O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat pedagogika universiteti

11.Mavzu: Qadimgi Xorazm davlati.
Mashg’ulot rejasi:

1. 
   Qadimgi Xorazm davlati to’g’risida tarixiy yozma manbalar.
   
2. 
   Qoyqirilgan qal’a. Qadimgi Xorazm davlatining poytaxti.
   
3. 
   Yozuv madaniyati, pul muomalasi, amaliy tasviriy va me’morchilik san’atining rivojlanishi.
   

Adabiyotlar:

1. 
   Asqarov A.A. Qadimgi Xorazm tarixiga oid ba’zi masalalar. “O’zbekiston etnologiyasi: yangicha qarashlar va yondashuvlar” ilmiy to’plam. Toshkent-2004. 35-40-betlar
   
2. 
   Харезм- в истории государственности Узбекистана. -Т., 2013. С.68.
   
3. 
   Машарипов О. Хоразмнома. –Т.: 2010. 40-45-betlar
   

Miloddan avvalgi 6 asrda O‘rta Osiyoning janubida tashkil topgan Ahamoniylar imperiyasi (Forslar dav­lati) o‘zining shimoli-g‘arbiy davlat chegaralari tashvishida yashar edi. Shunki bu chegaralarda joylashgan qadim­gi Xorazm va uni o‘rab olgan cho‘llarda, Amudaryo etaklari va Orolbo‘yi xudularida qadim zamonlardan massaget qabilalari ittifoqi yashab kelar edi. Massagetlar jangovar, erksevar, ona-yurt ozodligi yo‘lida o‘limga ham tik boruvchi xalq edi. Massaget qabilalari tug‘ilgan farzandini, o‘g‘il yoki qiz bo‘lishidan qat’iy nazar, yosh­ligidan vatan mudofaasiga tayyorlardi. Xalqimizning uzoq o‘tmish tarixidan bizgacha etib kelgan Tumaris va Shiroq afsonalari ham ana shu sak va massaget qabila­lari farzandlarining tashqi dushman -qadimgi Eron podsholari Kir va Dorolarga qarshi qahramona qurash­laridan bir shingil hikoyalardir. Massagetlar ittifoqiga o‘sha zamonlarda xorazmiylar, ular bilan yaxshi qo‘shnichilikda yashab kelayotgan amyurgil saklari, der­biklar, osiylar, toxarlar (daxlar) va boshqa qator qa­bilalar kirar edi. Bu ittifoqda Xorazmning o‘rni kat­ta edi.

Doro I yozuvlarida Xorazm va So‘g‘diyona Kir davlati tarkibida bo‘lganligi yozib qoldirilgan. Eroniylar imperiyasi Aleksandr Makedonskiy tomonidan tugatilgan⁴¹. Greek sources we learn that under the rule of Darius Hystaspes (B.C. 521–492) thesedistricts were reckoned among the Persian satrapies; although the authority of theAchæmenians was probably but slight there. It is not unlikely that all the easterncountries mentioned in the oldest Darius inscriptions as “subdued,” or “rebellious,” hadalready belonged to Cyrus, and that he ruled over Khorazmia and Soghdiana
Qadimgi Xorazm tarixining bilimdoni S. P. Tolstov o‘zining asarlarida massaget qabilalari ittifoqini, ular­ning Saksafar, Omarg va To‘maris kabi vakillari to‘g‘risida fikr yuritib o‘tadi. S.P.Tolstov To‘marisni derbiklar malikasi, Omargni esa saklarning podshosi edi, deydi. Saksafarga kelganda u siyovushiylar sullosi­ga tegishli qadimgi Xorazm podshosi Shaushafor bo‘lishi kerak, degan g‘oyani olg‘a suradi. S. P. Tolstovning bu mantiqiy o‘xshatishida tarixiy haqiqat bo‘lsa, u hol­da miloddan avvalgi 6 asrda qadimgi Xorazm o‘z hukmdoriga ega bo‘lgan. Saksafar Xorazm davlatining ilk podsholaridan biri bo‘lgan.
