O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

Tozalash. T о z a 1 a s h deganda metallarni zararli qo‗shilmalardan tozalash 
tushuniladi. Undan birlamchi metallurgiyada hamda qotishmalar va metallarni 
ikkinchi marta suyuqlantirishda ham foydalaniladi. Tozalashning pirometallurgik, 
elektrolitik va kimyoviy metodlari bir- biridan farq qiladi. 
Quymakorlikda yuqori temperaturada amalga oshiriladigan va zararli 
aralashmalarning bir fazadan boshqasiga o‗tishi bilan bog‗liq bo‗lgan 
pirometallurgik usul keng tarqalgan; bir fazadan boshqasiga o‗tishga 
oksidlanish—qaytarilish 
reaksiyalari, 
aralashmalarni 
boshqa 
faza 
bilan 

---

42 
adsorbsiyalash (adsorbsion usul) yoki qo‗shilmalarning metallda bo‗lish 
sharoitlarini o‗zgartirish, masalan, vakuumdan foydalanish (bu usul ba‘zan 
noadsorbsion usul deb ataladi) yordamida erishiladi. 
Chiqarib yuboriladigan zararli qo‗shimchalarni uchta turga bo‗lish mumkin: 
metallda erigan va metallmas qo‗shilmalar yoki gazlar ko‗rinishida bo‗ladigan 
aralashmalar. Metallda erigan aralashmalar oksidlab tozalash usuli bilan chiqarib 
yuboriladi. Bu usul aralashmalarning O, S, Cl, F lar bilan asosiy metall shu 
elementlarning o‗zi bilan hosil qiladigan birikmalarga qaraganda ancha mustahkam 
birikmalar hosil qilish qobiliyatiga asoslangan. Bu usuldan, masalan, misni 
tozalashda foydalaniladi. Masalan, suyuq misni havo bilan puflab tozalashda misga 
nisbatan kislorodga ancha yaqin bo‗lgan Fe, Ni, Zn, Pb, Sb, As, Sn lar vanna 
yuzasiga suzib chiqadigan va so‗ngra oson chiqarib yuboriladigan oksidlar hosil 
qiladi. 
Temir suyuqlanmalaridan S va P lar temirga qaraganda oltingugurtga ancha 
yaqin bo‗lgan elementlar yoki birikmalar yordamida chiqarib yuboriladi: 
FeS + CaO = CaS + FeO, 
(1.50) 
FeS + Mg = MgS + Fe. 
(1.51) 
Fosfor oksidlab tozalash yo‗li bilan chiqarib yuboriladi: 
2P + 5FeO = P
2
O
5
+ 5Fe, 
(1.52) 
3FeO + 2P
2
O
5
= (FeO)
3
P
2
O
5
(1.53) 
(FeO)
3
P
2
O
5
+ 4CaO = (CaO)
4
P
2
O
5
+ 3FeO. (1.54) 

---

43 
Kiritiladigan 
qo‗shimchalar 
Gazsimon Qattiq Suyuq 
O, N, NG M, A, L, F F, SH 
Kiritish 
qurilmasi 
D PGV PGN MV K ZK I
Kiritish yoki 
ta‘sir qilish joyi 
P VJ OK GK F 
Maxsus 
qurilmalar 
UF A, VK VU MP UZ EU