O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti qishloq xo‘jalik mahsulotlari sifatini baholash

Sifatli xizmatning funktsiyalariga quyidagilar kiradi:
• har bir alohida oziq-ovqat turi bo‘yicha sifat ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish;
• sifatni boshqarishning qabul qilingan usullari, shuningdek, barcha testlarni o‘tkazish tartibi;
• nikohning sabablarini aniqlash, shuningdek, uni bartaraf etish choralari.
Oziq-ovqat sifatini nazorat qilishning ushbu usullarini amalga oshirish uchun sinov uchun vositalar, uskunalar, shuningdek, nuqsonlarning mumkin bo‘lgan sabablari haqida ma’lumotga ega bo‘lish muhimdir. Bugungi kunda tekshirishning ko‘plab usullari mavjud.
• Mahsulot sifatini baholashning differentsial usuli uning sifatining yagona ko‘rsatkichlaridan foydalanishga asoslanadi.
• Integratsiyalashgan usul murakkab sifat ko‘rsatkichlaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi.
• Aralash usul bir vaqtning o‘zida bitta va murakkab sifat ko‘rsatkichlaridan foydalanishga imkon beradi.
• Statistik usul - mahsulot sifati ko‘rsatkichlarining qiymatlari matematik statistika qoidalaridan foydalangan holda aniqlanadigan usul.


NAZORAT SAVOLLARI
1. Sifat nazorati deb nimiga aytiladi?
2. Oziq-ovqat sifatini nazorat qilishning asosiy elementlari qaysilar?
3. Mahsulot sifati ko‘rsatkichlarining qiymatlari matematik statistika qoidalaridan foydalangan holda aniqlanadigan usul – qaysi usullardan biri?


17-AMALIY MASHG‘ULOT


MAHSULOTLARNING SIFATINI NAZORAT QILISHNING OPTIK METODLARI VA PRIBORLARINI O‘RGANISH.


Ishdan maqsad: Mahsulotlarning sifatini nazorat qilishning optik metodlari va priborlarini o‘rganish.
Mahsulotlarning optik xususiyatlariga rang, shaffoflik, sinishi, optik faollik kiradi.
Rang ko‘plab oziq-ovqat mahsulotlarining sifati belgilaridan biridir. Rang muammosi doimo texnologlar, merchandayser-ekspertlarning diqqat markazida bo‘lib, uni o‘lchashning to‘g‘ri metodologiyasi va olingan natijalarni tahlil qilish masalalari katta ahamiyatga ega. Oziq-ovqat mahsulotlarida ularning rangini aniqlaydigan tabiiy bo‘yoqlar (antosiyaninlar, xlorofill, karotinoidlar, miyoglobin va boshqalar) mavjud.
Rangni aniqlashda asosiy rolni mustaqil ravishda porlamaydigan, lekin faqat yorug‘lik manbai bilan yoritilgan mahsulotlarni tekshirishda paydo bo‘ladigan rang hissi o‘ynaydi. O‘z-o‘zidan yoritilmaydigan jismning rangi nafaqat uning optik xususiyatlariga (yorug‘likni singdirish, aks ettirish yoki o‘tkazish qobiliyatiga), balki u yoritilgan yorug‘likka ham bog‘liq.
Barcha jismlar kulrang va rangli bo‘linadi. Agar berilgan jism turli to‘lqin uzunlikdagi yorug‘lik nurlarini teng ravishda yutsa va aks ettirsa, u kulrang ko‘rinadi. Haddan tashqari ideal holatlarda, tana unga tushadigan butun nurlanish oqimini aks ettirganda, u mutlaqo oq (shakar, tuz) bo‘ladi va aksincha, to‘liq so‘rilganida, u mutlaqo qora bo‘ladi (o‘rik). Barcha o‘rtacha holatlar turli darajadagi kul rangga ega bo‘lgan rangni ifodalaydi va mahsulotning rang rangi aks ettirilgan nurlarning rangi bilan belgilanadi.
Mahsulotlarning rangi aks ettirish spektrini yoki yutilish spektrini o‘lchash yo‘li bilan aniqlanadi.
Shaffoflik - yorug‘likni o‘tkazish qobiliyatini tavsiflovchi xususiyat. Bu ko‘pchilik suyuq ovqatlar sifatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. Ulardan ba’zilari nurlarning butun spektrini to‘liq uzatadi - ular rangsiz va shaffofdir. Boshqalar nurlanishni tor spektral diapazonda o‘tkazadilar, ular shaffof va rangli, chunki nurlarning bir qismi aks etadi.
Moddalarning optik faolligi ular orqali qutblangan yorug‘lik o‘tganda tebranish yo‘nalishini o‘zgartirish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Optik faollik kristall panjaraning strukturaviy xususiyatlari (bu holda moddalar optik faollikni faqat qattiq kristall holatda namoyon qiladi) yoki molekulalarning strukturaviy xususiyatlari (optik faollik eritmalarda namoyon bo‘lganda) bilan bog‘liq.
Sinishi moddalarning yorug‘lik oqimi bir muhitdan ikkinchisiga o‘tganda tarqalish yo‘nalishini o‘zgartirish xususiyatidir.
Optik usullar oziq-ovqat mahsulotlarining kimyoviy tarkibini aniqlashi mumkin, ular oziq-ovqat mahsulotlarining yaxshi sifatini baholashga imkon beradi.
Bu usullar nitratlar, nitritlar, ba’zi og‘ir metallar, qandlar, vitaminlar va boshqa moddalar miqdorini aniqlaydi. Ular rangli eritmalarning konsentratsiyasini aniqlash, shuningdek, ko‘plab oziq-ovqatlarning rangini aniqlash uchun keng qo‘llaniladi.
Optik usullarga refraktometriya, polarimetriya, yutilish optik usullari kiradi.
Refraktometrik tahlil yog‘lar, pomidor mahsulotlari, murabbo, murabbo, sharbatlar va boshqalar kabi oziq-ovqat mahsulotlarini o‘rganishda keng qo‘llaniladi.
Refraktometrik tahlil moddalarning sinishi indeksini (sinishi) o‘lchashga asoslangan bo‘lib, u moddaning tabiatini, tozaligi va eritmalardagi tarkibini baholash uchun ishlatilishi kerak.
Yorug‘lik nurining sinishi, agar muhit har xil zichlikka ega bo‘lsa, ikkita muhit chegarasida sodir bo‘ladi. Tushish burchagi (a) sinusining sinish burchagi sinusiga (P) nisbati ikkinchi moddaning birinchisiga nisbatan nisbiy sinishi indeksi (n) deyiladi, u doimiy qiymatdir:
Moddaning sinishi ko‘rsatkichi uning tabiatiga, shuningdek yorug‘lik to‘lqin uzunligiga va haroratga bog‘liq.
Yorug‘lik 90° burchak ostida tushganda, sinish burchagi cheklovchi sinishi burchagi deb ataladi va uning qiymati faqat yorug‘lik o‘tadigan muhitning sinishi ko‘rsatkichlariga bog‘liq. Shuning uchun, agar bitta muhitning sindirish ko‘rsatkichi ma’lum bo‘lsa, u holda sinishining chegaralangan burchagini o‘lchab, o‘rganilayotgan muhitning sindirish ko‘rsatkichini aniqlash mumkin.
Refraktometrning ishlash printsipi shundan iboratki, faqat tekshirilayotgan suyuqlikning sinish burchagi aniqlanadi va o‘lchov prizmasining sinishi ko‘rsatkichi ma’lum.
RPL-3 refraktometrining qurilmasi 2.12-rasmda ko‘rsatilgan.