar: I g. digitoksnnda 8000-10000 BTB bor.

I g. stelanidda 14000-16000 BTB bor.

I g. konvalyatoksinda 63000-80000 BTB bor.
1 g. strofantin K da 44000-56000 BT6 bor.


Ko’rninb turgandek, konvalyatoksin va strofantin K biologik faolligi bo’yicha, digitoksin va stelaniddan ancha ustunlikka ega.
Yurak glikozidlarining ta’siri doza va organizmga kiritish yo’liga xam bogliqdir. Ularning ta’siri ayniqsa, vena tomiriga kiritilganda, to’la namoyoi bo’ladi. Jumladan, strofantin aa konvalyatoksinlarning tasiri eng tez rivojlanadi - 0,5-1,5 soatdan, stelanid va digoksinniki 1-5 soatdan keyin, digitoksinniki esa 4-12 soatdan keyin eng yukori darajaga (avjiga) etadi.
Yurak glikozidlari ta’sirining davomliligi, ularni organizmda iarchalanish tezligiga, kon oqsillari bilan boglanishga boglik. Yurak glikozidlarining transformastiyasi asosan jigarda kechadi (kand kismi ajraladi, gidroksillanadi, glyukuron kislotasi bilan konyugastiyalanadi). Metobolitlari peshob va o’t tarkibida ajraladi. Digitoksining deyarli xamma, digoksinning kamrok miqdori metobolizmga uchraydi. Strofantin umuman metabolizmga uchramaydi. MITdai so’rilgach, yurak glikozidlari xar xil a’zolarga tarkaladi, yurakda esa kiritilgan miqdorining 1% aniqlanadi. Lekin a’zo ogirligiga nisbatan ҳisoblanganda, boshqa a’zolarnikidan kattadir. Shuning uchui yurak glkozndlar ta’sirining asosiy yo’nalishn, miokardning bu dorilariga bo’lgai tasirchanligi bilan tushuntiriladi.
Glyukozidlarning malum kismi kon zardobidagi albumin bilan kaytar birikadi, masalan: digoksining 30-35%, strofantining 5% dan kam Qnsmi. Ammo farmakologik ta’sirni erkin (oqsil bilai boglanmagan) glikozidlar ko’rsatadi, shunnng uchun digoksining ta’siri 30 daqikadan keyin, strofantiniki esa 5-10 dakika keyin boshlanadi.
Glikozidlarning bir-biridai farki, ularning kumulyastiyalanish (to’planib kolish) xossasida namoyoi bo’ladi. Yurak glikozidlari kanchalik davomli ta’sir ko’rsatsa, u shunchali ko’proq moddiy kumulyastiya bo’ladi, ayniksa digitoksin, kamrok digoksin, undam xam kamroq strofantin adonis va marvaridgul preparatlari.
MITdan yurak glikozidlari bir xil so’rilmaydilar. Digitoksin va digoksin yaxshi so’riladi (90-95%) strofantin esa yomon so’riladi (2-5%) kamda kisman parchalanadi. Marvaradgul preparatlari MITda anchagina mnQdorda parchalanadilar. Shunga e’tiboran, digptalis preparatlari v a adonns preparatlari enteral yo’l bilai ko’llaniladi.
Yurak glikozidlari vaularniig metabolitlari organizmdai peshob va o’t tarkibida ajraladi. Kumulyastiya xossasi bor (digitalis preparati) glikozidlarini ko’llanilganda va ayniksa dozasi oshirilib yuborilsa, zaҳarlanishga olib keladi. Buning nlk belgisi ora-chora bo’ladigan ekstrasistoliya bilan mujassamlangan kuchli bradikardiya. Keyinchalik bradikardiya o’rnnga taxikardiya (yurak glikozidlarining etakchi yurak tugunlarga bevosita ta’siri tufayli va yurak glikozidlarining zaҳarli dozalarining bevosita tomir toraytiruvchi ta’sir tufayli) Qon bosimiiing keskin ko’tarilishi kuzatiladi. Zaҳarlanishni boskichida aritmiya, korinchalar ekstrasistolyasi, Gis tutamining Qamali jam bo’lib, yurak faoliyatining to’la buzilishi kuzatiladi. Korincha mushaklarining titrashi (tolalarning xar xil vaktda kiskarishi) va yurakni kon xaydash Qobiliyati butunlay to’xtatadi. Ulim yurakning .diastolada to’xtashidan kelib chikadn. Yurak glikozndlari bilan zaxarlanganda boshka a’zolarda xam o’zgarishlarga olib keladi. Jumladan, ko’rishning yomonlashishi (ranglarni ko’rish ҳam), charchoklik, dispepsiya (kayt kilish, ko’ngil aynash, diareya) gallyustinastiya, bosh ogrigi, terida toshmalar.
Davolash:uchun kaliy xlor, panangin, asparkam, kaliy orotat unitiol EDTA preparatlari beriladi. Aritmiyalar bo’lganda antiaritmik vositalar ko’llaniladi Qorinchalar fnbrilyastiyasi rivojlansa defibrillyastiya {yuQori Quchlpnishyai razryad)beriladi


Yurak glikozidlarini ko’llashga ko’rsatmalar:

• 
  o’tkirva surunkaliyurak etishvchiligi
  
• 
  taxiaritmiyalarda