O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
III. 2. MUSTAMLAKA DAVRIDA TURKISTON TARIXINI O’RGANISHDA ARXIV FONDLARIDAN FOYDALANISH
Download 92.61 Kb.
|
ozbekiston tarixini organishda arxiv manbalaridan foydalanish-конвертирован
- Bu sahifa navigatsiya:
- X U L O S A
- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
III. 2. MUSTAMLAKA DAVRIDA TURKISTON TARIXINI O’RGANISHDA ARXIV FONDLARIDAN FOYDALANISHMamlakatimiz mustaqillika erishganidan so‘ng, jamiyat hayotining jabhalarida tubdan o‘zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan, o’zbek tarixshunosligida o‘rganilishi dolzarb bo‘lgan, sovet mustamlakachiligi davri buzib ko‘rsatilgan va tadqiq etilgan bir qancha masalalarga xolisona yondashish imkoniyati tug’ildi. Shu nuqtayi nazardan muhtaram Yurtboshimizning "Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam etgan nodir qo‘lyozmalarni jiddiy o‘rganish davri keldi" degan dono so‘zlari yuqoridagi fikrimizning yorqin isbotidir63. Ma’lumki, 1847-1866-yillar mobaynida bosib olingan Markaziy Osiyo hududlarida Rossiya imperiyasi tomonidan 1867-yili Turkiston general- gubernatorligi tuzildi. Uning tarkibiga o‘sha davrda markazi Toshkent bo‘lgan Sirdaryo viloyati va markazi Verniy (hozirgi Olmaota) bo‘lgan Etgisuv viloyatlari kirgan edi. Keyinchalik 1868-yili, markazi Samarkand shahri bo‘lgan Zarafshon okrugi, 1874-yili, markazi Petroaleksandrovsk (hozirgi To‘rtko‘l) bo‘lgan Amudaryo okrugi, 1876-yili esa, markazi dastlab YAngi Margilon keyinchalik Skobelev (Farg‘ona) bo‘lgan Fargona viloyati tuzildi. Fargona viloyatiga asos solingan davrda Fargona viloyati 5 uyezdsan tashkil topgan. Bular : Qo‘qon, Margilon, Andijon, Namangan va O‘sh uyezdlari. Demakki, Andijon uyezdi ham 1876-yili paydo bo‘lgan. Uyezdning birinchi boshligi etib Smirnov (boshqa manbalarda esa Semyonov) tayinlandi. Andijon viloyati davlat arxivida Kolodovkin tomonidan 1890-yilda tuzilgan Fargona viloyati Andijon uyezdi xaritasi saqlanadi. Xaritadagi ma’lumotlarga ko‘ra, Andijon uyezdi 22 volostdan iborat bo‘lgan. Ularning
sirasiga - Baliqchi, Norin, Xaqulobod, Izboskan, Oltinko‘l, Xokan, Yorboshi, Maygir, Novqat, Qo‘qonqishloq, Bozorqo‘rg‘on, Oyim, Qo‘rg‘ontepa, Qorasuv, Ko‘gart, Jalaquduq, Chankent, Jalolobod, Maylisoy, Massin, Kenkol- Qoragir, Qorako‘l-Sersuy volostlari kirgan. Hozirgi kundagi Asaka, Marhamat va Shahrixon hududlari esa, Marg’ilon uyezdi tarkibida edi. Toshkent shahri 4 qismga (dahaga) bo‘linganidek, Andijon uyezdi xam - Saydon-tuman (Soy dahasi), Uyluq, Olaylik, Qirlik kabi 4 dahaga bo‘lingan64. Qozilar va ularning devoni - qozixonalar soni shaharlarda ularning aholisi nufuzidan kelib chiqib belgilangan. Masalan, Toshkent shahrida to‘rt dahaning har birida bittadan kozi, Samarqand shahrida ikki nafar qozi, tumanlarda esa bitta qozi volostlarga saylangan. 