O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat pedagogika universiteti

25.Mavzu: Xorazmshohlar davlati.
Mavzu rejasi:

1. 
   Xorazmshoxlar davlatining tashkil topishi.
   
2. 
   Boshqaruv tizimi
   
3. 
   Madaniy hayoti
   

Adabiyotlar:

1. 
   Masharipov O. Xorazmnoma, -Toshkent, 2006, 89-120 бб.
   
2. 
   O’zbekiston tarixi. Murtazaeva M. Milliy Universtitet .T.2003, 117-124 бб.
   

Mavzu tarixshunosligi. O‘zbek davlatchilgi taraqqiyotida muxim o‘rin egallagan Xorazmshohlar davlati buyicha sharqshunoslik ilmida ko‘pgina tarixchi olimlar tomonidan tadkikot olib borilgan. Jumladan, Xorazmshohlarning yuksalishi va bu davlatning keyingi takdiri V.V.Bartoldnng «Turiston Mugul istilochilari davrida», S.P.Tolstovning «Kadigi Xorazm madaniyatini izlab» ilmiy tadkikotlarida, atokli adib V.Yanning «Chingizxon» tarixiy romanidan Xorazmshohlar davlatining takdiri haqida ko‘plab ma’lumotlar olish mumkindir. Bu mavzuga aloqador xorijiy mualliflarning tadkikotlaridan misol keltirsak, Ibroxim Kafas o‘g‘lining 1956 yilda Anqarada bosilgan «Xorazmshohlar davlati tarixi»da bu davlatning siyosiy va harbiy tarixi ancha muvassal yoritiladi. 1978 yilda Bog‘dod dorilfununi mudarrisi Nofi’a Tavfik al-Ubudning magistrlik-nomzodlik dissertasiyasida Xorazm davlati tarixi tadkik qilingan. Erdugon Merchilining asarida ham Xorazmshohlar sulolasi haqida bayon qilingan.

Yuqorida sanab utilgan barcha mualliflar o‘zlarining asarlarida kadimiy kulyozmalardan foydalanganlar. Xorazmshohlar tarixini yoritishda Ibn al-Asir, Juvayniy, Rashididdin, Ibn al-Fuvotiy, Ibn as-So’iy, Ibn ad-Dubaysiy, Al-Yazdiy, An-Nishopuriy, al-Xusayniy kabi tarixchilarning kulyozmalari va shuningdek o‘sha davr rasmiy hujjatlari asos bo‘lgan deyish mumkin.
Xorazmshohlar sulolasidan Alouddin Otsiz haqida Ismoil ibn Xasan «Kibob ul-agroz» asarini, Takash sharafiga «Jom’e ul-ulum» asarini, Alouddin Muhammadga atab Majididdin Nasaviy fors tilida «Shaxonshoxnoma» dostonini yaratganlar. Majididdin Nasaviy Sulton Jaloliddin devonida munshiylik vazifasida xizmat qilgan. Ba’zi vaqtlarda sulton Jaloliddin elchisi sifatida Boshqa mamlakatlarga davlat ishlarini hal etish uchun borgan. Sultoning podsholarga va maliklarga yuborilgan hujjatlarini tuzgan. U «Siyrati sulton Jalol ad-Din» asarini yozib koldirgan. Muhammad ibn Najib Bakron jugrofiy olim bo‘lib, sulton Alouddin Muhammadga jaxon xaritasini tuzgan va unga «Jaxonnoma» deb atalgan sharxlarni qayd qilgan. Yana bir qimmatli ma’lumotlar beruvchi Nasaviyning «Nafsatul masdur» asari bo‘lib, unda Jaloliddin Manguberdiining hayotini o‘rganishda ahamiyati kattadir. O‘rta asr manbalarining aksariyat qismida Xorazmshohlar davlati tarixining u yoki bu jihatlari haqida ma’lumotlar mavjud va bu ma’luomtlarni sinchiklab o‘rganilsa, bu davlat tarixini mukammal o‘rganishda kumak beradi.
Xorazmshohlar deyilganda, Xorazm voxasida hukmronlik qilgan sulola vakillari tushuniladi. Uzoq yillar davomida bu yerda bir qator sulolalar Xorazmshohlar unvoni ostida faoliyat ko‘rsatganlar. Masalan, IV-X asrlarda afrigiylar xonadoni, 995-1017 yillarda ma’muniylar, 1017-1041 yillarda esa Oltintoshiylar (Oltintosh, Xorun, Xandon) sulolalari hoqimiyatni boshqarganlar. Ammo Xorazm doirasidan tashqariga chiqib, o‘zga yerlarni o‘z tasarrufiga olib mamlakatni kengaytirgan va chinakam boshqaruvni saltanat darajasiga ko‘targan sulola anushteginiylardir.
