O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. D. Do‘smuratov

 
Qorako‘l teri tannarxini aniqlash uchun oldin qorako‘l 
qo‘zilarni so‘yish punktiga olib kelish, so‘yish, terilarga dastlabki ishlov 
berish, so‘yish punktiga doir xarajatlar va so‘yilgan qo‘zilarning qiymati 
alohida analitik schot ochib hisobga olinadi. So‘ng bu xarajatlardan 
sotish narxida baholangan qo‘shimcha mahsulot (barra go‘shti, 
shirdon)lar qiymati chegirib tashlanadi. Qolgan summani qorako‘l 
terilarning miqdoriga bo‘lib bir dona qorako‘l tyerining haqiqiy tannarxi 
aniqlanadi.  
 
 

---

 
 
222
6.6.3. Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz (brak) mahsulotlarni hi-
sobga olish  
 
 Sifati bo‘yicha belgilangan standartlar, texnik talablar yoki shart-
nomalarga mos kelmaydigan buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar 
yaroqsiz (brak) hisoblanadi. Tayyor mahsulotlar yoki yarim tayyor 
mahsulotlarni baholashda aniqlangan kamchiliklarning tavsifiga ko‘ra 
yaroqsizlik tuzatiladigan va tuzatilmaydigan yaroqsizlikka bo‘linadi.  
 Tuzatiladigan yaroqsizlik deb tuzatilganidan so‘ng tayinlanishiga 
ko‘ra ishlatilishi mumkin bo‘lgan hamda tuzatilish imkoni mavjud va bu 
iqtisodiy jahatdan maqsadga muvofiq bo‘lgan buyumlar va yarim tayyor 
mahsulotlar hisoblanadi.  
 Tuzatilmaydigan yaroqsizlik deb tuzatilganidan so‘ng tayinlan-
ishiga ko‘ra ishlatilishi mumkin bo‘lmagan hamda tuzatilish imkoni 
yo‘q va tuzatish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmagan bu-
yumlar va yarim tayyor mahsulotlar hisoblanadi. Bunday buyumlar ish-
latish mumkin bo‘lgan bahoda sotiladi yoki boshqa turdagi mahsulot-
larni qayta ishlash uchun ikkilamchi xom ashyo sifatida ishlatiladi.  
 Yaroqsizlik aniqlangan joyiga ko‘ra ichki va tashqi yaroqsizlikka 
bo‘linadi. Ichki yaroqsizlik deb mahsulot xaridorga jo‘natilgunga qadar 
korxonada aniqlangan yaroqsizlik hisoblanadi. Mahsulot xaridorga 
jo‘natilgandan so‘ng aniqlangan yaroqsizlik tashqi yaroqsizlik deyiladi. 
Yaroqsizlik aniqlangan chog‘da texnik nazorat bo‘limining xodimlari 
mahsulot chiqishini hisobga olish bo‘yicha dastlabki hujjatlarda tegishli 
belgilar qo‘yadi.  
 Tuzatilmaydigan  yaroqsizlik  yaroqsizlik to‘g‘risidagi dalolatnoma 
yoki  yaroqsizlik to‘g‘risidagi qaydnoma bilan rasmiylashtirilib, unda 
yaroqsizlikning bir qancha faktlari qayd qilinadi.  
 Dalolatnomada  yaroqsizlik  tavsifi, uning sababi, yaroqsizga 
chiqarilgan mahsulot miqdori, yaroqsizlik aybdori, yaroqsiz mahsulot 
tannarxi, aybdor shaxslardan undirilishi lozim bo‘lgan summa, yaro-
qsizlikdan yo‘qotishlar hamda yaroqsizga chiqarilgan mahsulotlar qabul 
qilinganligi to‘g‘risida omborchi yoki qabul qilgan sex belgisi 
ko‘rsatiladi.  
Dalolatnoma texnik nazorat bo‘limining xodimi, usta va sex bosh-
lig‘i tomonidan tuziladi va buxgalteriyaga topshiriladi. U yerda yaroqsiz 
mahsulotning tannarxi hisoblab chiqariladi. Dalolatnoma xo‘jalik yuri-
tuvchi subyekt rahbari tomonidan tasdiqlanib, unda yaroqsizlikdan 

---

 
 