1867-yilgi Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizomga muvofiq, xalq sudyalari (qozilar va biylar) volostboshliqlari, qishloqoqsoqollari, ovul boshliqlari, ularning yordamchilari tomonidan 3 yil muddatga saylanadigan bo‘ldi. 1867-yilgi "Nizom" loyihasiga ko‘ra, qozixonalarda ko‘rilgan ishlarni doimiy qayd etib borish uchun maxsus qozi daftarlarini yuritish yo‘lga qo‘yildi1. Natijada qozining qo‘lida o‘ziga xos yuridik hujjat jamlanmasini, ya’ni qozi daftarini yuritish va saqlash imkoniyati paydo bo‘ldi. Bevosita Andijon uyezdi qozilari daftarlarining ko‘rinishi haqida umumiy ma’lumot bersak. Qozi daftarlari ikki turga bo‘lingan. Dalolatnomalarni qayd etishga mo‘ljaljshgan - "Akt daftari" hamda dalolatnoma yuzasidan chiqariladigan, shariat qonun-qoidalariga asoslangan hukmlarni qayd etuvchi - "Hukm daftari". O‘zR MDA ning 414 - 495 fondlarda Farg‘ona viloyati Andijon uyezdi dahalari va volostlari qozilarining dalolatnomalarni qayd etish daftarlari saqlanadi. Farg‘ona vodiysi qozilari foydalangan qozi daftarlarining umumiy 64 Шамсиддинов Р., Матбобоев Б., Хошимов С. История Андижана документах и материалах. (1876-1917 гг.). - Т., с. 123 ko‘rinishi: daftar muqovasi ko‘k rangda bo‘lib, ust qismiga qalamda, arab alifbosiga asoslangan eski o‘zbek yozuvida bitik (daftarning dalolatnomalarni qayd etish uchun mo‘ljallanganligi, joy nomi va vaqtini ko‘rsatuvchi), deb izoh yozilgan. Undan so‘ng, daftarning qaysi yil uchun ekanligini ko‘rsatuvchi vaqt qayd etilgan: "Книга для записи актов Хакенcкое волости, Андижанского уезда, Ферганское обл. 1903 г."65. Akt daftar varag’i sariq rangda bo‘lib, o‘rtacha qalinlikda, ip yordamida muqovalangan. Barcha daftarlardagi varaqlar soni muayyan bir xil emas. Unda qayd etilgan dalolatnomalar eski o‘zbek alifbosida, qo‘lyozma shaklida bitilgan. 1886-yilgacha bo‘lgan akt daftarlaridagi qozi muxrlari kizil siyoh yordamida bosilgan bo‘lsa, 1892-1900- yillarda tutilgan qozi daftarlaridagi qozi muhrlari siyoh yordamida muhrlangan. Muhr chetlarida "Народный судя Андижанского уезда”, muhr markazida "Xaкeнcкое волости" bitigi tasvirlangan 3. Farg’ona viloyati shu jumladan, Andijon uyezdi qozi daftarlari Toshkent dahalari qozi daftarlari singari sifatli, tiniq varaqqa ega bo‘lmagan. Daftarlardagi bitiklar esa bir tekisda chiroyli yozilmagan. SHu bilan birga qozilarning matn yozishdagi foydalangan ayrim belgilari faqat o‘zlari o‘qishi uchun mo‘ljallangan. Bu omillar dalolatnoma mazmunini tarjima qilishda bir qancha murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Yuqorida qozi qo‘lida akt daftaridan tashqari, qayd. etilgan dalolatnoma yuzasidan hukm daftari - "Книгадля решений" ham mavjud bo‘lganligini tilga olgandik. Unda dalolatnoma yuzasidan ko‘rilayotgan ish uchun qozi hukmi va muhri qayd etilgan. Uning tuzilishi, ko‘rinishlari ham akt daftaridan unchalik farq qilmagan. Fargona viloyati, Andijon uyezdi xalq qozilari (xalq sudyalari) dalolatnomalarni qayd etish daftarlarining jamgarmasi xususida. Dastavval jamg‘armada saqlanayotgan daha qozilarining daftarlari haqida : Soy dahasi (qismi) qozisi - "Кази сайской части гор. Анд." F-414, 25
