O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

3. Iqtisodiy jinoyatchilikdagi o‘ziga xos ijtimoiy munosabatlar
Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash sakkiz turdagi o‘ziga xos ijtimoiy munosabatlarni himoya qiladi:

• 
  biznes yoki boshqa iqtisodiy faoliyat sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalar;
  
• 
  kredit sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalar;
  
• 
  erkinlik va adolatli raqobatni ta‘minlovchi jamoatchilik bilan aloqalar;
  
• 
  pul va qimmatli qog‘ozlar muomalasi sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalar;
  
• 
  tashqi iqtisodiy faoliyat va bojxona nazorati sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalar;
  
• 
  qimmatbaho toshlar va valyuta boyliklari aylanmasi sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalar;
  
• 
  soliq to‘lovlari sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalar;
  
• 
  bankrotlik sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalar.
  

Yuqorida sanab o‘tilgan sakkizta ijtimoiy munosabatlar guruhlari, bir tomondan, davlatning iqtisodiyotga jinoiy huquq bilan aralashishi chegaralari bilan belgilanadi, boshqa tomondan esa bu iqtisodiy faoliyatning ushbu sohalari eng katta davlat himoyasiga muhtojdir va ular davlat iqtisodiyotining muhim elementi hisoblanadi. Yuqorida sanab o‘tilgan va jinoiy qonun bilan himoyalangan barcha ijtimoiy munosabatlar qabila iqtisodiy munosabatlariga kiradi. Jinoyat qonuni bilan himoya qilinadigan ijtimoiy munosabatlarning sanab o‘tilgan turlariga asoslanib, Xavfsizlik tizimida nazarda tutilgan jinoyatlarning tasnifi.
Ushbu turdagi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflovchi asosiy xususiyatlarni ajratish mumkin ko‘rinadi.
Birinchidan, iqtisodiyot (iqtisodiy faoliyat) sohasidagi munosabatlarning mohiyati moddiy tovarlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashish va iste‘mol qilish sohasidagi faoliyatdan iborat.
Ikkinchidan, iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish predmeti moddiy tovarlar va xizmatlardir.
Uchinchidan, iqtisodiy faoliyat sohasidagi ijtimoiy munosabatlar eng dinamik hisoblanadi.
Iqtisodiy sohadagi munosabatlarni huquqiy tartibga solishning o‘ziga xosligi va murakkabligining hozirgi sharoitida, qonunchilikdagi xatolar, afsuski, zamonaviy rus qonun chiqaruvchisi uchun tez-tez uchraydigan alohida muammo tug‘diradi. Iqtisodiyotga jinoiy-huquqiy aralashuvga kelsak, ushbu sohadagi qonunchilikni, birinchi navbatda, kriminologik tadqiqotlarni takomillashtirish bo‘yicha takliflarni puxta tayyorlashga katta ahamiyat berilishi kerak, ularning o‘tkazilishi qonun chiqaruvchining qonuniy xatosi xavfini kamaytirishi mumkin.
Iqtisodiy munosabatlarni jinoiy-huquqiy tartibga solishning murakkabligi, ushbu sohadagi ko‘plab jinoiy huquq normalarining, shuningdek, boshqa huquq sohalari normalariga bog‘liqligi bilan yanada murakkablashadi.
Iqtisodiy faoliyat sohasidagi ijtimoiy munosabatlarning yana bir tasnifi kimning manfaatlariga asoslanib amalga oshirilishi mumkin, birinchi navbatda, bu munosabatlar iqtisodiy faoliyat sohasidagi jamoat munosabatlarini ta‘minlaydi, davlatning iqtisodiy siyosat kafolati sifatida davlat manfaatlarini ta‘minlaydi.
Qalbaki pul yoki qimmatli qog‘ozlar yasash, ularni o‘tkazish jinoyatning ijtimoiy xavfliligi shundaki, qalbaki pul yoki qimmatli qog‘ozlar yasash, ularni o‘tkazish bilan shug‘ullanadigan shaxs davlatning pul va kredit (qarz) tizimini izdan chiqaradi, inflyatsiya jaraenlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga erdam beradi va oqibatda respublika iqtisodietiga zarar etkazadi. Bundan tashqari mazkur jinoyatni sodir etishda davlatning pul belgilari va qimmatli qog‘ozlarni ishlab chiqish va ularni muomalaga kiritishga oid favqulodda huquqi buziladi. Davlat pul va kredit tizimining maromli ishlashini ta‘minlaydigan ijtimoiy munosabatlar jinoyatning ob‘ektidir. Qator holatlarda ayrim korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolarning mulklari ham qo‘shimcha bevosita ob‘ekt bo‘lishi mumkin. 2. Jinoyatning predmeti uzil-kesil to‘la ravishda qonunda belgilab qo‘yilgan. Unga bank biletlari (banknotlar), metall tangalar yoki boshqa qimmatbaho qog‘ozlar yoki chet el valyutasi yoki chet el valyutasidagi qimmatli qog‘ozlar taalluqlidir.
