O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat universiteti kichik biznes va tadbirkorlik fanidan

Investitsioi loyihaning ustuvorligi.

Bu bob loyihaning ahamiyati va uzoqqa chidamiyligi, undagi qo‘yidagi masalalarning, ya’ni undan foydalanish, tenik tomondan xizmat ko‘rsatishga, joriy ta’mirlash va loyihaning boshqarishga, undan iqtisodiy samara olishga qaratilgan. Davlat va halqaro vakolatonalar: rejalashtirishni taraqqiy ettirish birinchi galda loyihani ishlab chiqish, uni tahlil qilish va qayta ishlashga qo‘yidagi masalalar bo‘yicha ishlatish, tenik xizmat ko‘rsatish va joriy ta’mirlash loyiha uzoqqa chidamliligiga (ustuvorligiga) e’tibor beradilar.

Loyihani amalga oshirishni kuzatuvchi nazoratnnng murakkab tizimi va rejalashtirilgan hamda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini taqqoslashni faqat ba’zi-bir mamlakatlargina, masalan jahon banki

a’zolarigina doimo loyihani ishga tushirish va tenik xizmat ko‘rsatishi bo‘yicha, hamda ushbu loyiha rejadagi iqtisodiy samaradorligiga eta oladimi, yo‘qmi, shu haqida hisobot olib boradilar. Zairadagi resurslar kamaya borgani, investitsiya dasturining bajarilishi haqida aborot yo‘qligi sababli, investitsiya haqida o‘ylashni majbur etadi, bu esa doimiy nazoratga talibni oshiradi, hamda loyihaning ustuvorligi ortib boradi.

Keyingi yillarda ko‘tarilgan masala bo‘yicha qiziqish ortishiga qaramay, hozirgi davrda loyiha ustuvorligi haqida aborotlar nioyatda ham kam. Oz miqdordagi aborot loyihi chidamliligi qoniqarli bo‘lmaganligini ko‘rsatadi. Jahon banki loyilarni (foydalanishi) baholash bo‘liminiig (OED) ma’ruzasiga binoan 557 loyiha 1986-1988 yillarda ularning ko‘rsatkichi baholanganda 52% bo‘lishi mumkin deb baholangan, 15% loyihaniig ustuvorligini shuba ostida 33% loyihaniig ustuvorligi aniq emas deb topilgan. Bularniig asosiy sabablari.

• tenik xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan harajatlarning ortishi, joriy ta’mirlashning qimmatlanishi va infrastruktura buzilishining tezlanishi;

• 
  loyihaning samaradorligining pasayishi;
  
• 
  servis (xizmat) sifatining pasayishi;
  

• ba’zi foydalanuvchilar uchun loyiha natijalarini bilishning murakkabligi, atrof-muitga ta’sir ko‘rsatishi va boshqalar.

Loyihaning ustuvorligini aniqlash.

Ko‘p iqtisodchilar va alqaro vakolatonalar loyiha uzoqqa chidamliligini taraqqiy ettirishda shuni aniqladilarki loyihaning davomiylik qobiliyati uning iqtisodiy samaradorligini ta’minlashga bogliq ekanligini topadi. Jahon bankining iqgnsodiy rivojlantirish instituti (JB IRI) lpynha ustuvorligini qo‘yidagicha aniqlaydi: Agar loyiha bir nechta yil ishlagandan so‘ng olingan foyda oldindan ko‘zlagan foydaga teng yoki ko‘p bo‘lsa, unda loyiha chidamli deb hnsoblanadi.

Loyihaning ustuvorliligi ko‘pincha uning miqdoriy ko‘rsatkichlarida ko‘rsatilsa ham, uniig sifat ko‘rsatkichi ham asosiy hisoblanadi. Ishlab chiqarish tarmoqlaridagi loyihalar uchun, masalan, sanoatda, uning faoliyatidagi ishlab chiqarpsh hajmidagi foydalanish koeffitsienti bilan aniqlanadi. Ammo jahon banki moliya ajratayotgan loyihalar boshqa maqsad ko‘zda tutiladi, masalan: subsektordagi siyosat, tenologiyani berish yoki qurilishni tashkil etish, bu sifatli deb baholanadi.

JB IRI ta’kidlashi bo‘yicha ustuvorlikni aniqlash mehnat resurslarini tariqqiy ettirishda ham miqdor ko‘rsatkichiga e’tibor berish kerik. Loyiha ustuvorlgi nisbiy tushuncha, u ko‘p ko‘rsatkichlar bilan baholanshpi kerak - bu ko‘rsatkichlar loyihaning sifat va mpqdor jihatidan faoliyatini birlaishtiradi. Asosiy g‘oya uning umrboqiylikning aniqlash. Bu quydagilardan iborat: har qanday loyiha, u qishloq o‘jaligi tegishlimi, shahar, sanoatga, transportga yoki energetika sohasiga-mi u uzluksiz mahsulot chiqish uchun ttuzilganmi?, kabi savollarga javob berish kerak. Bazi loyihalar uchun (masalan: uy-joy yoki yo‘l qurilishi ) belgilangan muddat 30 yilga xizmat qilishini tashkil etadi.

Loyiani muvaffaqiyatli baholash.

Loyiha muvaffaqiyatini baholashda uning foydali natijalari davom etiish ma’lum muddatda hisobga oladn. Bamberger va CHema loyiha ustuvorligini aniqlashda alternativ yondoshishini taklif etadilar. OED foydalanadigan yondoshga chidamliylik kapital ajratishning foydasi hisoblanadi. Agar loyihani bnr necha yil ishlatilgandan so‘ng undan olingan foyda uni ishga tushirishdan olishga ko‘zlangan foydadan ko‘p bo‘lsa, bunday loyiha uzoqqa chidamli hnsoblanadi. Agar boshqa tomondan hisoblangan foizi kam chiqsa, loyiha chidamli emas deb hisoblanadi. Ikkinchi yondoshishda loyihaning chidamiyligi qator ko‘rsatkichlari asosidi aniqlanadi, ularda loyihani putaliligi uning asosiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha hisiblanadi.

Loyihani chidamiyliga qator omillari ta’sir ko‘rsatadi. JB II 4-ta asosiy omillarni farqlaydi: iqtisodiy yoki moliyalash, tenik, tashkiliy va strategik. Bamberger va CHema o‘z tomonlaridan ta’surotlarning keng turlarini e’tiborga oladi, masalan: loyiha tayyorlangan va amalga oshirilgan, loyiha tashkil egilgan, unga tashqi omillar mahalliy, (milliy va alqaro snfatada), bunda rejalashtiruvchi organlar va loyiha menedjerlari loyihani oirgi omiliga sezilarli ta’sir ko‘rsata olmaydilar.