223
ko‘rilgan zararni hisobdan chiqarish – aybdor shaxsdan undirish yoki 
ishlab chiqarishga olib borish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi.  
 Tuzatilmaydigan  yaroqsizlikdan  kelib chiqqan yo‘qotishlar uning 
tannarxidan yaroqsizga chiqarilgan buyumlarning ishlatish mumkin 
bo‘lgan bahosi bo‘yicha qiymati va aybdor shaxslardan undiriladigan 
summalarni chegirib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi.  
 Tuzatilmaydigan ichki yaroqsizlik tannarxi belgilangan xarajat 
moddalari bo‘yicha haqiqiy xarajatlardan tashkil topadi. Bunda «ishlab 
chiqarishni tayyorlash va o‘zlashtirish xarajatlari», «yaroqsizlikdan kelib 
chiqadigan yo‘qotishlar», «boshqa ishlab chiqarish xarajatlari» mod-
dalari hisobga olinmaydi. Buyumlar soni ko‘p bo‘lgan korxonalarda 
yaroqsizlik odatda reja yoki normativ tannarxdan kelib chiqqan holda 
baholanadi.  
 Tuzatiladigan ichki yaroqsizlik tannarxi tuzatish uchun sarflangan 
xom-ashyo, Materiallar va yarim tayyor mahsulotlar hamda tuzatishda 
band bo‘lgan xodimlarning ish haqi, ijtimoiy sug‘urta ajratmalari va 
umumishlab chiqarish xarajatlarining tegishli ulushidan kelib chiqqan 
holda aniqlanadi.  
 Tuzatiladigan ichki yaroqsizlikdan yo‘qotishlar uning tannarxidan 
aybdor shaxslardan undiriladigan summalarni chegirib tashlash yo‘li bi-
lan aniqlanadi.  
 Tashqi yaroqsizlik qiymati yaroqsizga chiqarilgan mahsulotning 
ishlab chiqarish tannarxi, xaridorlar tomonidan ushbu mahsulotni sotib 
olish xarajatlari, hamda yaroqsizga chiqarilgan mazhsulotlarni almashti-
rishdagi transport xarajatlari yoki iste’molchining yaroqsizga chiqarilgan 
mahsulotni tuzatish xarajatlaridan tashkil topadi.  
 Ishlab  chiqarishdagi  yaroqsizlikdan yo‘qotishlar to‘g‘risidagi ax-
borotlar 2610-«Ishlab chiqarishgdagi yaroqsiz mahsulotlar» schotida 
umumlashtiriladi. 2610-schotning debetida aniqlangan yaroqsizlikka 
doir xarajatlar hamda kafolatli ta’mirlash xarajatlari aks ettiriladi. Bu 
schotning kreditida esa yaroqsizlikdan ko‘rilgan yo‘qotishlarni kamayti-
radigan summalar (yaroqsizga chiqarilgan mahsulotlarning ishlatish 
imkoni bo‘lgan bahodagi qiymati, aybdor shaxslardan undiriladigan 
summalar, ishlatilishi natijasida yaroqsizlik vujudga kelgan, mol yet-
kazib beruvchilar tomonidan yetkazilgan  sifatsiz Materiallar yoki yarim 
tayyor mahsulotlar uchun undiriladigan summalar va h.k.) hamda yaro-
qsizlikdan ko‘rilgan yo‘qotishlar sifatida ishlab chiqarish xarajatlariga 
olib boriladigan summalar aks ettiriladi.  

---

 
 
224
 2610-«Ishlab  chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar» schoti bo‘yicha 
analitik hisob korxonaning alohida bo‘linmalari, mahsulot turlari, xarajat 
moddalari va yaroqsizlik sabablari bo‘yicha yuritiladi.  
 Aniqlangan  yaroqsizlik va kafolatli ta’mirlash bo‘yicha xarajat-
larga 2610-«Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar» schoti debetlan-
ganda quyidagi schotlar kreditlanishi mumkin: 
1000-«Materiallarni hisobga oluvchi schotlar» (1010-1090) – yaro-
qsizlikni tuzatishga sarflangan Materiallar qiymatiga; 
2010-«Asosiy ishlab chiqarish», 2310-«Yordamchi ishlab chiqar-
ish» schotlari – asosiy va yordamchi ishlab chiqarishda aniqlangan, 
tuzatilmaydigan yaroqsizlikdan yo‘qotishlar hisobdan chiqarilganda; 
2110-«O‘zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar» schoti 
– o‘zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlarning yaroqsizligi 
aniqlangan va hisobdan chiqarilganda; 
2510-«Umum ishlab chiqarish xarajatlari» schoti – umum ishlab 
chiqarish xarajatlarining tegishli ulushi yaroqsiz mahsulot tannarxiga 
qo‘shilganda; 
2810-«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schoti – yaroqsizga 
chiqarilgan mahsulotlar o‘rniga xaridorlarga jo‘natilgan mahsulotlarning 
haqiqiy tannarxi; 
6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan 
schotlar» – mol yetkazib beruvchilardan yaroqsizlikni tuzatishda va ka-
folatli ta’mirlash bo‘yicha olingan xizmatlar summasiga; 
6520-«Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar» schoti – yaro-
qsizga chiqarilgan mahsulotlar bilan bog‘liq xarajatlar bo‘yicha davlat 
maqsadli fondlariga qlingan ajratmalar summasiga; 
6710-«Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisoblashishlar» schoti 
– yaroqsizlikni tuzatishda ishtirok etgan xodimlarga mehnat haqi 
hisoblanganda; 
4220-4290, 6970-schotlar – yaroqsizga chiqarilgan mahsulotlarni 
qaytarish bilan bog‘liq xarajatlar hisobdor shaxslar zimmasidan hisob-
dan o‘chirilganda; 
6990-«Boshqa majburiyatlar» schoti – iste’molchilarning yaro-
qsizlikni tuzatishga doir xarajatlari bilan bog‘liq sarflar summasiga. 
2610-«Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar» schoti kreditlan-
ganda quyidagi schotlar debetlanadi: 
1000-«Materiallarni hisobga oluvchi schotlar» (1010-1090) – yaro-
qsizlikni tuzatish chog‘ida qolgan Materiallar kirimi va tuzatilmadigan 
yaroqsizlik ishlatish mumkin bo‘lgan bashoda hisobdan chiqarilganda; 

---

 
 
225
2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti, 2310-«Yordamchi ishlab 
chiqarish» schoti – yaroqsizlikdan ko‘rilgan yo‘qotishlar asosiy va yor-
damchi ishlab chiqarishlarning mahsulotlari, ish va xizmatlari tannarxiga 
qo‘shilganda; 
9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schoti – o‘tgan yillardagi 
yaroqsizlikdan ko‘rilgan yo‘qotishlar hisobdan chiqarilganda.