O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi Samarqand Veterinariya Meditsinasi Instituti Veterinariya Profilaktikasi va Davolash Fakulteti

Tadqiqotning asosiy maqsadi. O`quv muassalarida ta`lim sifati , o`qituvchilarda kasbiy mahorat va talabalarda kasbga bo`lgan motivatsiyani uyg`otilganligi va rivojlanganlik darajasi, ko’rsatkichi va mezonlarini aniqlash hamda o’quvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirishning ba’zi shart-sharoitlarini belgilab chiqish.

Talabalar ongida kasbga bo`lgan qiziqish va motivatsiyani uyg`otishning maqsadi . Talabalarni kasbga yo'naltirish muammosi har xil faoliyat sohalari mutaxassislari uchun doimo dolzarb bo'lib qolmoqda. Buning sababi shundaki, kasb-hunarga yo'naltirish masalalarini ilmiy va amaliy hal qilish kadrlarni to'g'ri tanlash, ularni tayyorlash va tanlagan kasbida keyinchalik konsolidatsiya qilish uchun davlatning ijtimoiy buyurtmasiga javobdir.

Kasb-hunarga yo'naltirish "... shaxsning xususiyatlarini va mehnat bozoridagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni hisobga olgan holda yoshlarni kasb tanlashga tayyorlashga qaratilgan ilmiy asoslangan chora-tadbirlar tizimi" dir. kasbiy ta'lim, kasbiy maslahat va talabalar uchun psixologik yordamni o'z ichiga oladi. Ushbu yo'nalishdagi ishlar viloyat yoki shahar kasb-hunarga yo'naltirish markazlarida, o'quvchilarga qobiliyatlarini rivojlantirish, qo'shimcha ko'nikma va malakalarni egallash imkoniyatini beradigan turli to'garaklar va seksiyalarda olib boriladi. Ammo ixtisoslashtirilgan maktab negizida rejali, muntazam ravishda kasbga yo'naltirish ishlari uchun yaxshi sharoitlar yaratilishi mumkin. Buning sababi aynan ixtisoslashtirilgan ta'lim bo'lib, "talabalarning qiziqishlari, moyilliklari va qobiliyatlarini to'liqroq hisobga olish, yuqori sinf o'quvchilarini uzluksiz ta'limga nisbatan ularning kasbiy qiziqishlari va niyatlariga muvofiq o'qitish uchun sharoit yaratish" imkonini beradi. O'quvchilarga o'rta maktab profillari orqali

"o'z kelajagingizni loyihalashtirish va ma'lumotli professional tanlov qilish uchun zarur resurslarni shakllantirish" imkoniyati beriladi.

Shunga ko'ra, profilni samarali o'qitish natijalaridan biri "tanlov qilish qobiliyati" bo'lishi kerak, ya'ni:

*Tanlash motivlarini tahlil qilish qobiliyati;

*Tashqi sharoitlarni tahlil qilish qobiliyati;

*Tanlash natijalarini bashorat qilish va baholash qobiliyati.

Ushbu ko'nikma kasbni ongli ravishda tanlash uchun zarur bo'lgan asosiy manbalardan biridir.

Katta maktab o'quvchilarida tanlov qilish qobiliyatini shakllantirishni, shuningdek, tanlash qobiliyatini rivojlantirishga hissa qo'shadigan ta'lim jarayoni sharoitlarini o'rganish uchun biz empirik tadqiqot o'tkazdik.

Tadqiqotda foydalanadigan usullarimiz orasida intervyular va kontent-tahlil mavjud.

"Intervyu (ingliz tilidan. Intervyu - suhbat) - tadqiqotchi oldindan belgilangan reja asosida yoki bir kishi bilan yoki guruh bilan olib boradigan suhbat orqali so'rov o'tkazishning asosiy turlaridan biri." Ularning javoblari, albatta, boshqa usullar bilan olingan material bilan birgalikda, keyinchalik tahlil qilish, izohlash va umumlashtirish uchun material bo'lib xizmat qiladi.

Kontent-tahlil "bu hujjatlarda mavjud bo'lgan o'rganilayotgan hodisa yoki jarayon to'g'risida miqdoriy ma'lumotlarni to'plash usuli. "Tarkib" so'zi hujjatning mazmunini (yoki tarkibini) anglatadi. Bunday holda, hujjat rasmiy matn (masalan, ko'rsatma yoki huquqiy qonun kabi), shuningdek yozilgan yoki aytilganlarning hammasi, aloqaga aylanganlarning hammasi sifatida tushuniladi. "

Mustaqil ilmiy O‘zbekistonning kelajagi bo‘lgan sog‘lom avlodni tarbiyalash nozik, nihoyatda katta diqqat-e’tiborni talab qiladigan, ishlabchiqarishki ziddiyatli jarayondir. SHunday ekan, ukituvchishlab, ukuvchi va talabaning shakllanish jarayonini zo‘r xavas va sinchkovlik bilan kuzatishi lozim. SHundagina ukituvchi pedagogik xodisalarning mohiyatini va dialektikasini, pedagogik mehnat metodi, kasb va texnologiyasini va professional pedagogik maxoratni egallay oladi.