Ma’lumki, Xorazm G‘aznaviylar davrida o‘z mustaqilligini saqlab qalolmagan edi. XI asrda Ma’muniylar davrida Xorazm eng gullagan davlatlardan biriga aylanadi. Albatta, Maxmud bunga befarq qaray olmadi. U iloji boricha Xorazmni egallashga, hech bo‘lmasa o‘ziga qaram yoki vassal mamlakatga aylantirishga harakat qildi. Ammo Maxmud bu ishlarni nihoyatda ustalik va tinch yo‘l bilan amalga oshirdi. U o‘z singillarini Xorazmshoh Ali ibn Ma’munga va uning ukasi Ma’mun ibn Ma’munga turmushga beradi va Xorazm hukmdorlari bilan kuda-anda bo‘lib oladi.
Ammo voqealarning bu tarzda rivojlanib borishi Bog‘dod halifasi Kodirni tashvishga solayotgan edi. U Xorazmni ham, Maxmud G‘aznaviyning ham kuchayishini istamas edi. Shu bois ikki o‘rtada nifok chiqarishga harakat qildi va ma’lum darajada maqsadiga erishdi. Kodir Xorazmshoh Ma’mun ibn Ma’munga o‘z elchisi orqali faxriy kiyim va «Ayn Ad Daula va Zayn Al Mila», ya’ni «davat ko‘zi va dindorlar jamoasining ko‘rki» unvoni diplomini topshiradi. Albatta, bu voqea halifa Kodirning rejasiga ko‘ra Maxmud G‘aznaviyning g‘azablanishiga sabab bo‘lishi kerak edi. Xuddi shunday bo‘ldi ham. 1014 yilda Maxmud G‘aznaviy Xorazmdagi o‘z elchisi orqali Maxmud G‘aznaviy nomini juma nomozida xutbaga qo‘shib o‘qitishni Xorazmshohdan talab qiladi. Xorazmshoh og‘ir axvolga tushadi. Shu bois u ikki yoklama siyosat olib boradi. Dastlab, Niso va Farovada sulton Maxmud nomiga xutba uqiladi. Xorazmda buni amalga oshirishga ko‘rkadi. Bunday ikki yoklama siyosat mamlakatni ham, Xorazmshohning o‘zini ham saqlab qola olmadi. Birinchi navbatda bu siyosatdan Xorazmdagi ayrim siyosiy va harbiy doiralar norozi bo‘ladi. Maxmud G‘aznaviy bu siyosiy o‘yindan foydalanib 1017 yili Xorazm ustiga qo‘shin tortib boradi. Xorazm Maxmudning ixtiyoriga o‘tadi. Xorazmshoh unvoni saqlab qolinib Maxmudning harbiy sarkardasi Oltintosh Xorazmga hoqim qilib tayinlanadi. Ana shu tariqa Xorazm mustaqilligi barham topadi.
Tarix saxnasiga saljuqiylar kelgach, vaziyat Xorazmshohlar tomonga o‘zgaradi. Bu davlatning zaiflashuvi natijasida Sharqiy saljuqiylar davlati bir qancha feodal davlatlarga bo‘linib ketadi va XII asr oxirlarida Xuroson Xorazmshohlar quliga o‘tadi.
Yuqorida aytilganidek, Xorazmshohlar sulolasining asoschisi Anushtagin bo‘lib, manbalarda yozilishiga ko‘ra , Anushtakin yoshligida Gurjistonda yashagan turk quli edi. Tarixchilardan Rashid ad-Din va Xofizi Abro‘ uning o‘g‘o‘z turklarining Bekdili urug‘idan deb yozishadi. Anushtaginni yoshligida isfaxsolar Izziddin Onar Bilgategin sotib olgan va u saljuq sultoni Malikshox I ning saroy ayyonlaridan biri, sulton hovuzlari va hammomlari ashyolarining xazinachisi –tashtdorlik lavozimida edi.
