O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

8.4. Xalqaro turizmda globalashuv jarayonlari 
 
Hozirgi zamon jahon bozori rivojlanishi tendensiyasi ichida, xususan turistik 
sohada globallashuv jarayonlari e’tiborni tortadi. TMKlar bir milliy kapitalidan va 
separat harakatdan siyosiy hamkorlikka, qo‘shma dasturlarni amalga oshirishga 
o‘tdi. Bu tendensiya korporatsiyalarning global ittifoqlari paydo bo‘lishida qo‘zga 
tashlanadi. 
TMKlarning soni tez ko‘payishi bir qator omillar ta’siri ostida sodir 
bo‘lmoqda. Ularning ichida jahon bozorida raqobatning kuchayishi omili hal 
qiluvchi ta’sir o‘tkazmoqda. U faqat ko‘proq rivojlangan mamlakatlar 
kompaniyalari o‘rtasidagina emas, balki jahon «qashshoq» bozorlarini tobora 
ko‘proq egallab olayotgan yangi industrial mamlakatlardan chiqqan firmalar 
ularning xavfli raqiblariga aylanishayapti. Bular mehmonxonalar xo‘jaligida 
Syangan (Gonkkong), «Shangri-La», «Regal Xoutlez», «Mandarin Oriyentl»larga 
tegishli otellar zanjiridir. 
Global ittifoqlashuv mohiyati shundan iboratki, inson, moliyaviy va ilmiy-
texnik resurslar yutuqqa erishish uchun turli firmalar bilan birlashtiriladi. Hamkorlik 
yordamida maqsadga erishishning samaraliroq yo‘llari belgilab olinadi. Ular 
birgalikda har bir ishtiroki tomonning yutuqlaridan foydalanishadi. Umumiy 
dasturni amalga oshirish bilan bog‘liq harajatlarni taqsimlaydilar va qaltisliklarga 
bahamjihat qo‘l uradilar. 
Global ittifoq tuzish mehmonnovozlik va turizm industriyasining turli 
sektorlarida amaliyotga kiritilayapti. Buning yorqin misoli qilib, turistik 
mahsulotlarni bronlashtirish global kompyuter tizimining birlashtirilishini ko‘rsatish 
mumkin. Ular tufayli avia kompaniyalarning tashqi aloqa tizimlari otellar, 
turagentliklar, avtomobillar ijarasi (prokati) va boshqalar kompyuter tarmog‘i 
majmualari bilan ulangan. Bular turistik xizmatlar paketlarini bronlashtirish yoki 
ularning alohida elementlari – avia uchishlar, otellarga joylashtirish, teatrlarga 
biletlar sotish, sug‘urta polislariga buyurtmalar berish imkonini beradi. 