Pedagogik bilim va maxorat egasi bo‘lgan o‘qituvchi avval, Pedagogika fanining metodologik asoslarini, shaxs rivojlanishining qonuniyatlari va omillarini, kadrlar tayyorlash milliy dasturining mohiyati, maqsad va vazifalarini bilishi darkor. Ta’lim tizimida mehnat qilayotgan pedagoglarning ko‘pchiligi ta’lim va tarbiya jarayonida pedagogik maxoratning zaruriyati va ahamiyatini chuqur anglamoqdalar.

Shu sababli ular uz maxoratlarini uzluksiz oshira borishga, hozirgi kunning yuksak talablariga mos zamonaviy bilim va tajribalarni o‘zlashtirishga, ijodiy mehnat qilishga intilmoqdalar. Ammo shuni xam e’tirof etishimiz kerakki, o‘quv yurtlarida ayrim o‘qituvchilar o‘z pedagoglik maxoratlarini oshira borishning ahamiyatini etarli darajada xis qilmaydilar, ta’lim to‘g‘risidagi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablarini chuqurroq o‘rganishga qiziqmaydilar, o‘kuv jarayonining ilmiyligiga, zamon talablariga mosligiga, turmush, amaliyotarbiya bilan bog‘lanishiga yuzaki qaraydilar, o‘qitilayotgan o‘quv fanlarining ilmiy va g‘oyaviy-tarbiyaviy birligini doimo esda tutmaydilar. Bu esa ular qo‘lida ta’lim olayotgan o‘quvchi, talabalarning bilim darajasi va saviyasining etarli emasligi, o‘quv dasturlarini o‘zlashtirishdan orqada qolishlariga sabab bo‘lmoqda. Kasbiy motiv va motivatsiya muammosi xorij psixologlari tomonidan keng doirada tadqiq qilingan. Jumladan, kasbiy motivlar borasida E.A.Klimov, V.A.Krutetskiy, A.N.Vasilkova, E.Disi, V.Vrum, M.V.Dmitriy va boshqalarni kiritishimiz mumkin. SHaxsning ish faoliyati bilan bog‘liq motivatsiyalarni 3 guruhga ajratish mumkin; birinchisi - mehnat faoliyati motivlari, ikkinchisi - kasb tanlash motivlari va uchinchisi-ish joyini tanlash motivlari. Aniq faoliyat esa barchasini jamlangan holda izohlanadi, ya’ni, bunda mehnat faoliyati motivlari, kasb tanlash motivlarining shakllanishi, shuningdek, qolgan ikkita motiv orqali esa ish joyini tanlash motivlari ham yuzaga keladi.

Mehnat faoliyati motivlari xilma-xil bo‘lib, ular o‘ziga xos omillar bilan belgilanadi. Birinchi guruh omillariga jamoaviy xarakterning uyg‘onishi bilan bog‘liqlari kiritilib, bunda jamoaga foyda tegishini anglash, boshqa insonlarga yordam berish istagi, mehnat faoliyatida ijtimoiy ustanovkaning zarurligi va boshqalarga nisbatan tobelikni hohlamaslik kabi motivlar hisoblanadi. Ikkinchi guruh omillari o‘zi va oilasi uchun moddiy mablag‘ning orttirilishi, moddiy va ma’naviy ehtiyojlarning qondirilishi uchun pul ishlab topish motivlaridir. Uchinchi guruhga o‘zini o‘zi faollashtirish, rivojlantirish, o‘zini namoyon qilish ehtiyojlarining qondirilishi va boshqalar kiradi. Ma’lumki, insonlar tabiatdan biror-bir faoliyat bilan shug‘ullanmasdan turolmaydilar.

Qiziqishlarga mos ravishda tanlangan ish joyini baholash, ayni vaqtda ishlayotgan muassasasi, korxonadagi imkoniyat to‘siqlari, ishni boshqarish, kasbiy o‘sish, tashabbusning paydo bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Ba’zan qiziqish bo‘yicha ish joyini tanlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ish joyini va kasbni tanlash motivlari E.S.CHuchunay tomonidan klassifikatsiya qilingan. U kasb motivlarini quyidagilarga ajratadi:

1)Dominant (kasbga qiziqishning ustun turishi).

2)Vaziyat bilan bog‘liq (har doim insonni qiziqtirib kelgan shart sharoitlarni ro‘yobga chiqarish).

3)Komformist.

4)Kasbiy motivatsiyalar (o‘ziga yaqin ijtimoiy olamning ya’ni yaqinlarini, do‘st va tanishlarining maslahatlari bilan).