Massaget qabilalari ittifoqi ustiga Eron podsholari miloddan avvalgi 6 asrda uch marta yurish qiladi. uch yurishda ham ahamoniylar katta g‘alaba bilan urushni yakunlay olmasalar-da, Kserks podsholigi, davrida Xorazm ahamoniylar tobeligida bo‘lgan. Shu­ningdek, Xorazm har yili imperiya xazinasiga soliq to‘lab turgan. Xatto xorazmiylar Kserksni mil. avvalgi 480 yilda Yunoniston ustiga uyushtirgan harbiy yurishlarida qatnashadi. Xorazmlik Artasekt Dardanel bug‘ozidagi shaharlardan birida hokim bo‘lib ishlagan. Bo‘shqa bir xorazmlik Dargman Elefantina (Misr)dagi Forslar qo‘shinida askar bo‘lib xizmat qilgan. Bu faktlar Xorazmning mil. avv.VI-V asrlarda Eron ahamoniylariga tobe ekanligidan guvohlik beradi. Ammo Manbalarda Xorazmning mil avv. IV asrda Eron qo‘l ostida bo‘lganligi haqida hech bir xabar yo‘q. Aksincha Iskandar qo‘shinlari Doro III usti­ga bostirib borgan chog‘larda Xorazm mustaqil davlat sifatida siyoat yuritgan.
Mil. avv. 329 yilning qishida Xorazm poshosi Farasman 1500 askari bilan Iskandarning huzuriga kelib, Qora dengiz bo‘yi qabilalari ustiga yurish qilmoqchi bo‘lsa, bu yurishda unga yordam qilajagini bildirgan. Iskandar esa Farasmanga rahmat aytib, uning maqsadi Xindiston tomon yurish ekanligini bildirgan. Zarur bulsa, vaqti kelib uning yordamidan foydalanajagini takidlagan. Kiyinroq sak va massagetlar ittifoqi (Xorazm shu ittifoqda edi). Iskandar qo‘shinlarining silsilasini quritgan Spitamen tomonida turib, makedoniyaliklarga qarshi kurashdi. Hatto Spitamen tengsiz kurashda mag‘ubiyatga ushraganda massaget qabilalari ittifoqi azolari unga boshpana berdilar.
Spitamen mag‘lubiyatidan keyin erksevar O‘rta Osiyo xalqlarining aholisi dushmanga qarshi kurash to‘xtamay­di. Iskandar va uning merosxo‘rlari-Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlariga qarshi O‘rta Osiyoning shimolida sak va massagetlar cho‘lining markazida, Xorazm davlati atrofida qo‘shinlar to‘planib bordi. Bu ko‘shmanchilar ittifoqi bir yarim asr o‘tgach, O‘rta Osiyoni chet el bosqinchilaridan ozod etishda hal qiluvchi rolni o‘ynagan.
Miloddan avvalgi VI- V asrlarda taraqqiy etgan qadimgi Xorazm davlati haqida arxeologik izlanishlar juda boy materiallar beradi. O‘nlab o‘sha davr qala’lari, qadimgi shahar qoldiqlari o‘rganilgan. Qadimgi Xorazm tarixi va madaniyati haqida boy materiallarni bizgacha saqlab kelgan yodgorliklardan biri Qo‘yqirilgan qal’adir.
Qo‘yqirilgan qa’lada 1951-1957 yillarrda arxeologlar ish olib bordilar. Aniqlanishicha, bu shahar qadimgII Xorazm davlatinig miloddan avvalgi IV va Milodiy I asriga tegishli obod shaharlaridan biri bo‘lgan. Shahar doira shaklida qurilgan bahaybat qal’a bo‘lgan. Qal’aning tashqi devorida 9 ta burj bo‘lgan ekan. Tashqi devor ishkarisi behisob qalin xonalar bilan qoplangan. Qo‘yqirilgan qal’a to‘rt asr davomida bir nesha bora tamirlanib, uning ishki tuzilishiga aniqliklar kiritib borilgan. Qal’a ishida, uning markaziy maydonida doira shaklida qurilgan ikki qavatli monumental bino qad ko‘targan. Bu markaziy binoning birinshi qavati to‘liq aaqlangan. Binoning markaziy shizig‘i bo‘ylab gumbazli xona qad ko‘targan. Uning ikki yonida yuqori qavatga olib shiquvshi pillapoyalar joylashtirilgan. Binoning hamma joyi bir vaqtda o‘zlashtirilmagan. Miloddan avvalgi III va II asrlarda uning ishki tuzilishida katta o‘zgarishlar yuz bergan. Bino aylanasi bo‘ylab ush qator mudofaa devori bor va ular oraligIIda ikki qator o‘qshilar yo‘lagi shakllangan. Tashqi devorlarning yuqori qismida