---

243 
Turistik mahsulotlarni bronlashtirish kompyuter tizimining eng mashhur va 
yiriklaridan biri SEYBR, «Amadeus» va «Uorldspen» bilan bir qatorda «Galileo 
Interneyshnl» hisoblanadi. Uning vizit kartochkalari bilan egiluvchanlik va 
zahiralashtirishga keng imkon beradigan qudratli axborot bazasi yaratilgan. «Galileo 
Interneyshnl» hozirgi zamon ko‘rinishida 1993 yildan buyon faoliyat ko‘rsatib 
kelayapti. U ikki bronlashtirish elektron tizimi – «Galileo» va «Kovya-Apollo»ni 
qo‘shib olgan. Birlashgan tarmoqlar ta’sischisi sifatida Shimoliy Amerikalik va 
Yevropalik aviatashuvchilar chiqishdi. Ishtirokning teng ulushi asosida ular 1,5 
mlrd. dollar miqdorida yangi kompaniyaning ustav fondini tashkil qildilar. U 120 
ming terminallarga ega bo‘lib, 500 aviakompaniya, 31 ming otellar, 44 
avtomobillarni ijara (prokat)ga berish firmalarini qamrab olgandi. Undagi 
abonentlarining umumiy soni 42 mingga yetadi. 
Qo‘shilish, ma’lumotlar yagona bazasini yaratish va Denver (AQSH, 
Kolarado sht) shahrida shtab-kvartirasiga ega bo‘lishiga qaramay «Galileo 
Interneyshnl», «Kovya-Apollo» va «Galileo»ni ikki mustaqil tizim sifatida saqlab 
qolish va rivojlantirishni mo‘ljallayapti. Agar birinchisi AQSH, Meksika va kamroq 
darajada Yaponiyaga xizmat ko‘rsatishda davom etsa, ikkinchisi «Jemin» tarmog‘i 
mavjud Kanadadan boshqa hamma mamlakatlarga ishlaydi. 
Hozirgi vaqtda, global ittifoqlardan tashqari, strategik alyanslar ham 
tuzilmoqda. Birinchisiga mulkiy munosabatlarni o‘zgartirish xos. Ikkinchisi esa 
tomonlarning kelishuviga asoslangan va mulkchilik munosabatlariga teginilmaydi. 
Shuning uchun strategik alyanslar keng yoyilmoqda. 
Strategik alyanslar turli ko‘rinishlarda (konsorsiumlar, strategik harakterdagi 
qo‘shma korxonalar va h.k) bo‘lishi mumkin. An’anaviy firmalararo 
shartnomalardan farqli ravishda ularning hammasi alyans ishtirokchisining global 
strategik faoliyat doirasida kompaniya uchun uzoq muddatli raqobatbardosh 
ustunlikka erishishga qaratilgan. 
Mehmonxonalar xo‘jaligida strategik alyanslar xizmatlarni birgalikda amalga 
oshirish uchun bir necha kompaniyalar o‘rtasida tuziladi. Mol sotish, kelishilgan 
marketing faoliyati, yirik moliyaviy qo‘yilmalarni amalga oshirish yagona 
tarmoqlari yaratiladi. Bunday birlashuvlar asosiy motivlari shundan iboratki, 
mehmonxona kompaniyalari oraqali bozorda o‘zining savdo markasi harakatini 
amalga oshirish hisoblanadi. Alyans doirasida bir firma mahsuloti ikkinchisiga 
bozorga chiqishga imkoniyat yaratadi va moliyaviy qaltislikni bo‘lib olish yo‘li 
bilan noqulay iqtisodiy kon’yunktura chog‘ida ikkalasi ham bankrotlikdan qutulib 
qolishadi.
Strategik alyansga misol bo‘lib 1996 yil oxirida «Karlson Xospiteliti Uorld-
uayd» (AQSH) va «For Siznz» (Toronto) guruhlari o‘rtsaida tuzilgan sherikchilik 
bitimlari xizmat qiladi. Uning maqsadi-so‘nggi xalqaro otellar zanjiri «Ridjent»ga 
tegishli otellarni kengaytirish. Alyanslar o‘z samaradorligini ko‘rsatib, XXI asrda 
mehmonxonalar o‘sishining bosh strategiyasiga aylanadi. Mehmonnovvozlik 
industriyasida tadqiqot o‘tkazgan Nyu-York universiteti mutaxassislari shunday 
xulosaga keldilar. 
Globallashuv jarayonlari ko‘proq havo transportida ko‘zda tutilmoqda. 
Jahonning yetakchi aviakompaniyalar o‘rtasida mustahkam sherikchilik aloqalari 

