O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti falsafa kafedrasi

Lyudvig Feyerbax (1804-1872 y) falsafasida tabiatdan uzilmagan inson turadi. L. Feyerbax: 
«Haqiqiy falsafa kitob yozishdan emas, odamlarni yaratishdan iborat… Yangi falsafaning ildizi, 
muhabbatning haqiqiyligida». Axloqshuoslik masalalari, ayniqsa uning «O’lmaslik haqida masalaga 
insonshunoslik (antropologiya) nuqtai-nazaridan qarash (1846-1866) «Spirinkalchilik va moddiyatchilik 
hamda ixtiyor erkinligiga ular munosabatining o’ziga xosligi haqida» (1863-1866), «Evdeychilik» (1867-
1869) degan asarlarida, kundalik va xatlarida ko’tarilgan.
Uning axloqiy ta‘limoti asosan ixtiyor erkinligi va baxt tushunchalariga yo’naltirgan. Feyerbax 
ta‘biricha, insonning mohiyati, hayoliy mavxumot, «ruh» emas, balki hissiyotdir. Insonga tanlov ixtiyori, 
ixtiyor erkinligi berilgan. 
Feyerbax baxt, muhabbat tushunchalariga ham to’xtaladi. U hayot muhabbatdan (boshlanadi) 
iborat, insonni bilish uchun uni sevish kerak deydi. Feyerbaxni tom ma‘noda daxriy deyish, nojoiz. 
To’g’ri, u Xudoni tan olmaydi, cherkovdan nafratlanadi, lekin odamga siginishni taqlif etadi.
Olmon mumtoz axloqshunoslari insoniyat jamiyati taraqqiyotiga, uning axloqiy yuksalishiga 
o’lkan hissa qo`shdilar. Biroq ularning nazariyalari, ilgari surgan g’oyalari va axloqiy qarashlarida 
yutuqlar bilan birga kamchiliklar, nuqsonlar ham uchrab turdi. Masalan, I.Kant axloqshunoslikni asosan 
burch tushunchasiga olib borib taqab qo`yadi, burchning bajarilishida hatti-harakatlarni mavjud shart-
sharoitdan ustun qo`yadi, natijada uning axloqiy talabi ko’proq tirik olamga emas, ideal olamga qaratilgan 
me‘yorga aylanib qoladi. Fixte va Shellinglar axloqning mohiyatini faqat insonning transtsendental 
poklikka intilishida ko’radilar.
Xegel axloqiy munosabatlarning sube`ktiv jihatlarini, shaxsning axloqiy javobgarligini bir chetga 
surib qo`yadi, jamiyat va davlat manfaatlarini har qanday holatda ham ustun qo`yadi.
Feyerbax esa axloqiy munosabatlarida inson hissiyotiga nihoyatda ortiqcha baho berdi, aqlga 
deyarli o’rin qoldirmadi. Biroq, olmon mumtoz faylasuflari, axloqshunoslarining qoldirgan ta‘limotlari 
kelgusi ijtimoiy hayotda, fan taraqqiyotida muhim rol o’ynaydi.
Rus mumtoz axloqshunosligi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus mumtoz axloqshunosligi vujudga keldi. Rus mutafakkirlari 
ma‘naviyatning barcha sohalarida, shu jumladan axloqshunoslikda jahonda yetakchilik mavqeini 
egallaydilar: L. Tolstoy, F. Dostoevskiy, I. Turgenov, N. Nekrasov, N. Chernishevskiy, N. Losskiy, 
N.Berdyaev… A. Chexov, A. Axmatova, S. Yesenin, M. Gorkiy, V. Vernadskiy, A. Losov kabilarni tilga 
olsa arziydi.
Rus faylasufi Vl. Solovev (1853-1900) o’z axloqiy qarashlarini «Ezgulikni oqlash. Axloq falsafasi» 
(1897) kitobida ifodalab beradi. Uning birinchi qismida uyat, shafqat yoki achinish va xudojuylikdan 
iborat axloqiy tushunchalar uchligi asosiy o’rinni egallaydi.
Uyat tubanlikka va nokomillikka tushib qolganlikdir. V. Solovev fikricha, achinish va shafqat 
uyatchanlikka zaruriy qo`shimchalardir.
Aroqxur va xotinboz ham ko`ngli bo`sh, shafqatli bo’lishi mumkin, lekin bunday kishini axloqiy 
shaxs deb atash mumkin emas. Demak, uyat inson hatti-harakatini boshqarib turuvchi axloqiy hodisadir.
V. Solovev odamlarni yaxshi va yomonga, shafiq va yovuzga ajratishni ilmiy nuqtai nazardan 
xato, insoniylik nuqtai nazardan esa nohaqlik deb biladi: insonni yaxlit va bira tulasi axloqiy baholash 

---

24 
mumkin emas, uning fe‘l-atvoriga, qilmishiga qarab baho berish lozimligini ta‘kidlaydi: «… Men ikki 
narsani tabiatda uchratmadim: aniq-mukammal halol odamni, aniq-mukammal yovuz odamni», - deydi 
faylasuf. Solovevning axloqiy ta‘limoti, teran fikrlari axloq falsafasi bilan shug’ullangan 
mutafakkirlarning ham donishmandlikning yuksak namunasi sifatida tafakkur axlining diqqat markazidir.