Tashtdorlik lavozimiga sulton juda yaqin va ishonchli odamlarini tayinlar edi va ko‘p o‘tmay Anushtakin sultonning yaqinlaridan biri bo‘lib qoladi. Tashtdorlik uchun zarur harajatlar Xorazm viloyatidan kelib turgani uchun sulton Malikshox yaqin odami Anushtakinni Xorazm mutasarifi mansabiga tayinlab, unga Xorazm shixnasi unvonini bergan edi. U vaqtda Xorazm hoqimi sulton Malikshox, ya’ni bo‘lg‘usi sulton Sanjarning o‘g‘liga tobe mamluk-Ekinchi ibn Quchqor edi.
Sulton Barkyoruk zamonida saljuqiylar saltanatining sharqiy viloyatlari Xuroson amir Dodbex Xabashiy ibn Oltintosh qo‘l ostida edi. U saljuqlarning nizolaridan foydalanib, 1097 yilda saljuqiylardan ajralib chiqib, mustaqillikka erishadi. Shu yili Anushtakin vafot etadi. Mansabdan chetlashtirilgan Ekinchi bin Qo‘chqor o‘rniga Anushtakining o‘g‘li Qutbiddin Muhammadni (1097-1127) Xorazm voliysi qilib tayinlaydi. Anushtakin Xorazmshohlar sulolasining tarixi aslida mana shu Xorazmshoh Qutbiddin Muhammaddan boshlanadi. U 30 yil davomida Sulton Sanjarga sodiqlik bilan xizmat qiladi, uning raxbarligida olib borilgan barcha janglarda faol qatnashadi. Ayni zamonda Qutbiddin Muhammad mamlakatni har jihatdan taraqqiy etishda astoydil kuch sarflaydi. U saljuqiylar dargoxiga qaram edi. Har yili markazga undirilgan soliqni yetkazib turardi.
Qutbiddin Muhammad vafot etgach, Sulton Sanjar sodiq vassalining ulkan xizmatlarini inobatga olib hech ikqilanmasdan uning o‘rniga 29 yoshli o‘g‘li Qutbiddin ibn Aloviddin Jaloliddin Otsizni (1127-1156) Xorazm taxtiga o‘tkazadi. Otsiz Xorazm tarixida aloxida o‘ringa ega bo‘lgan shoxdir. U buyuk davlat arbobi, moxir va usta diplomat, dovyurak sarkarda edi. Otasi kabi o‘z davrining o‘qimishli kishisi bo‘lib, Xorazm aholisi o‘rtasida adolatli hukmdor sifatida tanilgan edi. Sulton Sanjarning zaif tomonlarini o‘rganib, mustaqil tashki siyosat olib borib Xorazmni mustaqil qilishga harakat qildi.
Sulton Sanjarga bo‘lgan sodiqlik ipi uzog‘i bilan o‘n yillarga cho‘zildi. Voqealarning keyinchalik rivojlanib borishi vassal bilan sulton o‘rtasida keskin burilish yasashga olib keldi. Bu voqea 1136-1138 yillarda sodir bo‘ladi. Kundan-kunga Otsizning mavkei va ta’sir doirasi oshib borayotganligi sulton Sanjarni xavotirga sola boshlaydi. Bog‘dod halifasi Al-Mustajid va uning o‘rniga kelgan Al-Muktofiylar ikkisini urishtirib qo‘yishga fursat poylar edi. Halifa Otsizni Xorazm xududlarining to‘la hukmdori sultoni sifatida tan olib yorlik junatadi. Shundan so‘ng Otsiz 1141 yildan boshlab mustaqil ravishda oltin tangalar zarb qila boshlaydi.
Otsiz birinchi vassal shartlarini buzib 1130 yili Sirdaryoning quyi oqimlarida joylashgan Mangishlok va Jandni bosib oladi. Sulton Sanjar esa buni o‘ziga qarshi isyon deb biladi. Boshqalarga o‘rnak bo‘lmasligi uchun uni jazolamokchi bo‘ladi. U Xorazm ustiga qo‘shin tortib boradi. Bu jangda uning o‘g‘li Otli halok bo‘ladi va o‘zi yengiladi.
Bu voqeadan so‘ng Sulton Sanjar Otsizning o‘rniga jiyani Sulaymonshoxni qo‘yadi. Bundan foydalangan Otsiz qo‘shin to‘plab Sulaymonshoxni haydab yuboradi. Oxirini o‘ylagan Otsiz moxir diplomatlarcha sulton Sanjardan kechirim so‘raydi. Sulton Sanjar unga qarshi keskin choralar ko‘rmaydi. Yana bir sababi ayni damda Movarounnaxrga sharqdan qoraxitoylarning bostirib kelayotganligidan ham vaziyatni yumshatadi.
