O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t oshkent moliya instituti

Vеksеl- nеmischa Vеchsеl so‘zidan оlingan bo‘lib, dastlab ХII-ХIII
asrlarda Italiyada paydо bo‘lgan. Vеksеl-bu qarzdоrning ko‘rsatilgan summani,
kеlishilgan muddatda, bеlgilangan jоyda to‘lashi to‘g‘risidagi yozma
majburiyatidir. Vеksеl, sоdda qilib aytganda, qarzdоrlik to‘g‘risidagi tilхatdir.
Vеksеlning quyidagi turlari mavjud: tijоrat vеksеllari- оddiy va o‘tkazma
Vеksеllar, mоliyaviy vеksеl, хazina vеksеli, bank vеksеli, muddatli vеksеl va
bоshqalar. Banknоt – krеdit pullarining yеtakchi turlaridan byevropalib, Markaziy banklar tоmоnidan vеksеllarni hisоbga оlish yyevropali bilan chiqarilgan. Banknоtlar dastlab, ХVII asr охirlarida chiqarilgan byevropalib, u paytda banknоtni hоhlagan vaqtda bankga tоpshirib, yevroparniga unda kyevroparsatilgan summaga muvоfiq оltin yoki kumush оlish mumkin byevropalgan. ХIХ asrning охiri va ХХ asrning bоshlarida Gеrmaniya, Rоssiya va AQSH da banknоtlarni оltin bilan ta‘minlanganligi 30-50% ni tashkil etgan.
Xоzirda mamlakatlarning Markaziy emissiya banklari qat‘iy bеlgilangan
nоminalga ega bo‗lgan banknоtlarni muоmalaga chiqarmоqdalar. Bu banknоtlar
mamlakatda milliy pul birligi bo‗lib hisоblanadi. Хususan, O‗zbеkistоn Markaziy
banki ham muоmalaga turli nоminalga ega bo‗lgan banknоtlarni chiqargan,
masalan:

Pul hozirgi kundagi ko‘rinishi, holati va darajasiga etgunga qadar juda uzoq tarixiy davrni boshidan kechirdi. Yer yuzida puldan ayirboshlash vositasi sifatida foydalanib kelinayotganiga etti ming yildan ortiq vaqt bo‘ldi. Bu davr ichida dastlabki pullar tovar, buyum, oddiy metall va qimmatbaho metallar ko‘rinishidan hozirgi kunda keng foydalanib kelinayotgan qog‘oz va elektron pullar ko‘rinishigacha etib keldi.
Jamiyatda ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlar takomillashib va rivojlanib borgani sari pulning shakli, pul ishlari va pul ishtirokidagi hisob – kitoblar ham doimiy ravishda takomillashib va rivojlanib kelmoqda.
Pulning rivojlanishiga turtki bo‘lgan asosiy omillar quyidagilar hisoblanadi.
1.Tovar ishlab chiqarishning kengayishi va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi.
2. Barcha shakllardagi mulk qiymatlarining o‘sishi.
3. Tovarlar oldi – sotdisi bo‘yicha aylanmalar hajmining ortishi.
Qog'oz pullarning paydo bo'lishi tarixi, ehtimol, 1-asrdan boshlanadi. Miloddan avvalgi. va charm pul bilan bog'liq. Bu vaqtda Xitoyda oq kiyik terisidan qilingan pullar paydo bo'ldi. Ular to'rtburchaklar plitalar shaklida bo'lib, maxsus belgilar va muhrlar bilan jihozlangan. Ushbu chiptalar har xil sotib olish qobiliyatiga ega edi va o'lim azobida qabul qilinishi kerak edi. Qog'oz pullarning paydo bo'lishi Chingizxonning nabirasi Xon Xubilay nomi bilan bog'liq edi. Va veksellarni to'liq qiymatdagi pullarga erkin almashtirish imkoniyati mavjud bo'lsa-da, ular muvaffaqiyatli muomalaga chiqarildi. Keyinchalik, XIII asrda, Forsda, XIV asrda Yaponiyada qog'oz pullar chiqarildi. Biroq, qog'oz pullardan keng foydalanish
17-asrning oxirida boshlangan.
XII-XV asrlarda. Savdoga qulaylik yaratish uchun savdogarlar ular orqali naqd to'lovlarni naqd pulsiz, qulayroq va xavfsiz to'lovlar bilan almashtirish uchun banklar yaratadilar. Ammo rivojlangan kredit tizimi bilan faqat kapitalizmgina qog'oz pullarning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Qog'ozli banknotalar ikki turga bo'linadi: davlat, xazina (xazina kassalari) va banklar (bank kupyuralari yoki banknotalar - bank kupyuralari) tomonidan chiqarilgan. G'aznachilik veksellari odatda oddiy pul qog'ozi deb ataladi, aksincha kredit pullari bo'lgan banknotalardan farqli o'laroq. Tarixda qog'oz pullar kredit pullaridan oldin paydo bo'lgan. Banknotalar kredit munosabatlarining rivojlanishi bilan paydo bo'ladi.
Qog'oz pul - bu to'liq qiymatdagi pul belgisi. Pul muomala vositasi sifatida tovar ayirboshlashda vaqtinchalik rol o'ynaydi. Shu sababli, oltin bu erda faqat aniq oltin sifatida ishlaydi va pul boylikning universal timsollari bo'lmaganligi sababli, sotuvchi uchun pulning unda yozilgan qiymatga ega bo'lishi muhim emas. Uning uchun bu pulning jamoatchilik tomonidan tan olinishi muhimdir. Bu va qog'oz pullarning muomalada qulayroq bo'lishi metall pullardan qog'oz pullarga o'tish faktini tushuntiradi. Bunday o'tish imkoniyati pulning muomala vositasi vazifasida yotadi. Qog'oz pullarni muomalaga chiqarishni amaliy amalga oshirish uchun ushbu imkoniyatdan foydalanish ikki shartning mavjudligini taxmin qiladi: nisbatan rivojlangan tovar-pul munosabatlari va qog'oz pullarga bo'lgan ishonch. Kapitalistikgacha bo'lgan davrda qog'oz pullar to'liq qiymatga erkin almashtirilgandagina mavjud bo'lgan. Burjua hukumati shaxsida kapitalizm paydo bo'lishi bilan, nihoyat, odamlar unga ishonadigan odam paydo bo'ldi.
Shunday qilib, qog'oz pullar - bu davlat byudjeti kamomadini qoplash uchun chiqarilgan to'liq qiymatdagi pullar uchun qaytarib bo'lmaydigan banknotalar.