ta ish. 1903-1920 y.y.; Uylik dahasi (qismi) qozisi - "Кази Уйликской части гор. Анд." F-415 (Uylik dahasi qozi akt daftarlaridan iborat ishlar soni qayd etilmagan); Olaylik dahasi (qismi) qozisi - "Кази Алайликской части гор. Анд." F- 419, 36 ta ish. 1903-1918 y.y.; Qirlik dahasi (qismi) qozisi - "Кази Кирликской части гор. Анд."F- 431,36 taish. 1889-1917 y.y.; Jami hisoblaganda 97 ta ish jamg‘armada saqlanmoqda. Ularning har biri o‘rtacha hisobda 30-150/170 varaqdan iborat. Volost qozilarining dalolatnoma daftarlari esa quyidagilardan iborat: Oyim volosti qozisi - "Кази Айимской вол. Анд. уезда" - F-417, 25 ta ish. 1902-1917 y.y.; Оltinko‘l volosti qozisi - "Кази Алтинкулской вол. Анд. уезда " - F- 418, 20 ta ish. 1902-1915 y.y.; CH Baliqchi volosti qozisi - "Кази Рибичской вол. Анд. уезда " - F-420, 35 ta ish. 1902-1917 y.y.; 4 Bozor-qo‘rg‘on volosti qozisi - "Кази Базар-курганской вол. Анд. уезда " - F-421,20ta ish. 1904-1915 y.y.; Jalolobod volosti qozisi - "Кази Жалал-абадской вол. Анд. уезда " - F-422, 18 ta ish. 1908-1917 y.y.; Jalaquduq volosti qozisi - "Кази Жалал-кудкской вол. Анд. уезда " F-423, 19 ish. 1903-1917 y.y.; Qorasuv volosti qozisi - "Кази Карасувской вол. Анд. уезда " - F- 426, 18 ta ish. 1903-1917 y.y.; Qorako‘l-Sersuy qozisi - - "Кази Каракул-Серсуйкой вол. Анд. уезда " - F-427, 10 taish. 1908-1916 y.y.; 9 Kenkol-Qoragir volosti qozisi - "Кази Кенкол-Карагирской вол. Анд. уезда " - F-425,29 ta ish. 1902-1917 y.y.; Jami bo’lib 396 ta jamg’arma saqlanmoqda. Volost qozi daftarlari ba’zilarining hajmi 200 varaqqa yaqinni tashkil qiladi. Rossiya imperiyasining Turkistonda amalga oshirgan sud-huquq tizimini isloh etishga qaratilgan siyosati natijasida qozi daftarlarining ichki tuzilishi, jadval tartibi, undagi yozuvlarga ruscha izoh tarjimalarining qo’shilishi yo’lga qo’yildi. Quyidagi qozi akti daftarlari jadvalining umumiy ko’rinishi Xokan volosti qozisi akt daftari misolida qayd etilgan. Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, Turkiston o’lkasida joriy qilingan qozixona daftarlari mustamlaka boshqaruvning sud-huquq tizimidagi islohotlari natijasida yuzaga keldi. Shunga qaramasdan, qozixona daftarlari bir tomondan o’sha davrning ijtimoiy hayotini, tarixiy toponimiyasini, etnografiyasini, lingvistikasini, etimologiyasini, ismlar tarixini, ikkinchi tomondan qozilar faoliyatini tadqiq etishda muhim yozma manba hisoblanadi. Sovetlar tuzumi davrida, butun Turkistonda bo‘lgani kabi, O‘zbekiston davlat arxivi tashkil etilib, joylarda maxsus arxiv muassasalari yuzaga kelishi bilan ham Qo‘qon va Xiva xonliklarining arxivlari O‘zbekistonga qaytarilmadi. Lekin, shuni alohida ta`kidlash kerakki, 20-30 yillarda dinga qarshi kurash niqobi ostida, keyinroq ruslashtirish siyosati natijasida ko‘p milliy - tarixiy hujjatlar yo‘q qilib yuborildi. Arxiv ishi shaklan takomillashib borgan bo‘lsa- da, bu boradagi ko‘p milliy - tarixiy tushunchalar, atamalar iste`moldan chiqib ketdi, ish yuritish qariyb butunlay rus tilida olib borildi.
