O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

2-mavzu. Bolalarijtimoiyishobyektisifatida (4 soat)
REJA:

1. 
   Bolaijtimoiyishobyektisifatida.
   
2. 
   Ijtimoiyyordamgamuhtojbolalarkategoriyalari.
   
3. 
   Bolalardadevianthulq-atvor, uningko’rinishlarivakelibchiqishsabablari.
   
4. 
   Ota-onalarqarovisizqolganbolalar, bolalarkategoriyasivaularningmuammolari.
   
5. 
   Ota-onaqarovisizqolganbolalarnianiqlashvaularnihisobgaolish.
   
6. 
   Ota-onalarqarovisizqolganbolalarbilanishlashbo’yichame’riy-xuquqiyasoslari.
   
7. 
   O’smirlikyoshidagiqiyinchiliklar.
   

“Ijtimoiysohaga - muhime’tibor”. Mamlakatnmizdaijtimoiyhimoyagavayordamgamuhtojtoifalargakamta’minlanganlar, ko’pbolalionlalar, nogironlar, yolg’izqariyalarvaboshqalarkiradi. Harqandaytuzumvajamiyatdaaholiningbundaytoifalariuyokibudarajadauchraydi. Adolatlijamiyathamishaularnihimoyaqilishnio’zzimmasigaoladi. ShuninguchunhamO’zbekistono’zmustaqilligigaerishganidankeyinkuchliijtimoiysiyosatyuritdi. Ijtimoiysohagamuhime’tiborhozirgipaytdahamdavlatsiyosatiningustuvoryo’nalishlaridanbirihisoblanadi.

