O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti gidrotеxnikaga kirish

5. TO’SIQLARDAN SUV O’TKAZUVCHI INSHOOTLAR

5.1. Akveduklar haqida umumiy ma‘lumotlar

Agar kanal trassasini to’siqlar (tepaliklar, daryolar, soylar, yo’llar, kanallar, zovurlar va sh.o’.) kesib o’tadigan bo’lsa, ushbu to’siqlardan kanalni o’tkazish uchun dyukerlar, quvurli suv o’tkazuvchilar, akveduklar, gidrotexnik tunellar loyihalanadi.

Akveduklar ramali yoki arkali konstruktsiyaga ega bo’lishlari mumkin(5.1-rasm).

5.1-rasm. Akveduklarning konstruktiv sxemalari: a) – arkali; v) – ramali;

1-nov; 2-arka; 3-nov ustuni; 4-rama

Akveduklarning suv o’tkazuvchi qismi odatda nov shaklida barpo etiladi. Ba‘zan bu qism quvur shaklida bo’lishi ham mumkin. Novlar hozirgi paytda asosan temirbetondan barpo etiladi. Ko’ndalang kesimi shakliga ko’ra, nov parabola, to’g’ri burchakli yoki boshqa shakllarda bo’lishi mumkin. Tayyorlanishiga ko’ra yig’ma yoki monolit bo’ladi. Akveduk suv o’tkazuvchi qismi ko’ndalang kesimining o’lchamlari gidravlik hisoblar asosida qabul qilinadi.

Akveduk tayanchining turi va o’lchamlari qurilish joyining topografik, geologik, gidrogeologik va iqlim sharoitlaridan kelib chiqqan holda qabul qilinadi. Gidromeliorativ qurilish sharoitida ramali tayanchlar ko’proq qo’llaniladi.
Akveduklarning ishonchli ishlashini ta‘minlash uchun eng avvalo ularning poydevorini to’g’ri tanlashga e‘tiborni qaratish lozim. Ishonchsiz gruntlar (masalan o’ta cho’kuvchan lyossli gruntlar) sharoitida qoziqli poydevorlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Rama ustunlari tagida shuningdek alohida joylashgan monolit (betonli yoki temirbetonli) yoki stakanli tipdagi yig’ma temirbetonli poydevorlar ham keng ishlatiladi.
Akvedukning novga kirish va undan chiqish qismlari kanal bilan silliq tutashuvni, (suv oqimining akvedukka kirish va undan chiqishda keskin uyurmalarsiz o’tishini) ta‘minlashlari lozim. Kirish va chiqish qismlarni ko’pincha sho’ng’uvchi devorli quti, ba‘zan teskari devorli shakllarda konstruktsiyalaydilar.
Akveduk qismlarini biriktiruvchi deformatsiya choklari ishonchli bo’lishlari lozim. Yig’ma temirbetonli novlarni o’zaro tutashtirishda metall plastinalardan, bitumga to’yintirilgan jgut, paklya, meshkovina va shunga o’xshash materiallardan, kam deformatsiyalanadigan elastik rezina mahsulotlaridan foydalaniladi.