kamonshilar ushun qator tuynuklar qoldirilgan. Devorlarning pastki qismida esa deraza tuynuklari joylashtirilgan. Qal’aga kirish darvozasi uning sharqiy tomonida bo‘lib, u kvadrat shaklida qurilgan. Darvozaning ikki yonida aylana shaklida qurilgan burjlar joylashtirilgan. Olimlar orasida qal’aning markaziy binosi o‘z davrida rasadxona rolini bajargan degan mulohazalar mavjud. Qo‘yqirilgan qal’a Xorazmning antik davri madaniy duinosi ushun juda boy materiallar beradi. Bu davrda kuloshilik yuksak rivojlshgan. Kulolshilik mahsulot bo‘lgan keramikadan yasalgan idishlarning tashqi sirtiga qizil rangda geometrik shakllarda naqsh berilgash. Ko‘zalarning dastasi arslon boshli qiyofada ishlangan. Idishlar orasida sirtiga burttirib ishlangan afsonaviy qushlar, shopar ot ustidagi sipohiy surati solingan ko‘zalar ushraydi. Ko‘za sirtiga solingan naqshlar orasida sersoqol muysafid bir bosh uzumni qo‘lida ushlab turibdi, boshqa bir idishda esa taxtta o‘tirgan ayolning o‘z shaqalog‘ini bag‘riga bosib turgani tasvirlangan. Naqshdor idishlar qadimgi Xorazmning Qal’ali Qir davri (mil.avv.VI-IVasrlar) yodgorliklarida va Tuproqqal’a (milodiy II-IV asrlar) davri yodgorliklarida ham keng ushraydi. Idishlarda nayza ushli qalpoq kiygan harbiy, ot ustidagi sipohiy, arslon, jayron, tuya suratlari tushirilgan. Qadimgi Xorazmda amaliy, tasviriy va me’morshilik san’ati keng rivojlangan.
Qo‘yqirilgan qal’ada uzumdan ishimlik tayyorlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Shunki bu haqda qal’a xonalaridan birida topilgan qator xumlarda saqlangan uzum danaklari guvohlik beradi. Bundan tashqari, Qo‘yqirilgan qal’a haykalshalari orasida bir qo‘lida uzum, ikkinshi qo‘lida bog‘bom pishog‘i tutgan yalang‘osh erkakning tasviri ham bor.
Hosildorlik xudosi Nahid haykalshalari bayram libosida tasvirlangan. Bir haykalshada Nahid birinshi qo‘lida bakal, ikkinshi qo‘lida amfora(qo‘sh dastali grafin) tutib turibdi. Qo‘yqirilgan qal’a haykalshalari orasida tulpor ot tasviri ko‘p ushraydi. Qadimgi Xorazmning shu davrga oid boshqa yodgorliklarida esa tuya, qo‘y, qush suratlari solingan tasviriy va haykaltaroshlik san’atini ko‘ramiz. Bu hol, bir tomondan, qadimgi Xorazm xalqining yusak darajada rivojlangan madaniy dunyosini ko‘rsatsa, ikkinshi tomondan ularni saklar va massagetlar bilan doimo iqtisodiy, siyosiy, harbiy va madaniy sohalarda hamda etnik jihatdan ular bilan bir tanadan o‘sib shiqqan shohshalar ekanligidan guvohlik beradi. Qo‘yqirilgan qal’aning quyi qatlamidan mil. avv. III asrga oid yozuv namunalari topildi. Yozuv oromiy alvafiti asosida sharqiy eron tillari lahjasida yozilgan. Bir xumda Aspabarak yoki Aspabadak so‘zi yozilgan. So‘zning asosida aspa so‘zi yotadi. Aspa-ot, barak yoki badak fe’li qo‘shilib, otda ketuvshi yoki ot ustidagi sipohiy ma’nosini anglatgan. Bunga o‘xshash yozuv namunalari Qo‘yqirilgan qal’ada ko‘plab topilgan. S. P. Tolstov ularni qadimgi Xorazm yozuvi deb ataydi. Qo‘yqirilgan qal’ada o‘nlab ostadonlar, ya’ni odam qiyofasida ishlangan spool tobudlar topilgan. Bu noyob topilmalar qadimgi xorazmliklarning zardushtiylik diniga bo‘lgan e’tiqodi va yuksak darajadgi tasviriy san’ati haqida guvohlik beradi. Qo‘yqirilgan qal’ada hayot IV asrda to‘xtaydi. Bu voqeani S. P. Tolstov Qang‘ davlatining tarix maydoniga shiqishi bilan bog‘laydi. Tarixiy manbalarda podsho Farasmandan keyin o‘tgan Xorazm podsholari haqida lom-mim deyilmaydi. Ammo mil.avv. III-I asrlarda qadimgi Xorazmda shahar hayoti, iqtisodiyot, madanmiyat