Mavzuni o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: Tuproqqal’adan topilgan arxiv hujjatlari o’zbek xalqi va davlatchiligi tarixining eng kam o’rganilgan qadimiy Xorazm afrig’iylar sulolasi davrini yoritishda muhim rol o’ynadi. Ushbu hujjatlar afrig’iy xorazmshohlar davriga oid bo’lib, charmga, yog’ochga va taxtachaga yozilgan. Tuproqqal’a hujatlarining o’rganilishi afrig’iy xorazmshohlar davrining nafaqat siyosiy, balki xo’jalik vaijtimoiy-iqtisodiy hayotini ham to’liq ochib berishga xizmat qiladi. Mug’ tog’idan topilgan Sug’d tilidagi hujjatlar O’zbekistonning ilk o’rta asrlar tarixini o’rganishda muhim ahamiyatga egadir. Sug’d arxivi hujjatlari Divashtichning ijtimoiy-iqtisodiy islohotlari va o’sha davrdagi kishilarning turmush tarzi, xo’jalik hayotini yoritib beruvchi muhim manbadir. Qo‘qon va Xiva xonlari arxivlari, Buxoro amirligining qushbegi arxivi saqlanib qolgan. Ularda XIX asrga oid hujjatlarining bir qismi saqlangan xolos. Markaziy Osiyoni chor Rossiyasi bosib olgandan keyingi davr arxivlari, ya`ni XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr hujjatlari to‘la saqlangan. Qo‘qon va Xiva xonliklari arxivlari tarixi o‘ziga xosdir. Chorizm bu xonliklarni bosib olgandan keyin ushbu arxivlar materiallari 1876-yili Peterburgga - Imperator kutubxonasiga olib ketiladi. Qo‘qon va Xiva xonliklari hujjatlari 30-yillarning oxirigacha e`tibordan chetda qolib, umumiy ishda foydalanilmay kelindi. Keyin bu arxivlar qayta «topilib», ularning Xiva, Qo‘qon arxivlari ekanligi aniqlandi. Shundan so‘ng ulardan keng foydalanish boshlandi. Xiva xonlari arxivini birinchi bo‘lib 1939-yilda tarixchi olim P.P.Ivanov o‘rganib chiqib. Bu arxiv to‘g‘risida xabar beradi. Qo‘qon arxivi haqida tarixchi A.L.Troitskaya 1968-yilda «Каталог архива кокандских ханов ХIХ века» nomli ma`lumotnomasini e`lon qilgan edi. 1962-yilda bu hujjatlar Leningraddan Toshkentdagi Markaziy davlat arxiviga olib kelingan edi. Ushbu arxiv hujjatlarining tarix fanida iste’molga kiritilishi o’zbek xonliklari tarixining siyosiy, ma’muriy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yoritib beruvchi eng asosiy manba bo’lib xizmat qiladi.