Ma’lumki, O’zbekistonRespublikasiPrezidentining “O’zbekistonRespublikasidavlatmustaqilliginingyigirmaoltiyillikbayramigatayyorgarlikko’rishvaunio’tkazishto’g’risida”giQaroriqabulqilinganbo’lib, buyilgibayram “Fidoyingbo’lgaymizseni, O’zbekiston!” deganboshg’oyanio’zidamujassametgantashkiliy-amaliy, ma’naviy-ma’rifiytadbirlarhamdatarg’ibot-tashviqotishlaridasturiasosidaamalgaoshirilyapti. ChunkiQarordaushbuDasturni 2017-2021 yillardaO’zbekistonRespublikasinirivojlantirishningbeshtaustuvoryo’nalishibo’yichaHarakatlarstrategiyasihamda “Xalqbilanmuloqotvainsonmanfaatlariyili” Davlatdasturiningma’no-mazmunidankelibchiqqanholdatayyorlashbelgilanganedi. Bubeshtaustuvoryo’nalishdanto’rtinchisidaaynanijtimoiysohanirivojlantirishko’zdatutilgan. Uquyidagichabayonetilgan:
“Ijtimoiysohanirivojlantirishgayo’naltirilganaholibandligivarealdaromadlariniizchiloshiribborish, ijtimoiyhimoyasivasog’lig’inisaqlashtiziminitakomillashtirish, xotin-qizlarningijtimoiy-siyosiyfaolliginioshirish, arzonuy-joylarbarpoetish, yo’l-transport, muhandislik-kommunikasiyavaijtimoiyinfratuzilmalarnirivojlantirishhamdamodernizasiyaqilishbo’yichamaqsadlidasturlarniamalgaoshirish, ta’lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’atvasportsohalarinirivojlantirish, yoshlargaoiddavlatsiyosatinitakomillashtirish”.
Buboradabelgilanganvazifalarnio’qiganharbirgazetxonko’zoldidabirinchigaldaanashuyo’nalishlarbo’yichamustaqillikyillaridaamalgaoshirilganulkanishlargavdalanadi, albatta.
O’tishdavriningO’zbekistonRespublikasiBirinchiPrezidentiIslomKarimovtomonidanishlabchiqilgan, jahonda “O’zbekmodeli” debnomqozonganbeshtatamoyilningto’rtinchisiaynanaholiningmurakkabdemografiktarkibinihisobgaolganholdakuchliijtimoiysiyosatyuritishdaniboratqilibbelgilanganedi. Hatto, mamlakatimizdaamalgaoshirilganislohotlarmohiyatixalqaroekspertlartarafidanaynan “ijtimoiyyo’naltirilganbozoriqtisodiyotigao’tish” debhamnomlandi. Bubejizemasedi.
Chunkibirijtimoiy-siyosiytuzumdanboshqasiga, ayniqsa, ungamohiyatantamomanzidbo’lganijtimoiy-siyosiytuzumgao’tishhamishamurakkabkechadi. Buaholiningmuayyanqismihayotidakeskintarzdaaksetadi. Birtuzumdanikkinchituzumgao’tayotganda, xususan, eskiishlabchiqarishtizimi, mavjudiqtisodiyintegrasiyatabiiyravishdaizdanchiqadi, ularningbariniyangidanshakllantirishgato’g’rikeladi. Shuningdek, mulkkaegalikqilishningshaklio’zgaradi, davlatkorxonalari, hatto, ekinyerlariegalario’zgaradi, ishchikuchihambevositabozoriqtisodiyotiqonuniyatlariasosidaqaytataqsimlanadi. Demak, ijtimoiyhimoyagamuxtojlarsafiningo’zgarib, ya’nikamayib-ko’payibturishihamtabiiyholdir.
Shuninguchunbozoriqtisodiyotigao’tishjarayonidaaholininghimoyagamuhtojqisminiijtimoiyqo’llab-quvvatlashningkafolatlitizimiyaratilmasekan, buog’irijtimoiymushkulotlargaolibkelishimumkin. MustaqilO’zbekistondaavval-boshdanbuboradaoqilonayo’ltutildi.
O’zbekistonxalqiningo’zigaxosxususiyatlarihamdailg’orjahontajribalarinimujassamlashtirganbutaraqqiyotmodelinegizidakuchliijtimoiysiyosatyuritishmaqsadihamyotadi.
Hayot - hamishaharakatda. Unibirzumto’xtatibturishyokitarixg’ildiraginiorqagaaylantirishningasloilojiyo’q. Jamiyat doimo oldinga intilaverar ekan, u bilan birga ong ham tinimsiz o’zgarib boraveradi.
Leknn hyech bir zamon ongni bir tuzumdan batamom voz kechib, ikkinchisiga o’tish davridagidek o’zgartirishga muhtoj bo’lmaydi.
Axir, tuzumni kim o’zgartiradi?
Inson.
Islohot kim uchun?
Odamlar uchun.
Shunday ekan, o’zgarishlar mohiyati ham shaxs, uning manfaatlari bilan bevosita bog’liq, islohotlar mas’uliyati ham to’g’ridan-to’g’ri fuqaro zimmasiga tushadi. Ko’rinib turibdiki, kuchli ijtimoiy himoya doimo mustaqil O’zbekiston davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib keldi. Mamlakatimizda davlat byudjetining asosiy qismi aynan ijtimoiy sohaga yo’naltirilgan va bu qat’iy qoidaga izchil amal qilib kelinyapti.
Islom Karimovning 1993 yili chop etilgan “O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li” kitobida mazkur besh tamoyildan har birini sharhlash uchun bittadan maxsus bob ajratiladi. Jumladan, “Kuchli ijtimoiy siyosat - iqtisodiy o’zgartirishlarning ishonchli kafolati” deb nomlangan yettinchi bobda to’rtinchi tamoyil har taraflama va batafsil tahlil etib berilgan.