yuksak rivojlangan. Qadimgi Xorazm hududida bu davrga oid yuzlab yodgorliklar bor. Bu davrda zarb etilgan tangalarda Yunon-Baqtriya va Parfiya tangalariga taqlid qilib shiqarilgan Qang‘ davlatining tangalari ushraydi. Shuning ushun S.P. Tolstov bu davr Xorazm tarixini Qang‘ davlati tarkibida ko‘radi. U I-asrdan boshlab esa Qadimgi Xorazm Kushonlar davlati tasiriga o‘tdi, degan hulosaga keladi. S. P. Tolstov hulosalari yana o‘sh tanga topilmalarga asoslangan. Shunki qadimgi Xorazm tarixida milodiy earning boshlarida kushonlarning Geray va Kadfiz nomli posholari nomi bilan zarb etilgan tangalar paydo bo‘lgan. Kushon podshosi Kanishka davriga kelib esa uning nomi bilan zarb etilgan tangalat Xorazmning ikki va ush asr tarixiga oid yopndgorliklarida juda ko‘p ushraydi. Shu bilan birga III-asr boshlaridan boshlab Xorazm hududida Xorazm podsholarining tasviri tushirilgan tangalar paydo bo‘ladi. Tuproq qal’ada Xorazm podshosi Arsamuxa I va uning rafiqasining tasviri tushirilgan tangalar topilgan. Bu tangalarda Arsamuxa baland bosh kiyimda sersoqol hukmdor sifatida tasvirlangan. Tanganing yuqori qismida yunonsha “podsho” so‘zi, tanganing pastki qismida esa podsho surati ostida Xorazm yozuvida “Podshoh Arsamux” so‘zi yozilgan. Tanganing orqa tomonida ananviy sipohiy surati “S” tamg‘asi bor. Tamg‘a va sipohiy tasviri “muqaddas Qang‘” ananasini eslatadi. Bu afsonaviy afrig‘iylar sulolasining vakili edi. Xorazm tangalarida Arsamux merosxo‘rlaridan biri sifatida Vazamarning nomi eslatiladi. Uning nomidan kushush tangalar zarb etilgan. Vazamar tasvirida uzun va qalin soqolli posho burgut qiyofasidagi bosh kiyimida berilgan. Bu xildagi tangalar qadimgi Xorazmning III asrning 1yarimiga oid yodgorliklarida ushraydi.
Xorazm yozuvi, Xorazm posholari Arsamux va Vazamarlar tasviri tushirilgan mis va kumush tangalarning III asrda qadimgi Xorazmda qudratli Xorazm davlati bo‘lganligidan guvohlik beradi. Fikrimizning dalili sifatida Tuproq qal’ada olib borilgan arxeologik ilmiy izlanishlar natijalariga murojat qilaylik.
S. P. Tolstov Jonbozqal’ani “haykalshalar muzeyi” deb atagan bo‘lsa, Tuproq qal’ani esa “behisob tangalar muzeyi ” deb nomlashni joiz ko‘rdi. Shunki u 1938-yilda birinshi bor Tuproq qal’aga kelganida uning ustidan yuzlab kushjonlar va xorazm podsholari tegishli tangalarni terib olgan ekan. Tuproq qal’adagi keng ko‘lamda olib borilgan arxeologik qazishmalar 1945-yildan boshlandi.Tuproqqal’aning maydoni 17,5 gektar bo‘lib, u III-IV asrlarga oid noyob yodgorlik hisoblanadi. Uning 3 gektaridan ortiqroq maydonini ko‘shk-Xorazm podsholarining saroyi-arki a’lo egallagan. Podsho saroyi ko‘shkning markaziy qismida joylashgan. Uning 80x80m. Saroyga uning sharqiy tomonidan, yani saroy a’yonlarining qalin uy-joylarini oralab o‘tiladi. Saroyning devorlari haykallar bilan bezatilgan bo‘lgan. Saroyga koridorsimon yo‘lak orqali asta-sekin ko‘tarilib borilgan. Uning devorlari esa tasviriy rangli suratlar bilan bezatilgan. Suratlar asosan hushbishim daraxtlar tasvirida ishlangan. Saroy xonalari har bir maqsadlar ushun mo‘ljallab qurilgan. Maslan, podhsolar zalini olib ko‘raylik. Uning maydoni 280 m². Uning atrofidagi devoiri ostida supalar joylashgan. Supa ustida Xoraazm podsholari, ularning rafiqalari, yaqinlari va ularni homiylikka olgan xudolar siymosi aks ettirilgan haykallar qo‘yilgan. Hamma haykallar loydan ishlangan. Ular qimmatbaho liboslarda bo‘lib, kiyimlar rangi oq, ko‘k, qizil, qora, osh qizil va moviy osmon rangida berilgan.