---

244 
yo‘lga qo‘yilmoqda. Ular yirikroq yuktashuvchilar aksiyalarini sotib olishdan ko‘ra 
o‘z raqobatchilari bilan strategik alyanslar tuzishni ma’qul ko‘rishmoqda. 
O‘zaro kelishuvga erishib, aviakompaniya tezda yo‘nalish tarmoqlarini 
kengaytirishi, o‘zining bozor ulushini ko‘paytirishi, boshqa yuk tashuvchilarning 
bozorga kirishini cheklab qo‘yishi mumkin. Bunday hamkorlik alyansning hamma 
ishtirokchilariga umumiy natijalar beradi - havo orqali yuk tashish hajmini va 
foydani ko‘paytiradi.
Aviakompaniyalar o‘rtasidagi bitimlar faoliyatning har xil sohalariga 
taaluqlidir. Ilgari ular aeroportlarda asosan yuk ortish, tushirish ishlarini boshqarish, 
joriy moliyalashtirish va investitsiyalash (birgalikda yonilg‘i, samolyotlar sotib 
olish, ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish, ustaxonalaridan foydalanish va h.k.)ga, 
shuningdek birlashgan tijoriy vakolatxonalar ochishga tarqalardi. Misol uchun 
«Djapan Eyrlaynz», (Yaponiya), «Lyuftganza» (Germaniya) va «Er Frans» 
(Fransiya) aviakompaniyalari Nyu-Yorkdagi J.Kennedi nomidagi aeroportda 
birgalikda terminal qurish haqida bitim tuzdilar. 
Bugungi kunda havo tarnsportida xalqaro strategik alyanslar taraqqiyotning 
yangi bosqichini boshdan kechirmoqdalar. Aviatashishlar bozori ustidan nazorat 
o‘rnatishga intilib, alyans a’zolari tez-tez uchadigan yo‘lovchilar uchun maxsus 
rag‘batlantirish dasturi doirasida o‘zaro o‘z identifikatsion kodlari bilan 
almashinishda hamkorlik qilishga kelishib oldilar. Bu tarzdagi tajribalar 
aviaxizmatlar bozorida chuqur o‘zgarishlarga olib keldi. 
Mahsus «Ef-Ef-Pi» dasturi mijozlarni ma’lum aviakompaniyalarga birkitib 
qo‘yadi va yo‘lovchilarni boshqa yuk tashuvchilarga oqib ketishiga to‘sqinlik qiladi. 
Keyingi vaqtlarda ular qudratli marketing quroliga aylandi. Samarali qo‘llanilishi 
global strategik alyansda integratsiyalash hollarida imkoniyatlarni yanada 
kengaytirayapti. 
Yaqinda «Yunayted Eyrlaynz», «Lyuftganza», «Eyr Kanada» va SAS 
aviakompaniyalari doimiy yo‘lovchilarga munosabatda birgalikda strategik dastur 
ishlab chiqdilar. 
Rag‘batlantiruvchi dasturlarni birlashtirgan holda alyans a’zolari o‘zlarining 
mijozlar bazasini kengaytirmoqda va bozordagi o‘rinlarini mustahkamlashmoqda. 
Bu strategiya havo transportini umum liberallashtirish sharoitida aviatashishlarni 
monopollashtirishga olib keladi. U bozorga yangi o‘yinchilar chiqishi va raqobatni 
cheklash uchun to‘siq yaratadi. 
Mayda va yangi tashkil etilgan avia kompaniyalar alyanslarni ko‘p sonli 
doimiy yo‘lovchilar kontingentiga egalik qilishda, antimonopolik qonunchilikni 
buzishda ayblaydilar. Monopoliya harakatlari ustidan nazorat qilish va raqobat 
muhitini himoya qilish mahsus organlari alyanslarning shakllanishi va strategik 
rivojlanishi ustidan diqqat bilan ko‘zatib turadilar. 
Ammmo ular hozircha belgilangan huquqiy meyoorlarni amalda buzulishi 
hollarini 
ko‘rib 
chiqmaydilar. 
Tez-tez 
uchuvchi 
yo‘lovchilar 
uchun 
rag‘batlantiruvchi dasturlarni birlashishidan tashqari, alyans a’zolari o‘rtasidagi 
identifikasion 
kodlar 
almashinish 
yo‘nalishi 
bo‘yicha 
hamkorlik 
mustahkamlanmoqda. Xalqaro fuqarolar aviatsiyasi tashkiloti (IKAO) qoidalari 
bo‘yicha avikompaniya o‘zining identifikatsion kodlarini boshqalarga foydalanish 

