Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

Kolloid kimyo fani rivojining qisqacha tarixi. Kolloid moddalar qadim 
zamonlardan beri insoniyat tomonidan foydalanib kelingan va olimlarning 
e‘tiborini jalb qilgan. Asrlar davomida insoniyat tarixida kolloid sistemalar 
toʻgʻrisida juda koʻp ma‘lumotlar toʻplangan. Kolloid sistemalar xossalarini 

---

8 
oʻrganish uchun maxsus tadqiqot usullari yaratilgan, masalan ultramikroskopiya, 
nefelometriya, 
ultrafiltratsiya, 
elektron 
mikroskopiya, 
osmometriya, 
viskozimetriya va boshqa tadqiqot usul (metod) lari yaratilgan. 
Kolloid-kimyoviy jarayonlar qadimgi Markaziy Osiyo, Xitoy, Hindiston, 
Misr, Yunoniston, Qadimgi Rimda qoʻllanilib kelingan. Oʻsha davrlarda ovqat 
tayyorlashda, terini qayta ishlashda, toʻqima matolarni boʻyashda bu jarayonlar 
izchil qoʻllanilgan. Bundan ming yillar ilgari yashab tadqiqot ishlari bilan 
shugʻullangan buyuk allomalar Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy va 
boshqalar, dori-darmonlar tayyorlashda, kristallar xossalarini oʻrganishda kolloid-
kimyoviy jarayonlardan foydalanishgan va bu usullarni takomillashtirganlar. 1752-
yilda M.Lomonosov rangli shishalar ishlab chiqarishda, oltinning kolloid 
eritmasini tayyorlab ishlatgan. Rossiya olimlaridan T.Lovitsning 1789-yili 
faollashtirilgan koʻmirning yutish xususiyatini aniqlashi, ya‘ni adsorbsiya 
hodisasini kashf etilishi, A.Musinning 1797-yilda simob metalining suvdagi 
kolloid eritmasini hosil qilishi, I.Borshchovning 1869-yilda kolloid eritmalardagi 
zarrachalarning kristall tuzilishga ega ekanligini aniqlashi va shuningdek, kolloid 
mitsella haqida tushuncha berishi va boshqalar, kolloid kimyoning har tomonlama 
rivojlanishiga keng yoʻl ochib berdi. 
Kolloid kimyoni rivojlantirishda xorijiy olimlarning ham xizmati katta 
boʻlgan. Italiyalik kimyogar F.Selmi 1845-yilda turli xil (sut, zardob, qon, yelim, 
jelatina, kraxmal va boshqa) eritmalarning xossalarini oʻrganib, ularning 
xususiyatlari chin eritmalardan tubdan farq qilishini aniqladi. 
1861-yildan boshlab ingliz kimyogari T.Grem qon, yelim, kraxmal va boshqa 
eritmalar xossalarini batafsil oʻrganib, ularning yomon diffuziyalanishi, oʻsimlik 
hamda hayvon membranalaridan oʻtmasligi, undagi moddalar kristallanmasdan 
amorf choʻkmaga tushishini aniqladi. Bu eritmalarni T.Grem birinchi boʻlib 
kolloidlar deb atadi. Chin eritmalar esa (masalan, osh tuzi, shakar, glyukoza va 
boshqalar) yaxshi diffuziyalanadi, membranalar orqali oʻtadi va oson kristallanadi. 
Shunday qilib, T.Grem eritmalarni ushbu xususiyatlariga koʻra ikki guruhga: 
kolloidlar va kristalloidlarga boʻlib oʻrganishni taklif qildi (2-rasm).

---

9