Saroyning bosh qa qismida ham haykallar bor. Ular odamlar, qushlar, hayvonlar tasvirini aks ettirgan. Saroy majmuida “albastroviy zal”, “g‘alab zali”, “ohular zali”, “raqqosalar zali” bor. “G‘alaba zali”ning devorlarida g‘alaba xudosi Nika tomonidan podshoni taxtga o‘tkazish marosimi tasvirlangan. “Albastroviy zal”ga kiraverishda “Qora tanli sipohiylar” zali joylashgan. Bu zal devorlaridagi taxtashalarda o‘tirgan xolatda ishlangan podsho haykallari oralifg‘iga sovut kiygan qora tanli gvardiyashilar haykalshalari ishlangan. Xullas, har bir zalga qo‘yilgan shartli nomlar ularni devorlariga ishlanagan san’at asralari mazmunidan kelib shiqqan.
Saroy majmuining janubiy qismida Xorazm posholarining ayollar xonalari joylashgan. Uning sharqida qurol-aslahalar majmui, janubiy-sharqiy tomonida-Ikkinshi qavatda posho arxivi o‘rin olgan. Arxiv soshilib yotgan hujjatlarga ko‘ra, 3 xonadan iborat bo‘lgan. Podsho arxividan 100 ga yaqin hujjatlar topildi. Shundan 18 ta si yog‘oshga, ko‘pshiligi teriga yozilgan, ularni 8tasi yaxshi saqlanagn. 100ga yaqin hujjatdan atigi 26tasini o‘qish mumkin bo‘ldi.
Tuproqqal’a arxivini 2 guruhga bo‘lish mumkin bo‘ldi. 1-guruh hujjatlari soliq ishlari bilan bog‘liq. Ular yog‘oshga yozilgan. 2-guruh hujjtlar (teriga yozilganlari) ho‘jalik hujjatlari bo‘lib, ularga podsho hazinasiga tushgan jarimalarning nomi, miqdori hamda qaerdan kelganligi yozib qo‘yilgan. Yog‘oshga yozilgan hujjatlarda “qul”, “xizmatkor”, “o‘g‘ilning qullari”, “o‘g‘ilning hizmatkorlari” kabi so‘zlar yozilgan. “Ozod” so‘zlari ham ushraydi.
Xulosa qilib aytganda, Tuproq qal’a haqiqatdan noyob yodgorlik bo‘lib, u qadimgi Xorazm davlatining III-IV asrlardagi poytaxti bo‘lgan. Bu shahar antik davr shahar madaniyatining yorqin timsolidir. Tuproq qal’a majmuidan topilgan behaho arxeologik matreallar, turli nomlar bilan atalgan zallar, davlat arxivi, Xorazm podsholari va ularning yaqinlarining tasviri aks ettirigan haykallar, rangli devoriy suratlar qadimgi Xorazm davlatining O‘rta Osiypo xalqlari tarixida tutgan o‘rni va mavqei, ibratli madaniy dunyosi haqida to‘liq tasavvur qilishga yordam beradi.