L.I.Bamburova musiqa ijrochilik kasbini tanlashga sabab bo‘luvchi omillar sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatadi:

Ijod va musiqa ijro etishga bo‘lgan qiziqish. Musiqadan zavqlanishga bo‘lgan ehtiyoj. Musiqa asarlarini ijro etishda o‘zi tashabbus ko‘rsatishga intilish. Tinglovchilarning qadriyatini ko‘tarish, ularga rohat baxsh etish hohishi. Albatta yuqoridagilar musiqa ijrochilik faoliyatining to‘liq motivlari emas. Ular faqatgina musiqachilik faoliyatini boshlashga olib keladi. A.P.Vasilev tibbiyot xodimi kasbini tanlashning quyidagi asosiy motivlarini keltirib o‘tadi:

1)Insonlarni davolash istagi.

2)Og‘ir kasalliklar, qariya, yosh bolalarni og‘riqlardan xalos etish istagi.

3)O‘z yaqinlarining sog‘lig‘i haqida qayg‘urish imkoniyati.

4)Ilmiy tibbiyot muammolarini hal etish.

5)O‘z sog‘lig‘i haqida qayg‘urish.

6)Moddiy qiziqishlar.

Kasb-hunarga yo’naltirishni tashkil etishga nisbatan texnlogk yondashuv-bu o’qvchi oshlar tomonidan o’zlashtirilagan nazriy amaliy ko’nikma va malakaga aylantirish, ularga faol kasbiy yo’naltirishni tashkil etish tajribasni yuzaga keltirish hamda kasbiy qobilyat va layoqatlari asosida kasbiy qarorlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonida amalyotchi psixolog va kasb-hunarga yo’naltiruvchilar uchun kasb-hunarga yo’naltirishni tashkil etishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish majmuyi bo’lib xizmat qiladi. U quyidagi tarkibiy tuzilmaga asoslanadi.

*Ichki omillari
*Faoliyat mazmuni, shakli, metod va vositalar.
*Tashqi omillar
*Vazifalar
*Maqsad

Kasbga yo’naltiruvchi (o’quvchi) faoliyati:

-faoliyat ko’nikma va malakasining o’zlashtirilaishi:

- faoloyatni tashkil etish:

- faoliyatni nazorat qilish:

-natijalarni baholash:

- kamchiliklarni bartaraf etish:

- faoliyatni ikkilamchi tashkil etish:

-kasbiy sifatlarga ega bo’lish:

- kasbiy qaror qabul qilish:

-Boshqarish
-Tavsiya berish.
-Nazorat qilish.
-Maslaxat berish
-Kasbiy komillikni aniqlab berish
-Kasbga yo’naltiruvchi (o’qituvchi) faoliyati.

Keltirilgan tuzilma mohiyatidan aniqlanadiki, o’quvchilarni bo’lajak kasbiy qarorlarini shakillantirishda ijodiy texnologik yondashuv asosida tashkil etish birinchi navbatda muayyan mavzu bo’yich kampyuterga programlashtirilgan dars rejalshtirishi talab etiladi. Nazarda tutilgan darsni o’tkazilishidan ko’zlangan asosiy maqsad o’quvchilarni ta’limning keying turi va bosqichiga ongli ravishda jalb etish hamda turli kasblar orasidan tanlangan kasbi orqali kelajagi haqida tasavvur hosil qilish. Ushbu maqsadga erishish imkonini berish uchun ijobiy hal etilishi lozim bo’lgan vazifalarning qat’iy, aniq va ravshan belgilab olishi, dars mazmuni (senarisi)ning puxta ishlab chiqilishi, shakillantirilgan mazmun mohiyatini to’laqnli ochib berishga xizmat qiluvchi maqbul shaxs metod va vositalarning to’g’ri tanlanganligini taqoza etadi. Ikkinchidan dars jarayoning asosiy sub’ekti sifatida kasb-hunarga yo’naluvchi shaxsning nomoyon bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Uyishtirilayotgan darsning umumiy natijasiga ma’sulik kasbga yo’naltiruvchi va amalyotchi psixologlar zimmasiga yuklanishi darkor.

 Kasb madaniyati.

Yoshlarga ta’lim –tarbiya beruvchi o’qtuvchi, ustoz, murabbiy, ta’lim hodim, mutaxassis, raxbar nafaqat bilimdon, balki eng avvalo, yuksak insoniy sifatlar soxibi bo’lishi lozim. Darhaqiqat o’quvchi yoshlarning fanga qiziqishi yoki kasb-hunar tanlashni, uni o`rnganish, malakali mutaxasis bo`lib yetishishiga talim-tarbiya beruvchilarning ma`lakali mutaxasis bo`lib yetishida ta`lim-tarbiya beruvchilarning ma`naviyasi axloqiy fazilati bilimda maxorati mehnat sevarligi fidoiyligi bir so`z bilan aytganda, ijtimoiy-madaniy komolati muhim ahamatga ega. Shuningdek ularning kasb madaniyati ham alohida o`rin tutadi. Zero mutaxassis hodimning maxoati yoki kasb madanyati qanchalik yuksak bo`lsa, uning faoliyati shunchalik samarali bo`ladi.