Bu besh tamoyil Islom Karimov ta’limotida o’z-o’zidan yoki birdaniga shakllanib qolmagan. Bu - uning davlatchilik borasidagi tadrijiy tafakkuri mahsuli yanglig’ yuzaga keldi. Buning isboti shuki, uning 1992 yili yozilgan “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” asarida ilgari surilgan ayrim qat’iy pozisiyalarning ana shu tamoyillar bilan bevosita aloqadorligi bor.
Demak, islohotlardan ko’zlangan bosh maqsad - xalq hayotini yaxshilash, fuqarolarning emin-erkin yashashi, rivojlanishi, bunyodkorlik ishlari bilan faol shug’ullanishi, umrni unumli o’tkazishi, turmush mazmunining boyishiga erishishdan iborat.
1997 yildan yillarni muayyan yo’nalish bo’yicha nomlash an’anasi yo’lga qo’yildi. O’sha yili “Inson manfaatlari yili” bo’lgan. Inson manfaatlari deganda esa, avvalo, fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish ma’nosi ko’zda tutilgan. E’tibor qilinsa, o’shandan buyon har bir yilning yo’nalishida u yoki bu tarzda aynan ijtimoiy masala o’rtaga qo’yiladi. Esingizda bor, 2007 yil esa maxsus ravishda “Ijtimoiy himoya yili” bo’ldi.
Chindan ham, istiqlol yillarida ijtimoiy muhofaza muayyan tizimga aylandi. Muhtoj qatlam va guruhlarga moddiy yordam ko’rsatishning o’ziga xos, ya’ni miliy mexanizmi ishlab chiqildi. Buni adolatli amalga oshirishda qishloq, ovul va mahalla fuqarolar yig’inlarining mas’uliyati oshirildi. Inflyasiyani inobatga olgan holda har yili bir necha marotabadan davlat byudjetidan ajratiladigan maoshlar, pensiya va stipendiyalar oshirib borilyapti. Muhtoj qatlam va guruhlarga nodavlat va jamoat tashkilotlari tarafidan moddiy yordam ko’rsatishning ham turli-turli shakllari paydo bo’ldi va bu jarayon tobora takomillashib boryapti.
2017 yilning aynan “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” deb nomlanishi amalda davlat siyosatining izchilligidan dalolat beradi.
Bugunga kelib mamlakatimiz o’z taraqqiyotining muhim bosqichiga kirdi. Ijtimoiy siyosat borasida istiqlol yillaridagi katta tajribalarga suyangan, mavjud an’analarni izchil davom ettirgan holda yangi-yangi qadamlar tashlanyapti.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining shu yil 22 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilish to’g’risida”gi Farmoni bilan 94 nafar shaxs davlatimiz fuqarosi bo’ldi. Undan keyin qabul qilingan bir necha Farmonlar asosida yana qanchadan-qancha kishilar fuqarolikka o’tdi. Bu ham mamlakat tarixida muhim ijtimoiy voqyelik sifatida baholanadi albatta.
Harakatlar strategiyasi asosida ijtimoiy sohada amalga oshirilayotgan ishlar ko’lami esa har kanday kishini mamnun etadi. “2017 - 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Prezident Farmoyishida muayyan ma’noda hozirgacha amalga oshirilgan ishlar sarhisob qilindi.
Jumladan, ijtimoiy sohadagi eng muhim ishlar ham o’z aksini topgan. Unda qayd etilishicha, “faqatgina joriy yilning birinchi yarmida 2,7 ming kilometr avtomobil yo’llari qurildi va ta’mirlandi, 84 ming 300 ta ish o’rni yaratildi. 2017 - 2020 yillarda shaharlarda energiya jihatdan samarador arzon ko’p kvartirali uylarni qurish va rekonstruksiya qilish dasturi amalga oshirilmokda, uning doirasida 50 ming 286 ta xonadondan iborat 1 ming 136 ta ko’p qavatli uylarni, bundan tashqari, namunaviy loyiha asosida qishloq joylarida 75 ming turar joylarni qurish mo’ljallangan”.
Ijtimoiy sohaga e’tiborning ko’lamini tasavvur qilish uchun, loaqal, shu yilning o’zida bu borada qabul qilingan qonunosti hujjatlarning muhim-muhimlarini sanash kerak.
Ko’rib o’tilganidek, Harakatlar strategiyasida ijtimoiy sohani rivojlantirish uchun aynan nimalarni amalga oshirish aniq-tiniq qilib belgilab berilgan.
Agar Harakatlar strategiyasi qabul qilingandan buyon o’tgan davrga nazar tashlasak, bu borada ana shu qisqa fursat ichida mamlakatimizda qanchalar katta ishlar hayotga tatbiq etilganining guvohi bo’lamiz. Buning uchun ana shu to’rtinchi ustuvor yo’nalish hisoblanmish ijtimoiy sohani rivojlantirish bo’yicha belgilangan yetti vazifaning ijrosi yuzasidan qilingan ishlarga yana bir karra nazar tashlashga to’g’ri keladi.