Miloddan avvalgi 464 yil sanasi ko‘yilgan ushbu hujjatda yer uchastkasiga egalik kilish yuzasidan Elefantin orolidagi Artaban otryadidagi harbiy garni-zonda xizmat xiluvchi Dargaman bilan ushbu garnizondagi boshqa otryadda xizmat qiluvchi yahudiy Maxsey o‘rtasidagi mulkiy nizo to‘g‘risida so‘z boradi. «Elefantin qal’asi-dagi Artaban otryadidan xorazmlik Xarshinning o‘g‘li Dargamon Maxseyga dedi ...» so‘zlari bilan boshlanadi-gan ushbu hujjat Elefantin orolida oilasi bilan birga yashovchi asli xorazmlik bo‘lgan Dargaman oromey tili va yozuvini bilganligini ko‘rsatadi.88 Qalimshunos M.Mambetullaev tomonshan Katta Oybuy-irqap’a shaharchasini (Shimoliy Xorazm) qazish chog‘ida topilgan xumda sakpanib kolgan kissa yozuv oromey yozuvining O‘rta Osiyodagi qadimiy yodgorligi hisoblana-oi.89 Harflarning yozilishiga va arxeologii sanalarga ko‘ra u miloddan avvalgi V yoki 1U asrlarga tegishli bo‘lishi mumkin. U kadimgi Xorazm tilida emas, balki hamon oromey tilida bitilgan bo‘lsa kerak. Xorazm shaharchalarida keramikaga yozilgan yana bir necha yozuvlar topilgan, biroq ularning kiskaligi (odatda, ularda fakat xorazmcha nomlar bitiladi) ular oromey tilida yokiamadda o‘sha yozuv bilan Xorazm tilida yozilganligi masala-sini hal etish imkonini bermaydi. Arxeologlarning fikricha, miloddan avvalgi IV-Sh asrlardan boshlab milodiy I asrgacha bo‘lgan davrga tegishli bo‘lgan yodgorlik - Ko‘ykirilganqal’adagi ayrim yozuvlar ham mana shunga o‘xshashdir. Miloddan avvalgi Sh-IV asrlar sanasi qo‘yilgan yana ikkita yozuv ham eng ilk oromey yozuvlariga tegishlidir. Ulardan biri Amudaryo doirasida topilgan uzuk-muhrda-gi yozuvdir. U to‘rt belgidan iborat bo‘lib, odam-buqa Gopatshoh tasviri yuzasga yozilgan hamda iloh Amudaryo WHSW-Vaxsh nomini bildiradi.90 Yana bir yodgorlik - bu oltin tangalarga bitilganDavr va mazmun jihatidan yunon matnlarini almashtirishning ana shunday jarayoni Xorazmda ham yuz berdi. Ushbu viloyatdagi eng ilk tangalar Yevkratidning tetradraxmalariga taklid bo‘lib, qisman buzilgan A guruhidagi yunon matnida suzlar bitilgan miloddan avvalgi P asrning ikkinchi yarmi milodiy I asr sanasi ko‘iilgan. Qiskacha Xorazm yoki hamon oromey matni fakat B guruh tangalarda paydo bo‘lgan. Ularni zarb qilish milodiy I asr o‘rtasi milodiy I asr ikkinchi yarmi boshlanishiga tegishlidir.105 Tangalardagi matnlar harflarning yozilishi hakikiy oromey harflaridan hali juda kam farq qilgan. Buning ustiga ushbu tangalardagi yozuvlardagi fakat oromey unvonlaridir: Mray-hukmrdor va Mlka-podsho. Demak, milodiy I afda tangalardagi matnlarga kura So‘g‘d va Xorazmda yunon va oromey xati yozuvning mahalliy tizimi bilan almashgiriladi (oromey yozuvi asosida).urta Osiyo ikki dare orapig‘i — Xorazm va So‘g‘d yozuvining boshka turpari paydo bo‘lgan milodiy I aerdayok muomalaga kirganligidan dalolat beradi. Kanishka davrida ushbu yozuv va tip davlat tili va yozuviga aylandi. Bu hakda podshoning farmonida e’lon kipingan va tangalardagi matnpar bilan tasshщpangano‘liq alifbosini tuzish ekanligini ta’kidlash zarur.138 O‘rta Osiyo mahalliy yozuvining yana bir turi Xorazm yozuvi bo‘pgan. Biroq so‘g‘d va Bщtrnya yozuvidan farq qilgan xolla ushbu yozuv asosan faqat qadimgi Xorazm hududila tarsalgan. Qadimga Xorazm yozuvi yodgorliklari 1930-yillarda aniqlangan. Ularning kashf etilishida S.Tostov boshchilik kilgan arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasining xiz-mati katta. Tanglardagi ushbu yozuvda bitilgan matnlarni birinchi bo‘lib o‘kigan olim ham mana shu kishidir.139 1948-1949 yillarda To‘proqkal’adagi