O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti gidrotеxnikaga kirish

Tog’ bosimi. Ma‘lumki, turli chuqurliklarda joylashgan jinslar o’z ustidagi qatlam og’irligi ta‘sirida doimo zo’riqqan holatda bo’ladi. To’nnel qurilishi natijasida uning ustidagi tog’ jinslarining zo’riqish holati o’zgaradi, ya‘ni ta‘sir kuchlari boshqacha taqsimlanadi. Tog’ jinslarining tunnelga (qoplamaga) ko’rsatadigan ta‘siri tog’ bosimi deyiladi.
Tog’ bosimi uch xil bo’ladi: 1) yuqoridan pastga yo’nalgan vertikal bosim; 2) gorizontal burchak ostida yo’nalgan ko’ndalang bosim; tunnel o’qi bo’ylab yo’nalgan bo’ylama bosim.
Yuqoridan pastga yo’nalgan bosim eng kuchli bo’lib, tunnelning tepasi shu kuchga hisob qilinadi. Tunnelning yon devorlarini hisoblashda yon tomondan ta‘sir qiluvchi kuch inobatga olinadi. Tunnel qoplamasini hisoblash qoidalari «Gidrotexnika inshootlari», «Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar», «Injenerlik konstruktsiyalari» fanlarini o’tish jarayonlarida o’rganiladi.
Tog’ bosimini elastiklik nazariyasi qoidalari asosida nazariy yo’l bilan hisoblab topish mumkin (masalan, prof. M. M. Protodyakonov usuli bo’yicha). Lekin ba‘zi hollarda tog’ bosimining nazariy va haqiqiy qiymatlari orasidagi farq ancha katta bo’ladi. Shu sababli nazariy usullardan asosan taxminiy hisoblarda foydalaniladi.
Tunnellarning texnik loyihalari tuzilayotganda tog’ bosimining haqiqiy qiymati amalda, tunnel quriladigan joyda, tajriba asosida aniqlanadi. Tog’ bosimini o’lchaydigan bir qancha asboblar mavjud. Shular ichida prof. N. N. Davidenkovning asbobi bilan yaxshi natijalarni olish mumkin.
Tunnellarning portallari. Tunnelning kirish va chiqish qismlari portal deb ataladi. Tunneldagi pardozlash (mustahkamlash) qatlami uning oxiriga kelib portalga aylanib ketadi. Portallarning vazifasi suv oqimining uyurmalar hosil bo’lmasdan asta-sekin tunnelga kirib kelishi va undan chiqishini ta‘minlashdir.
Portal devorlari tog’ jinslari tayanib turadigan devor vazifasini ham bajaradi. Bu devorlar faqatgina yon tomondan ta‘sir qiladigan tog’ bosimiga qarshilik qilibgina qolmay, shuningdek tunnel o’qi bo’ylab yo’nalgan bosimga ham qarshilik ko’rsatishi lozim. Portal devorlarining tog’ bosimiga qarshilik ko’rsatish qobiliyati maxsus hisoblar asosida ta‘minlanadi.
Portal devorlari kanal bilan maxsus sho’ng’uvchi devorlar yordamida tutashadi. Mana shu uchastkaning ostki tomoniga o’rnatilgan so’ndirgichlar yordamida tunneldan katta tezlik bilan oqib chiqadigan suvning energiyasi so’ndiriladi. Portalning oddiy tuzilishlaridan biri 5.6-rasmda ko’rsatilgan.

5.6-rasm. Tunnel portalining joylashuvi: 1 – tunnel, 2 – portal,

3 – suv urilma, 4 – ketuvchi kanal
Ba‘zan, tunnelgan kirib keluvchi oqim sarfini rostlash maqsadida uning kirish portalida zatvorlar o’rnatiladi. Tunnel qurish ishlari irrigatsiya sohasida uchraydigan boshqa qurilishlarga nisbatan ancha murakkab va ma‘suliyatli bo’lganligi sababli, bu ishlarni ushbu qurilish turiga ixtisoslashgan tashkilotlar bajaradilar.