Aholi bandligi va real daromadlarni izchil oshirib borishni olib ko’raylik.
Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bandlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtiri va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi (24.05) Farmoni qabul qilindi.
Shuningdek, O’zbekiston Respublika Prezidentining “Aholi bandligini ta’minlash bo’yicha olib borilayotgan ishlar natijadorligi va samaradorligini oshirishda mahalliy ijro hokimiyati va iqtisodiy kompleksni hududiy organlari rahbarlarini shaxsiy mas’uliyatini oshirish chora tadbirlari to’g’risida” (06.05), “Kasanachilikni yanada rivojlantirish uchun kulay sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to’g’risida” (24.05), “Madaniyat san’at tashkilotlari, ijodiy uyushmalar va ommaviy axborot vositalari faoliyatini yanada rivojlantirish, soha xodimlari mehnatini rag’batlantirish bo’yicha qo’shimcha sharoitlar yaratishga doir chora-tadbirlar to’g’risida” (14.08), “2018 - 2019 yillar, turizm sohasiki rivojlantirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida” (16.08) va boshqa Qarorlari chiqdi.
Ayniqsa, aholi ijtimoiy himoyasi va sog’lig’ini saqlash tizimini takomillashtirish bo’yicha ham ko’p ish qilindi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Shoshilinch tibbiy yordamni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” (16.03), “Uy-joy kommunal xizmat ko’rsatish tizimini boshqarishni yanada takomillashtiri chora-tadbirlari to’g’risida” (18.04), “O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Ichimlik suvidan foydalanishni nazorat qilish davlat inspeksiyasini tashkil etish to’g’risida” (18.04), “Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to’g’risida” (21.04), “Davlat veterinariya xizmati boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” (01.06) va boshqa Farmonlari qabul qilindi.
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’liqni saqlash sohasida xususiy sektorni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” (01.04), “Ikkinchi jahon urushi qatnashchilarini rag’batlantirish to’g’risida” (04.04), “Xotira va qadrlash kuniga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish chora-tadbirlari to’g’risida” (04.04), “2017 - 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasida onkologiya xizmatini yanada rivojlantirish va aholiga onkologik yordam ko’rsatishni takomillashtirish chora-tadbirri to’g’risida” (04.04), “2017 - 2021 yillarda ichimlik suvi ta’minoti va kanalizasiya tizimlarini kompleks rivojlantirish hamda modernizasiya qilish dasturi to’g’risida” (20.04), “2018 - 2022 yillarda issiqlik ta’minoti tizimini rivojlantir dasturi to’g’risida” (20.04), “2017 - 2021 yillarda ko’p xonadonli uy-joy fondini saqlash va undan foydalanish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” (24.04), “2017 - 2021 yillarda yer osti suvlari zaxiralaridan oqilona foydalanishni nazorat qilish va hisobga olishni tartibga solish chora-tadbirlari to’g’risida” (04.05), “Toshkent shahri aholisiga birlamchi tibbiy-sanitariya yordami ko’rsatishni boshqarish tizimini yanada takomillashtirish hamda uning samaradorligi uchun rahbarlar va mutaxassislarning kasbiy mas’uliyatini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida” (06.06), “O’zbekiston Respublikasi aholisiga 2017 - 2021 yillarda ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko’rsatishni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” (20.06), “Aholini dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlash tizimni takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” (17.07) boshqa Qarorlari hamda “Nogironlarni davlat tomonidan ko’llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” (01.08) Farmoyishi chikdi.
Arzon uy-joylar barpo etish mamlakatimizda ijtimoiy sohada amalga oshirilayotgan ishlarning insonparvarligini ko’rsatib turibdi. Uy-joylar arzon narxlarda qurilsa, uni sotib oluvchilar soni ko’payadi. Eng muhimi, bu birinchi galda aholining uy-joyga o’ta muhtoj qatlamining manfaatlarini o’ylagan holda yo’lga qo’yildi.