Ob‘ektiv tomondan sharhlanayotgan jinoyat pul belgilarini yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarni yasash yoki ularni bevosita o‘tkazishda ifodalanadi. Qalbaki pullarni yoki qimmatli qog‘ozlarni yasash ggullar yoki qimmatli qog‘ozlarni to‘la yoki qisman qalbakilashtirishdan iborat. Qalbakilashtirish usullari juda xilma-xil bo‘lishi mumkin va ular baholashga ta‘sir etmaydi, biroq jazoning umumiy asoslari doirasida inobatga olinishi mumkin, chunki qalbakilashtirish qanchalik ustalik bilan amalga oshirilsa, u shunchalik xavfli jinoyatga sabab bo‘ladi. Ammo shuni nazarda tutish lozimki, javobgarlikning zaruriy sharti qalbakilashtirilgan pul belgilari yoki qimmatli qog‘ozlar o‘zining tashqi kurinishi bilan haqiqiy pul va qimmatli qog‘ozlarga juda o‘xshash bo‘ladi. Mazkur jinoyatning mustaqil shakli qalbaki pullarni, qimmatli qog‘ozlarni, chet el va-lyutasi va chet el valyutasidagi qimmatli qog‘ozlarni o‘tkazishdir. O‘tkazish deganda, qalbaki pullar yoki qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish tushuniladi (olingan mol uchun to‘lash, qarzni to‘lash, kassaga qalbaki obligatsiyani taqdim etish va hokazolar). O‘tkazish maqsadida qalbaki pullarni, qimmatli qog‘ozlarni, bank biletlarini (banknotlarni, metall tangalarni yoki chet el valyutasini yoki chet el valyutasidagi qimmatli qog‘ozlarni) yasash yoki ularni o‘tkazish ularni yasash yoki qalbakilashtirish vaqtidan boshlab tamomlangan deb topiladi.
Belgilangan tartibni buzib valyuta qimmatliklarini olish yoki o‘tkazish davlatning valyuta zahiralariga yirik miqtsorda ziyon etkazishi, chet el valyutasiga nisbatan pul birligining rasmiy valyuta kursi barqarorligiga putur etkazishi va ayrim shaxslarning qonunga xilof ravishda boyishiga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasida valyuta yakka hukmronligi o‘rnatilgan bulib, unga ko‘ra valyuta qimmatliklarni sotib olish, sotish va almashtirish uning hududida Markaziy bank va boshqa vakil qilingan banklarning favqulodda vakolatiga tegishlidir. Shunga ko‘ra mazkur jinoyatning bevosita ob‘ekti valyuta yakka hukmronligi sohasida amal qiladigan ijtimoiy munosabatlardir.
Jinoyatning predmeti - valyuta qimmatliklaridir. O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 maydagi «Valyutani muvofiqlashtirish to‘g‘risida»gi qonuniga ko‘ra valyuta qimmatliklariga:
1) chet el valyutasi (banknotlar, xazina biletlari, tangalar);
2) chet el valyutasidagi qimmatli qog‘ozlar — fond qimmatliklari (aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqalar);
3) chet el valyutasida to‘lov hujjatlari (cheklar, veksellar, akkreditivlar va hokazolar);
4) qimmatbaho metallar (tilla, kumush, platina) va har xil ko‘rinish va holatdagi platina guruhidagi metallar (palladiy, iridiy, radiy, rutsniy va osmiy), bundan zargarlik va boshqa ushbu metalldan ishlangan maishiy buyumlar mustasnodir:
5) tabiiy qimmatbaho toshlar (olmos, zumrad, equt, aleksandrit) xomashe va pardozlangan ko‘rinishda; shuningdek marvarid kiradi. Mazkur toshlardan va ularning quymasidan tayerlangan zargarlik va boshqa maishiy buyumlar bundan istisnodir.
Jinoyatning ob‘ektiv tomoni valyuta qimmatliklarini noqonuniy olish va o‘tkazishdan iborat. Valyuta qimmatliklarini sotib olish, sotish yoki almashtirishning davlatimiz hududida belgilangan qoidalarini buzish bilan amalga oshirilishi valyuta qimmatliklarini noqonuniy olish yoki o‘tkazish deb topiladi. Valyuta qimmatliklarini noqonuniy ravishda olish turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Ko‘pincha mazkur qilmish oldisotdi shaklida sodir bo‘ladi. Valyuta qimmatliklarini olish boshqa shakllarda, jumladan, almashtirish shaklida ham bo‘ladi. Utkazish valyuta qimmatliklari bilan noqonuniy muomala qilishning mustaqil shakli bulib, valyuta qaytarib olish bilan sotishga yo‘nalgan ishchan faoliyatdir. Valyuta qimmatliklarining egasi bo‘lib, yoki bunday harakatlarni boshqa shaxs topshirig‘i bilan amalga oshirib aybdor muayyan natijaga - valyuta qimmatliklarini sotishga erishishga harakat qiladi. Valyuta qimmatliklarini o‘tkazish, sotish to‘lov vositasi sifatidagi almashtirish sifatida namoyon bo‘ladi.