O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti falsafa kafedrasi

 
4.3.Axloq tuzilmasi. 
Axloqning o’ziga xos tuzilmasi, omillari, unsurlari mavjud. Axloq tuzilmasi uch omil – asosdan 
iborat bo’lib, bo’lar: axloqiy ong, axloqiy hissiyot va axloqiy hatti-harakatlardir. Ana shu uch omilning 
tuzilmadagi o’rni, mavqei masalasida turli xil qarashlar mavjud. Ba‘zi axloqshunoslar axloqiy ong, 
ba‘zilar axloqiy hissiyotning o’zini asosiy unsur deb talqin etadilar. 
Bu uch unsur bir-biri bilan dialektik aloqadorlikdadir. Axloqiy hissiyot bo’lar ichida muhim rol 
o’ynaydi. Axloqiy hissiyot axloqiy anglash uchun material vazifasini bajaradi. Ba‘zida bu jarayon
munosabat tarzida namoyon bo’ladi.
Insonning axloqiy hayoti, uning axloqiy tajribalari, axloqiy faoliyatlari ana shu uch omil asosida 
shakllanadi. Axloqiy kodekslar, me‘yorlar va tamoyillar ana shu uch omil asosida ro`yobga chiqadi va 
ularga asoslanadi.
Ba‘zan bu uch omil o’rtasida nomutanosiblik paydo bo’ladi. Til bilan dil o’rtasida 
kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Ish bilan so’z birligi o’rtasida ziddiyatlar paydo bo’ladi.
Axloq eng avvalo, umuminsoniy an‘anaviy hodisa bo’lib kelgan. Asosiy axloqiy qadriyatlar, 
mushtarak axloqiy tushunchalar, axloqiy tamoyil va me‘yorlar barcha mintaqalar hamda millatlar uchun 
bir xil ma‘no kasb etadi. Chunonchi, muhabbat, ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, vijdon, 
burch, insonparvarlik, odamiylik, baxt, to’g’rilik, rostgo`ylik, saxiylik va bahillik singari fazilat hamda 
illatlar tom ma‘noda umuminsoniy hodisadir.
Axloqda, umuminsoniylik jihatlaridan tashqari, mintaqaviy, milliylik xususiyatlari ham muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Mintaqaviylik va milliylik xususiyatlari, uning ko’rinishlar hulqiy hatti-harakatlar, odob va 
etikada yaqqol ko’zga tashlanadi. Musulmon mintaqasida dasturxon ustida bosh kiyimsiz o’tirish 
beodoblik hisoblangan. Bo’lardan tashqari gigienik – ozodalik nuqtai nazaridan ham ahamiyati bor: 
ovqatlanish paytida rumolsiz yoki duppisiz erkak boshidan soch tolasi, qazg’oq, chang-gard taomga yoki 
dasturxonga tushishi mumkin. Nasroniy mintaqasida esa aksincha, dasturxon ustida bosh kiyimni 
yechmaslik Xudo in‘om etgan taom va dasturxonga hurmatsizlik hisoblanadi. Yoki amirikalik yigit o’z 
stolida o’tirib, oyoqlarini kuldon va ichimlik ashyolari turgan stolchaga chalishtirib tashlab orom oladi va 
uning uchun bu tabiiy xol hisoblanadi.
O’zbek uchun stolga yoki xontaxtaga oyoq quyib o’tirish – o’ta odobsizlik hisoblanadi. Garb va 
Sharq mintaqalari odobida ayrim farqlar mavjud bo’lib, Garbda huquqning axloqdan, Sharqda axloqning 
huquqdan ustuvorligi masalasi kelib chiqqan. Garb yoshlari balogatga yetgach, ota-onaga teng huquqli 
fuqarolar sifatida munosabat qiladi, o’zining qarshi fikrlarini tuppa- to’g’ri, ota yo onasining yuziga tik 
qarab bayon qiladi va buni inson huquqlaridan, shaxs erkinligidan foydalanish deb biladi.
Sharq yoshlari, masalan, yapon yoki o’zbek ota-onaga tik gapirishni, to’g’ridan - to’g’ri qarshi 
chiqishni an‘anaviy axloqiy qoidalarning oyoq osti qilinishi deb tushunadi, padari yoki volidasi ko’ziga 
qaramay muloyim, o’z fikrini tovush ko’tarmay aytishini, ba‘zan esa sukunat saqlashni afzal biladi. 
Ularga bo’yso’nishni burch sifatida olib qaraydi. Sharqona etiket, odobi qonun – qoidalarda insoniylik va 
mehr-oqibat tuyg’ulari mustahkam ildizga egadir.