Hozirgi paytda mamlakatimiz barcha mintaqalarida ikki sotixli namunali qishloq uylarini, shuningdek, ikki-uch xonali ko’p qavatli uylarni qurish jadal davom ettirilyapti. Bu borada, ayniqsa, imtiyozli kreditlar joriy etilganidan aholi bag’oyat minnatdor.
Bugungi kunda poytaxtimiz katta uy-joy kurilishi maydoniga aylandi. Xususan, Sergeli tumani hududida jadal sur’atlar bilan bunyod etilayotgan har taraflama shinam, zamonaviy qulayliklarga ega arzon ko’p qavatli uylar peshma-pesh bitkazipyapti.
Yo’l-transport, muhandislik-kommunikasiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish hamda modernizasiya qilish bo’yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish yo’nalishiga ham jiddiy e’tibor berilyapti.
Sergeli tumanini shaharning asosiy qismi bilan bog’lashga xizmat qilishi mo’ljallangan yer usti metrosining qurilayotganiga hammamiz guvohmiz. Metroga parallel ravishda Sergelini metroning Olmazor bekatini bog’laydigan avtomobil yo’li ham kuriladi. Shuningdek, Sergelini bir tomoni shahar katta Halqa yo’liga bog’laydigan, ikkinchi tomoni esa Bektemir tarafga yo’nalgan yangi magistral yo’lga ulaydigan yo’l qurilishi ham jadallik bilan davom ettirilyapti. Shahrimizning yo’l va ko’chalariga yangidan asfal’t yotqizilyapti.
Ta’lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at va sport sohalarini rivojlantirish ijtimoiy sohaning muhim yo’nalishini tashkil etadi.
Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” (20.04), “2017/2018 o’kuv yilida O’zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o’qishga qabul qilish to’g’risida” (05.05), “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” (03.06), “Ma’daniyat va san’at tashkilotlari, ijodiy uyushmalar va ommaviy axborot vositalari faoliyatini yanada rivojlantirish, soha xodimlari mehnatini rag’batlantirish bo’yicha qo’shimcha sharoitlar yaratishga doir chora-tadbirlar to’g’risida” (14.08) va boshqa Qarorlari chiqarilganini alohida kayd etish lozim.
Yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish borasida tub burilish yuz berdi.
Xabaringiz bor, shu yilning 30 iyun kuni “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining IV qurultoyi bo’lib o’tdi. Unda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev qatnashib, nutq so’zladi. Davlatimiz rahbari yoshlar siyosatini chuqur tahlil etib, bu borada yangicha ishlash prinsiplarini bayon qilib berdi. “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Yoshlar ittifoqiga aylantirildi. Bundan buyon 30 iyun Yoshlar kuni sifatida bayram qilinadigan bo’ldi.
Ko’p o’tmay O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab-quvvatlash to’g’risida”gi (05.07) Farmoni qabul qilindi. Boshqa ko’p qonunosti hujjatlarida ham yoshlarni ijtimoiy faollikka undaydigan, ular hayotini yaxshilashga qaratilgan tartib-qoidalar belgilandi.
Siyosatdagi barqarorlik va izchillik har qanday davlatda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili bo’lib xizmat qiladi.
Hozir poytaxtimizning qaysi mahallasiga kirmang, aholining baxtli yashashi uchun qulay sharoitlar yaratishga kirishilganiga guvoh bo’lasiz. Ko’p qavatli uylarning fasadlari ta’mirlanyapti. Bu uylar orasidagi yo’l va yo’laklarga sement yotqizilyapti. Bolalar uchun o’yingohlar yangidan jihozlanyapti. Shaharning bo’sh turgan inshootlarida yangi-yangi ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish shoxobchalari bunyod etilyapti. Bu ko’plab yangi ish o’rinlarini tashkil etish imkonini beryapti.
Bularning bari - ijtimoiy sohani rivojlantirish, aholining turmush darajasini ko’tarishni ko’zlab amalga oshirilyapti.
Jamiyat - bir butun tana. Uning ayrim doxlari gullab-yashnab ketsayu, boshqalari qurib qolsa, adolatdan bo’ladimi? Yo’q!
Bu yildan e’tiboran mamlakatimizda ijtimoiy himoya tizimining huquqiy asoslari tubdan yangilandi.
Endi bir mulohaza yuritsak bo’ladi: ijtimoiy himoya iborasini, umuman olganda, saxovat egalarining muhtojlarga qayishuvi deb tushunish mumkin.
Bu qat’iyat - umuminsoniy qadriyatlardan biri.
Bu qat’iyat - muqaddas islom dinining ham o’zak masalalaridan biri hisoblanadi. Bu qat’iyat - demokratiyaning ham asosiy talablariga to’la javob beradi.
Bu qatiyat - o’zbek milliy mentalitetining ham mag’zi-mag’ziga singib ketgan.