---

245 
uchun taqdim etishga haqli yoki bir necha tashuvchilar o‘sha bitta koddan 
foydalanishlari mumkin. Bu degani yo‘lovchilar biletda ko‘rsatilgan 
avikompaniyalar samolyotlarida emas, balki boshqasida uchadilar. Is’temolchilar 
huquqlarini himoya qilish uchun kod almashinuvlarini tartibga solish taklif 
etilmoqda. Mazkur masalani hozir muhokama qilish jarayoni kechmoqda. 
Aviakompaniyalar hozircha hech bo‘lmaganda bu tartib haqida yo‘lovchilarni 
xabardor qilishlari zarur.
Idensifikatsion kodlarning almashinishida «ha» va «qarshi» degan dallilar 
qanaqa 
bo‘lmasin, 
bitimlar 
soni 
o‘sib 
bormoqda. 
1997yil 
ispan 
«Iberiya»aviakompaniyasi, Shvesariyaning «Svisseyr» va Avstriyaning «Ostrian 
Eyrlaynz» kompaniyalari bilan «Delta Eyrlaynz» kodini almashish haqida kelishib 
oldi. «British Midlend», «Galf Eyr»bilan, «Djapan Eyrlaynz», Avstriyaning 
«Kuantas Eyrlaynz» bilan xuddi shunday kelishib oldilar. O‘sha yili «Delta 
Eyrlaynz» va «Kantinentl Eyrlaynz», «Er Frans» bilan kod almashinish bo‘yicha 
ko‘p rejali bitim imzoladilar. Identifikatsion kod almashinishlar bo‘yicha 
tuzilayotgan bitimlar ko‘pincha xalqaro strategik alyanslarga aylanish bilan 
yakunlanadi.
Hozirgi kunda dunyoda 363 tadan ortiq avikompaniyalar alyansi mavjud. 
Ularning soni toboro ko‘payib bormoqda. Ko‘pchilik yangi alyanslar birgalikdagi 
marketing va texnik taraqqiyot egiluvchan tashkil etilgan faoliyati bilan ajralib 
turadi. 
Tashuvchilar o‘rtasidagi sherikchilik munosabatlarini yo‘lga qo‘yishda 
kutilayotgan siyosat to‘siqlarga duch kelyapti.AQSH alyanslarga ikki tomonlama 
«ochiq osmon» haqida bitim imzolashi sharti bilan antitrest imuniteti taqdim etyapti. 
Bu bitimlar amerakalik tashuvchilarga Yevropa va Osiyo aviabozorlariga kirib 
borish imkonini beradi. Ayrim mamlakatlar (Shveysariya, Yaponiya va boshqalar) 
Amerika tamoni bosimiga qarshi turishga urinishyapti. Eski qit’ada alyanslar tuzish 
Yevropa komissiyasining ikki tamonlama bitimlar masalasi bo‘yicha tutgan o‘rni 
tufayli mushkullashyapti. YEI yagona hududiy tuzilma sifatida qaralib, ular bir 
mamlakat bilan alohida bitim imzolash tajribasidan voz kechib, qat’iy 
markazlashgan muzokaralar jarayoniga kelishni ta’minlaydi. 
Paydo bo‘layotgan to‘siqlarga qaramay aviakompaniyalar birlashishda davom 
etayapti. Tez- tez o‘sha bitta tashuvchining o‘zi bir necha alyanslarga turli 
markazlar bilan kirayapti. Avikompaniya kompaniyalar bilan bazaviy bitimga ega 
bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga boshqa tashuvchilar bilan to‘la huquqli marketing 
va tijorat a’zosi bo‘la oladi. Misol uchun «Lyuftganza», «Yunayted Eyrlaynz» bilan 
global strategik alyansda bo‘lishdan tashqari «Finneyr» bilan marketing alyansi, 
«Djapan Eyrlaynz» va «Korean Eyrlaynz» bilan fraxt alyans tuzgan. Shuningdek 
identifikatsion kodlar almashinishi bo‘yicha «Adria Eyrveyz», «Varig Brazilian 
Eyrlaynz», «Lyukseyr» va «Ostrian Eyrlaynz» aviakompaniyalari bilan bitimlar 
imzolagan. Tashuvchilar jahon alyansi tuzishi bilan ilgari erishilgan kelishuvlar 
istiqbollari taboro noaniqlik bo‘lib qolmoqda.
Havo transportida «Uanuorld»va «Star alyans» yirik birlashmalar hisoblanadi. 
Ularning har biri yiliga 180 mln dan ortiq yo‘lovchiga xizmat ko‘rsatadilar.