Qoraxitoylarning sulton Sanjarga qarshi birinchi marta hujumi 1128 yilda Sharqdan Qashqarga bostirib kirish bilan boshlangan. Ularni Sulton Sanjar bartaraf qilgan bo‘lsa ham, 1137 yilda qoraxitoylar ikkinchi marta Movarounnaxrga bostirib kiradilar. Sulton Sanjar va qoraxitoylar o‘rtasida vaziyat murakkablashib boraveradi va natijada 1141 yil 9 sentyabrda Samarqandga yaqin Katvon dashtligida jang bo‘lib o‘tadi. Bu jangda suton Sanjar mag‘lubiyatga uchraydi va o‘zi qochib ketadi. Qoraxitoylar butun Movarouunnaxrni egallab oladilar.
Xorazmshoh Otsiz Sanjarning yengilganidan ustalik bilan foydlanadi. U 1141-1142 yillarda Xurosonga bostirib kiradi. Marv va Nishopurni egallaydi.
Qoraxitoylardan yengilgan Sulton Sanjar Marvga qaytgach, Otsizning tutgan ishidan g‘azablanadi. U ikki marta 1143 hamda 1147 yillarda Otsiz ustiga qo‘shin tortib boradi. Otsiz qilgan ishlari uchun kechirim so‘rab, uning hukmronligini tan oladi. Ikki o‘rtada yarash bitimi imzolandi.
1152 yilda Otsiz uchinchi marta Jand ustiga qo‘shin tortib boradi va u yerni egallab o‘g‘li el-Arslonni hoqim qilib tayinlaydi. Bu safar Sulton Sanjar Otsizning harakatlariga ahamiyat bermaydi. Chunki anchagina kuchsizlanib qolgandi. Shu bilan birga ashadiy raqiblar qoraxitoylar va Gurlar ham unga qarshi turgan edi. Sulton Sanjar 1153 yilda Gurlar bilan bo‘lgan jangda asirga tushadi. Bundan foydalangan Otsiz o‘z yerlarini kengaytirdi. 1156 yili Sulton Sanjar asirlikdan qochadi, lekin saljuqiylarning avvalgi mavkeini tiklay olmaydi va 1157 yilda u olamdan o‘tadi. Undan bir yil utgach Xorazmshoh Otsiz ham vafot etadi. Otsiz mutloq mustaqillikka erishish va o‘z hukmini o‘tkazishga uringan bo‘lsa ham, ammo moxiyat e’tibori bilan aytadigan bo‘lsak, Xorazm to‘la erkinlikka erisha olmaydi. Uylab qaralsa hukmdor Otsizga vaziyat juda og‘ir kelgandi. Bir tomonda Sulton Sanjar tazyiqlari bo‘lsa, ikkinchi tomonda qoraxitoylarning bostirib kirish xavfi edi. Lekin Otsiz siyosiy kuchlar bilan raqobatlasha olishga qodir ekanligini namoyon qildi.
Otsizdan so‘ng Xorazm taxtiga uning o‘g‘li El Arslon (1156-1172) utiradi. U otasiga qaraganda ancha qulay vaziyatda hoqimiyatni boshqaradi. Ularga saljuqiylar davlati umuman taxdid solmayotgan edi, sababi bu davlat batamom inqirozga uchragan edi. Fakatgina ayrim vaqtlarda gurlardan hujum bo‘lib turar edi. Qoraxoniylar kugirchok bekliklarga aylanib qolgandilar. Xullas, Xorazmning mustaqil taraqqiyotiga tuskinlik qila oladigan xavf kolmagandi. Ammo El Arslon Xurosondagi bunday qulay vaziyatdan foydalana olmadi. Albatta, u xududlarini biroz mustaxkamladi, qoraxitoylar bilan urushlar olib bordi. Barcha yozma manbalar unining yaxshi fazilatli shaxs ekanligini ta’kidlaydi.