O‘rta Osiyo xonliklari, Xiva, Buxoro davlat hujjatlari, qozixona, devonxona hujjatlari, bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir hujjatlar deyarli yo‘q bo‘lib ketgan. Ayrim mavjud materiallar esa o‘lkani Rossiyaning bosib olisha jarayonidagi harbiy to‘qnashuvlar davrida yo‘q qilib yuborilgan. Bosib olingan joylardan xonliklarning kutubxonalari va arxiv hujjatlarini saqlab qolish uchun hech qanday chora-tadbir ko‘rilmagan. Yerli arxiv ishlari nazoratsiz qolgan, faqat birgina general-gubernator kanselyariyasi arxivi ko‘ngildagidek olib borilgan, xolos. Sovetlar tuzumi davrida, butun Turkistonda bo‘lgani kabi, O‘zbekiston davlat arxivi tashkil etilib, joylarda maxsus arxiv muassasalari yuzaga kelishi bilan ham Qo‘qon va Xiva xonliklarining arxivlari O‘zbekistonga qaytarilmadi. Lekin, shuni alohida ta`kidlash kerakki, 20-30 yillarda dinga qarshi kurash niqobi ostida, keyinroq ruslashtirish siyosati natijasida ko‘p milliy - tarixiy hujjatlar yo‘q qilib yuborildi. Arxiv ishi shaklan takomillashib borgan bo‘lsa-da, bu boradagi ko‘p milliy - tarixiy tushunchalar, atamalar iste`moldan chiqib ketdi, ish yuritish qariyb butunlay rus tilida olib borildi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida Qo‘qon, Xiva xonlari arxivlari, Turkiston general - gubernatorligi, uning barcha tashkilotlari arxivlari, shuningdek, O‘zbekistonning oktabr to‘ntarishidan keyingi davr, sovet davri tashkilotlarining arxiv materiallari saqlanmoqda. Bu arxivda bir milliondan ortiq yig’ma jildlar bor. Bu Markaziy Osiyodagi eng katta va boy arxivdir. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati ana shu hujjatlarini har tomonlama o‘rganib, tarix darslarida foydalanish, va yoshlarni shu yo‘l bilan har tomonlama garmonik rivojlangan qilib yetishtirish vazifasini yuklamoqda. O‘z RMDAda XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Turkiston general-gubernatorligiga qarashli, hozirda O‘zbekiston, Turkmaniston, Qozog‘iston respublikalari hududidagi viloyatlar, uyezdlar, volostlar, muasasa va korxona hamda tashkilotlarning tarixiy faoliyatiga doir barcha hujjatlar mujassamlashtirilgan. Bu hujjatlardagi Turkistonda chor hukumatining olib borgan mustamlakachilik siyosati, rus xalqi bilan O‘rta Osiyo, shu jumladan, o‘zbek xalqining madaniy aloqalari, chorizm boshqaruv apparati va tashkilotlarining bekor qilinishi haqidagi xilma-xil va boy materiallar O‘rta Osiyo, shu jumladan, O’zbekiston tarixini o‘rganishda bebaho durdona bo‘lib xizmat qiladi. Arxivda Turkiston o‘lkasidagi chorizm hukumatining ma`muriy tashkilotlari faoliyatiga doir hujjatlar to‘lig‘icha saqlangan. Xulosa qilib aytganda, arxiv hujjatlari O’zbekiston tarixini o’rganishda eng asosiy birlamchi manbadir. Chunki saqlangan hujjatlar, asosan, davlat mahkamasiga oid bayonnomalardan tashkil topgan edi. Aynan ushbu hujjatlar o’sha davr hayotini o’zida yetarlicha aks ettira oladi, o’sha davr haqida afroflicha xulosalar yaratishimizga asos bo’lib xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATIКаримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. - T. , "Шарқ", 1998. Архив иши тўғрисида Ўзбекистон Республикаси қонуни. // Халқ сўзи, 2010, 16 июн. Абдурасулов А. Социально-экономическая и культурная жизнь города Хивы в конце XIX – начали XX века: дисс. канд. ист. наук. Т. 1988. Алимов И. ва бошқ. Архившунослик: Ўқув қўлланма (И.Алимов, Ф.Эргашев, А.Бўтаев. Масъул муҳаррир: О.