---

246 
Jahonning yetakchi besh avikompaniyalari «Ameriken Eyrlaynz», «British 
Eyrlaynz», «Kanadion Eyrlaynz», «Kitay Pasifik Eyrveyz» va «Kuantas Eyrlaynz» 
yangi global alyans «Uanuorld» tashkil qilinmoqchi ekanligini e’lon qildilar Uning 
a’zolari qiymati o‘nlab million funt sterling bo‘lgan qo‘shma dasturni amalga 
oshirishga kirishdilar. Alyans doirasida butunjahon «Uanuorld» tarif tarmog‘i 
mavjud. U orqali indentifikatsion kodlar almashinuvi amalga oshiriladi. Shningdek 
yaqinda joriy etilgan biletlarni bronlashtirishning yagona tizimi bo‘yicha doimiy 
yo‘lovchilar uchun uchish millarini o‘zaro hisob-kitob qiladi. Alyansga a’zo 
bo‘lishning zarur sharti mazkur tashuvchilar birlashmasi tamonidan ko‘zda tutilgan 
xizmatlar va imtiyozlar to‘liq paketini taqdim etish. 
Shuning 
uchun 
ham 
«Uanuorld»ga 
kirishga 
qaror 
qilingan 
ispan 
«Iberiya 
», 
fin 
«FinnEyr»aviakompaniyalari izchil yo‘lga qo‘yilgan telekommunikatsiya ishlarini 
bajarishi, alyans talablariga muvofiq xodimlarni qayta tayorlashlari lozim edi. Ikki 
yangi a’zo qo‘shilishi bilan «Uanuorld» yo‘nalishi tarmoqlari 800 dan ortiq 
boriladigan manzillarni qamrab oldi. 
Boshqa bir xalqaro avia tashish birlashmasi «Star Alyans»1997 yili 
«Lyuftganza» tashabbusi bilan tashkil etilgan. Bugun unga Germaniya, AQSH, 
Kanada, Yaponiya, Avstriya, Yangi Zelandiya, Braziliya va boshqa mamlakatlar 
aviakompaniyalari kiradi. «Star Alyans» a’zolari safini kengaytirish davom 
etmoqda. Ularga ahamiyati jihatdan ikkinchi bo‘lgan Britaniyaning «British 
Midlend», Meksikaning eski tashuvchilaridan bo‘lgan «Meksikana Eyrlaynz» 
avivakompaniyalari qo‘shildilar. London aeroporti «Xitrou»da joylashgan «British 
Midlend»ning alyansga qo‘shilishi ikki raqobatchi global avikompaniyalar uchun 
dunyodgi yagona tugunni vujudga keltirdi. «Star Alyans»ning umumiy yo‘nalish 
tarmog‘i jahonning 130 mamlakatida joylashgan 815 manzilni bog‘laydi. 
Alyansning aviakompaniyalari samolyotlarning o‘rtacha har 9 daqiqada 
parvoz qilishadi va umumiy olganda har kuni 9600 ga yaqin reys bajarilishini 
ta’minlaydi. 
«Uanuorld» va «Star Alyans»dan tashqari, xuddi shunday boshqa tashuvchi 
birlashmalar «Kvoliflayer Grup» va «Vands» ham faoliyat yuritadi. Yaqinda Nyu- 
Yorkda yangi alyans «Skay Tim» tashkil etilgani e’lon qilindi. Uning yadrosi bo‘lib 
bir necha yillardan buyon hamkorlik qilib kelayotgan «Delta Eyrlaynz» va 
«Erfrans» hisoblanishadi. Yaratuvchilar so‘zlariga qaraganda, alyans ko‘p jihatdan 
avvalgi rasmiylashtirlgan birlashmalardan farqli ravishda birinchi navbatda 
yo‘lovchilar manfatiga qaratilgan. Alyansning AQSH, Yevropa mamlakatlari, Lotin 
Amerikasi va Osiyoda ommaviy axborot vositalarida avj oldirilgan reklama 
kompaniyasi «Biz siz haqingizda g‘amxo‘rlik qilamiz» shiori ostida o‘tkazilmoqda. 
«Skay Tim»ga «Aeroflot – Rossiya aviayo‘nalishlari»va «O‘zbekiston havo 
yo‘llari» qo‘shilishi rejalashtirmoqda. Tashuvchilarda alyansning to‘la huquqi a’zo 
bo‘lishi uchun barqaror ish sharoitida barcha imkoniyatlar yetarli. Hozirda esa 
Rossiya va MDH aviakompaniyalari alyanslarni tuzish haqida muzokaralar olib 
bormoqda. Globallashuv jarayonlariga qo‘shilar va vatanmiz vositachilik 
firmalarining halqaro turizmiga kirishida ehtimol bo‘lgan salbiy holatlarga yo‘l 
qo‘ymaslik uchun intilar ekan, respublika turizm bozorida normal 
sivilizatsiyalashgan munosabatlar o‘rnatib olg‘a qadam tashlayapti.

---

247