El Arslon 1172 yilda vafot etadi va ayni shundan foydalangan qoraxitoylar Xorazmga bostirib kiradi. Mana shunday kiyin vaziyatda taxtga Takash (1172-1200) utiradi. Xorazm davlati uning davrida eng yuksak chukqilarga ko‘tardiladi va buyuk davlatlardan biriga aylanadi. Kiyinchiliklar ham uni chetlab o‘tmaydi., otasi hal i tiriklik vaqtida Takashning ogasi Sultonshoxni merosxur deb e’lon qilgandi. 1172 yildan 1193 yilgacha, salkam 20 yil aka-uka bir-biri bilan kurashadi. Bu kurashga chek quyilishiga sabab, bir tomondan qoraxitoylar bo‘lsa , ikkinchi tomondan gurlar xavf solib turgandilar. Xorazmshohlar qoraxitoylarga mutlok qaram bo‘lib, ulardan butkul mustakkil bo‘lishga intilayotgan edilar. Takash xuddi ajdodlari singari mustaqillik yo‘lida tinmay kurash olib bordi. Bu kurash uchun kuchli qo‘shin kerak edi. Takash jangchi suvoriylar izlab kipchoklar xo‘zuriga boradi. Kipchoklar xoni JonkishII Turkon xotinning kiziga uylanadi. Kipchoklarning Bayot qabilasidan bo‘lgan bu kiz Xorazmga uroniylar, karluklar, ugraqlar va hal aj singari turk qabilalarini boshlab keladi.
Takash o‘z hukmronlgi davrida katta xududlarni egallab olish bilan birga, 1195 yili hal ifalik qo‘shinlarini ham tor-mor qiladi. Ana shu tariqa Takash buyuk davlatga asos soladi. 1200 yilda Xorazmdan Nishopurga boradigan yulda Takash vafot etadi.
Xorazm taxti uchun kurash avjiga chikadi. Ko‘p tortishuvlardan so‘ng taxtga Aloviddin Muhammad utiradi. Uning onasi Turkon xotun edi. Davlat faoliyatining hamma kaliti uning qulida bo‘lib, Muhammad fakat rasmiy hukmdor edi, xolos. Asosan turklardan tashkil topgan qo‘shin Turkonxotunga buysinar edi. Butun karndosh-urug‘lari davlat lavozimlarini egallagan edilar. Samarqand shaxrining boshligi Turkonxotuning ogasi Tugayxon, Utror shaxrining noibi karindoshi Inalxon edi.
Xorazmshoh Muhammad onasiga butunlay tobe edi. Muhammadning eng kenja farzandi O‘zlokshox Xorazm, Mozandaron noibi etib tayinlanadi. O‘zlokshoxning onasi o‘zining jiyani edi. Xorazmshohning katta o‘g‘li Jaloliddinga kichkinagina Gur viloyati berilgan edi. Chunki uning onasi Boshqa urug‘dan edi.
Ona izmidan chikolmagan Alouddin Muhammad o‘zining 20 yillik hukmronlik davrini fakat urushlar bilan o‘tkazadi. U qoraxitoylardan kutilish choralrini ham izlaydi. Bunga bahona ham topiladi. 1206 yilda Buxoroda Sadr Muhammad ibn Abudulazizgi qarshi hal k ko‘zgolon ko‘taradi. Ko‘zgolonga kalkon yasovchi xunarmand Malik Sanjar boshchilik qiladi. Sadr Muhammad qoraxitoylarning gurxonidan yordam so‘rab uning yoniga kochadi. Qoraxitoylar gurxoniga qarshi yurish uchun bahona topolmayotgan Alouddin Muhammadga ayni muddao edi. U 1207 yilda Buxoroga qo‘shin tortib boradi. Buxoroni egallaydi va ko‘zgolonchiliar raxbari Malik Sanjarni Xorazmga olib ketadi. Muhammad Buxoroni egallagach, qoraxitoy gurgonlariga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Shu vaqt oralig‘ida qoraxitoylarning vakili Tushi ulpon yigish uchun keladi va to‘g‘ri kelib bezbetlarcha Muhammad Xorazmshohning oldiga kelib utiradi. G‘azablanib ketgan Muhammad Tulini uldirtirib yuboradi. Bu voqeadan so‘ng Muhammad vaziyatni kuldan boy bermay, qoraxitoy gurxoni ustiga qo‘shin tortadi. Ayni paytda mugullar ta’kibidan qochib Yettisuvga chekingan naymanlar sardori Kuchluk karluklar bilan birlashib, qoraxitoylarga zarba beradi. Bunday vaziyatni kuldan boy bermaslikni istagan Muhammad Samarqand hukmdori Usmon ibn Ibroxim bilan birlashib Yettisuv tomon qo‘shin tortadi. Muhammad bilan Gurxon o‘rtasidagi kakshatkich jang 1210 yili Tolos daryosi vodiysida bo‘ladi. Bu jangda bir amallab Xorazmshoh qo‘shini galaba kozonadi. Natijada Xorazm davlatining xududlari XIII asr boshlarida yanada kengayadi va Yettisuvgacha bo‘lgan yerlar uning tarkibiga qo‘shib olinadi. Bu zafarlardan gururlanib ketgan Muhammad o‘zini dunyoda eng yengilmas shox deb ataydi. Muhammad qoraxitoylar ustidan kozongan galabasi sharafiga o‘zugining ko‘ziga «Sulton Xudoning yerdagi soyasi» degan so‘zlarni yozdirgan, bunga ham kanoat kilmay o‘zini «Mskandari soniy» (Ikkinchi Iskandar) deb atay boshlaydi. Usha davrda islom ximoyachisi va hal klar hal oskori Muhammad nomi shu kadar keng tarkalgan ediki, butun-butun davlatlar unga deyarli jangsiz taslim bo‘lar edi. Xorazmshoh qo‘shinlari 1215-1217 yillar davomida Kerman, Buljiston, Makrom, Urmo‘z, Fors, Iroki, Mozandaron, Arron, Ozor yurti Shirvon va shu kabi Boshqa xududlarni egallaydi.