Тошмуҳамедов) - Т., Шарқ, 1997. Абдалиева З. Истиқлол ва архив хизмати. - Т., 2008. Архившунослик Ўқув дастури. ТошДУ, 1996. Государственные архивы. Справочник. Част 2 / Глав. Архив. Упр. При Совете Министров, Редкол. Ф.М.Ваганов (пред) и др. - М., Мысл, 1989 Гойипов Б. С. Суғд конфедерациясида Панч мулки. - Т., “Навруз”, 2013. Добромыслов А.Е. Ташкент в прошлом и настоящем. Т, 1971. 10.Документальные памятники: выявление, учет, использование: Учеб. Пособие для студентов высш.учеб.заведения /Под ред. С. О. Шмидта. - М., Высш.шк., 1988 Дробижев В.З. Введение в изучение истории... учебное пособие для студ. Ист.фак.вузов. - М.: Высш.школа, 1983. Исхаков М. М. Центральная Азии в системи мировой письменной культуры (Древность и раннее средневековье). - Т., 2008. Исхоков М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. - Т., Фан, 1992. 14.Иванов П.П. Архив хивинских ханов, «Записки». М.,1939. Йулдошев М.Й. XIX аср Хива давлат хужжатлари. – Т., 1960. Крачковский И.Ю. Предисловие к книге П.П Иванова “ Архив Хивинских ханов ХIX в.” – Л., 1940. Козлитин И.П. Государственные архивы республик Средней Азии . - М., 1961. Крайская Ж.В. Организация архивного дела. - М., 1980 Лившиц В. А. Согдийский посол в Чаче (документы А-14 с горы Муг)// СЭ. М., 1960. № 2. Максаков В.В. История и организация архивного дела (1917-1945 гг.) - М., 1969. Маяковский И.Л. Очерки по истории архивного дела. - М., 1960. 22.Митяев К.Г. История и организация делопроизводства. - М., 1959. 23.Мяскова Л.А. История партийных архивов Ўзбекистана (1918-1980 гг) - Т., «Узбекистан», 1984. Набиев Ф.Х. Краткий обзор архивных источников и историографии социалной политики в Туркестанской АССР. Учебное пособие. - Самарканд, изд-во СамГУ, 1994. Ostonova G.Yu Qushbegi arxivi Buxoro tarixini o`rganishda asosiy manba (XIX – XX asr boshlari). T. 2002. To`plam, №11. Отахўжаев А. Илк ўрта асрлср Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари. Т., 2010. Путеводитель. Центральний государственный исторический архив Уз ССР ( ЦГА РУз) Составетели: Арафонова З. И. Халфин Н.А – Т 1948. Согдийские локументы с горы Муг/ Описание исследования и публикации/ А. А. Фреймана. Вып. I. М., Наука, 1962. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-1968 гг) (Составители Алимов И.А., Мирзабаев А.А., Вайс М.Л.и др. - Тошкент, 1970. Справочник по фондам Государственного архива г.Ташкента. Под редаксией Остроумовой Д.Г. - Т., 1992. Саидов.И.М., Илалов И.Н. Архившунослик ўқув курси бўйича услубий кўрсатма. – Самарканд, 2013. Тупроққальа. Дворец. Глава VI. Документы. - М., 1984. 33.Tолстов С. П. Древний Хорезм. - M., 1948. Троицкая. А.Л. Каталог архива Кокандских ханов XIX века. – М., «Наука», 1968. Туркестанские ведомости газета,1873, № 50 Тарих фани ва архив иши, интеграция ва муаммолар. - Т, Фан, 2010. 37.Тилеукулов Г. С. Некоторые странисы истории културного строителства в Узбекистане. - Тошкент, 1992. Тилеукулов Г.С. Роль архивов Узбекистана в научно- исследовательской и культурной жизни республики (1918-1980 гг). - Ташкент, 1995. Тилеукулов Г.С. Архивное дело в Узбекистане (1918-1980-е гг) Автореф. Канд. Диссер. - Т., 1995. Рахимов Ж. Ўзбекистон ўрганишда архив манбаларидан фойдаланиш 8 - синф дарслиги учун кўргазмали архив ҳужжатлари мажмуаси.- Т.,Ўқитувчи, 1995. Ходжибойев Ю. Архивни ахборотлаштириш замон талаби // Нашр кўзгуси, 2007. Шамсиддинов Р., Матбобоев Б., Хошимов С. История Андижана документах и материалах (1876-1917 гг). Архивлар халқ бойлиги // Халқ сўзи, 2007, 6-июн. Download 92.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|