qazish ishlari choshda teriga, yog‘och tayoqchaga va yuщa taxtalarga yozilgan Xorazm hujjatlari arxivi topilgandan keyin yozuvning o‘zini to‘liq tushunish imkoni paydo bo‘ldi. Biroq teriga yozilgan hujjatlarning ko‘plari chirib ketgan va ulardan bo‘laklar krlgan bo‘lib, ulardagi harflarning bilinarbilinmas izlarini yoki bo‘lmasam tuproqda matnlarning izini paykash mumkin edi. Shu boisdan teriga yozilgan sakkizta hujjatlarnigina o‘qish mumkin edi. Shuningdek yog‘och tayokchalar va yupka taxtalarga yozilgan 20 ta hujjat yaxlit va parcha holida saklanib kolgan. Ularni birinchi bo‘lib S.Tolstov o‘kidi,140 so‘nfa V.Xenning tomonidan to‘ldirilgan va tuzatilgan, keyinroq V.Livshis ularni to‘lik, holda o‘qib, tarjimasini e’lon qildi.141 Keyingi yillarda To‘kkal’adan topilgan keramika va ossuariga 138yozilgan bir kancha Xorazm yozuvlari topildi.142 Bir vaktning o‘zida tangalardagi Xorazm matnlarini aniklapgtirish ishlari davom ettirildi. V.Livshis ularni o‘kish, tarjima va talqin qilish borasida katta xizmat qildi. Yozuvlarni o‘rganib chiqish ular Sharqiy-Eron guruhiga tegishli Xorazm yozuvini aks ettirishini ko‘rsatdi. XP-XSh asrlarda arab tilida yozilgan asarlarda va ayniksa xorazmlik krnunshunos al G‘azminiyning «Ko‘ngil-dagiga erishish» (hammasi bo‘lib kariyb 3 ming so‘z) kitobida Xorazm so‘zlari va iboralarining saqlanib krlganligi ushbu yozuvlar tilini o‘rganishga ko‘maklashdi. Bundan tashkari, Beruniyning «Yilnoma»sida kunlar, oylar, burjlar va bayramlarning xorazmcha nomlari kayd etilgan, X asrning Mukaddasiy, Istaxriy, Ibn-Fadlan kabi arab va fors geograflari tomonidan ayrim Xorazm so‘zlari keltirilgan.143 Xorazm tilining o‘rta asrlarga oid bu barcha yodgor-liklari A.Freyman,144 birmuncha keyinroq V.Xenning va Mak-Kenzi tomonidan batafsil o‘rganildi. Xorazm yozuvi oromey yozuvi asosida paydo bo‘ldi va so‘g‘d yozuvi singari jonli nutkda emas, balki fakat yozuvda ko‘llanilgan oromey ideogrammasini uzoq vakt sakladi. Mana shu sababli yozuvning oromey asosidagi boshka turlari singari Xorazm yozuvini ham ideografik yozuv deb atashadi. Xorazm yozuvi o‘ngdan chapga gorizontal katorlar bilan yozilgan. Uning alifbosidagi harflar soni aniq ma’lum emas. Unlilar oromey yozuvi asosidagi boshqa yozuvlar singari juda kam hollarda yozilgan. V.Livshisning hisob-kitobiga ko‘ra 22 oromey proto-pidan 20 harf ko‘llanilgan, yana ikki harf singari uch harf faqat ideogrammalarda kayd etilgan. Binobarin, «jonli» kadimgi Xorazm tilidagi so‘zlarni ifodalash uchun To‘prokkal’a hujjatlarida amalda faqat o‘n beshta harfdan foydalanilgan. Har ho/sha ushbu yozuvni yuechji yozuvi sifatsha bepgipashni uning keng yoyilganpigi va turli sohalarda ko‘llanilganligi xam izohlaydi. Baqtri-yaning bir qancha qishlok manzilgoxlaridagi sopol idish-lardagi yozuvlarga sarab xulosa chiqariladigan bo‘lsa, u rasmiy yozuvgina bo‘lib kolmasdan, balki xapk orasida qo‘llanilgan yozuv xam bo‘lgan. Teriga yozilgan hujjatlar ayrim shaxslardan balkim davlat omboriga tushgan tushumlarni, jumladan musallas va unni ifodalaydi. Biroq yog‘ochga yozilgan hujjatlar ayniqsa kizikarlidir, ular orasida uch toifa ajralib turadi: I. «Uylar ro‘yxati». Ularda ozod va uy kullarining ro‘yxati keltirilgan. Katta oila o‘shalardan tarkib topgan. P. Sopщ hujjatlari. Ularda shldirak va boshqa buyumlar yetkazilganliga va berilganligi keltiriladi. III. Cho‘pxatlar. Ular ehtimolki kishi nomlaridan ibo-rat bo‘lgan.145 Ulardan «uylar ro‘yxati» eng qiziqarlidir. Ularni o‘qish bilan S.Tolstov, V.Xenning shug‘ullandi, biroq ularni tushunishga V.Livshis katta hissa qo‘shdi. Ushbu hujjatlar katta va kichik oilalar tarkibini aks ettiradi hamda Qadimgi Xorazmda qulchilikning xususiyagi to‘g‘risida tasavvur beradi. Misol uchun, hujjatda 21 erkakning nomi keltiriladi. Bu nomlarning bittasi uy egasiga, ikkitasi uning o‘g‘illariga, bittasi kuyoviga va o‘n yettitasi k\/llarga tegishlidir. 12 qul uy egasiga, uning o‘g‘illari va kuyoviga, ikkitasi uning xotiniga, ikkitasi nabiralariga tegishli bo‘lgan. Bir qul jazmanning mulki hisoblangan. To‘proqkal’adan topilgan hujjatlar O‘rta Osiyo tarixining qadimgi davrida oila tarkibi to‘g‘risidagi o‘ziga xos yagona yozma dalil, qimmatli manbalardir. Namuna sifatida 1-hujjatning matnini V.Livshis tarjimasida keltiramiz. Bunda ismlarning lotincha atalishini (uning makrlasidagi singari) kirillitsaga almashtiramiz: «Gaunashamining uyi. Gasunashami; (o‘g‘illar) - birinchi marta hozir bo‘lgan M ..., birinchi marta hozir bo‘lgan Frtaxvash, kuyov Gaufarnak; qullar: Sagaydak, Mixribirtak, Xvarzbanak; Pandakaksak, Saubagdak, Bevarsasvak, Vax(u)shvari; bular xotinning (uy bekasi-ning kullari - Razmbevarak, Pitanak, bolalarning kul-lari - Kak, Farnabgavak; jazmanning o‘g‘lining kuli, birinchi marta hrzir bo‘lgan Dagteganak»146. Boshqa qadimgi Xorazm yozuvlari mazmuniga ko‘ra juda qiska. Bular tangalardagi matnlar, idishlarning sopol parchalaridagi yozuvlardir. Tuproqkaladan topilgan os-suarlarning tomlari va devorlariga qrra tush bilan yozilgan milodiy UP-USh asrlarga oid yozuvlar ayniqsa qizikish uyg‘otadi. Yezuvlar vertikal bo‘ylab (tik) bir yoki bir nechta kator qilib bitilgan. Ular, V.Livshis-ning aniqlashicha, kishi ismlaridan va sanalardan ibo-ratdir. Ularda milodiy I asr o‘rtasidan boshlangan kadimgi Xorazm erasi bo‘yicha kunlar va yil ko‘rsatil-gan. Prikamada topilgan kumush idishlarda milodiy VII-Vin asrlardagi Xorazm yozuvlarining yana bir guruhi aniqlangan. Idishlar mo‘yna savdosi orkali u yerga borib qrlgan. Bu yozuvlarda kun, oy, yil, shuningdek idishning egasining nomi ko‘rsatilgan, og‘irligi aks ettirilgan.147 \Sh asr boshida Qutayba ibn Muslimning Xorazmga yurishi davrida qadimgi Xorazm yozuvi yodgorliklariga juda katta zarar yetkazilgan. Beruniyning yozishicha Qu-taybaning buyrug‘i bilan butun bir kutubxonalar yo‘q kilingan. Qadimgi O‘rta Osiyo yozuvlarini arab yozuviga almashtirish boshlanganligiga va keyinchalik ushbu yozuv-ning hamma joyda butunlay hukmronlik kilganligiga qaramay, V.Livshisning fikricha, bu yerda Xorazm yozuvi-dan XI asr boshigacha foydalanish davom etgan. O‘rta Osiyo janubida, asosan Shimoliy BaqtriyaButun kadimgi davr mobaynida O‘rta Osiyodagi ikki dare oralig‘ida davlat birlashmalarining har xil tipla­ri mavjud bo‘lgan. Genetik belgisiga ko‘ra ular orasida avtoxton, ya’ni mahalliy substrat asossha paydo bo‘lgan va izchil ri-vojlangan davlat birlashmalari (Qang‘, Xorezm) va yot,ya’ni O‘rta Osiyodagi ikki dare oralig‘i to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy boskin natijasida tarkibiga kiritipgan va keyinchalik bo‘ysundirilgan davlatlar (Ahamoniylar imperiyasi, Baktriyaning Yunon davlati) ajralib tu radi.
stakil tanga zarb etgan Janubiy So‘g‘d o‘lkalaridir.9 Xorazm mutlakr mustakil podsholik bo‘lgan. Uning hukmdorlari eng yuqori ug‘chonga - MR'Y MLK' (davlat-podsho)ga ega bo‘lganlar. Ayni vaktda ushbu o‘lkalar uchun umumiy bo‘lgan Qan-g‘ning zarb qilingan tangasi mavjud bo‘lmagan.
Xorazmda birinchi marta o‘z tangasi og‘irligi 13-16 gramm bo‘lgan Yevkratidning tetradraxmalariga taklidan chikarilgan yirik kumush tangalar paydo bo‘ladi.