Xorazm saltanatining katta kuch-qudratiga ishongan Muhammad endi Bog‘dod ustiga yurish, hal ifaning o‘zini ham unga tobe qilish va o‘z nomini hal ifalik markazida xutbaga qo‘shib o‘qittirishga karor qiladi. 1217 yilda Muhammad Bog‘dodga qarshi qo‘shin tortadi. Yaqinlashay deganlarida kutilmaganda hamma yokni izgirin sovuk kopladi. Qo‘shin sovukdan kirilib ketadi. Lekin Muhammad har qanday daxshatga qaramasdan, Bog‘dod sari yurishni davom ettirishni buyuradi. Birok 1218 yil 10 fevralda Xorazmdan kelgan chopar shum xabarni yetkazadi. Bu xabarga ko‘ra sharqdan mugul-tatar lashkarlari Chingizxon boshchiligida Movarounnaxrga hujum qilgandilar. Muhammad Bog‘dod yurishini tuxtatib, 1218 yili Movarounnaxrga kaytadi. Xorazmshohlar davlatining tanozulliga sanokli damlar qolgandi. Xorazmshohlar davlatining bundan keyingi tarixi mugul bosqinchilarining istilolari bilan bog‘liqdir.
Qator manbalar va ilmiy adabiyotlarda chingiziylarning Movarounnaxrga yurishlari sabablarini turlicha izoxlashga harakat qilinadi. Arzimagan bahonalar sabab, ikki tomon o‘rtasida urush bo‘lishi mukarrar bo‘lib qoladi. 1218 yili Utrorda sodir bo‘lgan voqea Chingizxonning Movarounnaxrga bostirib kelishiga sabab qilib ko‘rsatiladi. Ikki hukmdor o‘rtasidagi yozishmalar esa bu kurashni yanada jadallashtirib yuboradi.
O‘z o‘rnida sulton Muhammad ham qator xatolarga yul qo‘yadi. Chunonchi, dushman bilan bo‘ladigan janglarda qanday taktikadan foydalanish kerak masalasida kaltabinlik qiladi. Harbiy kengashda bir qator taqliflar o‘rtaga tashlanganda Muhammad barchasini rad etadi. Har bir kishlok va kal’a o‘z kuchiga suyangan xolda ximoyalanishni buyuradi. Bu bilan sulton juda katta qo‘shinni mayda bo‘laqlarga bo‘lib yuboradi va dushmanga keng yul ochib beradi. Davlatchilikda o‘ziga xos ikki hoqimiyatchilikning yuzaga kelishi natijasida vaziyat kuldan boy beriladi. Chingizxonning juda katta qudratli qo‘shini Movarounnaxrga bostirib kiradi. Muhammad mamlakatni tashlab qochib ketadi. 1221 yili u o‘limi oldidan o‘g‘li Jaloliddinni valiaxd qilib tayinlasada, fursat kuldan ketgan edi. Jaloliddin dushmanga qarshi kurashni tuxtatmaydi.U mugul qo‘shinlariga kakshatgich zarba beradi. Jaloliddin qo‘shini guyo yengilmasdek edi. Lekin so‘ngi jangda kulga kiritilgan o‘ljani taksimlashda kelishmovchilik chiqib ba’zi amirlar qo‘shinni tashlab chiqib ketadi. Jaloliddin Sind tomon chekinadi. Jaloliddin butun haramini daryoga chuktirishni buyuradi, ya’ni yaqinlarini dushman quliga tushishini xoxlamaydi. O‘zi ham oti bilan daryoga tashlaydi va eson-omon chiqib oladi. Bir soniya ham kurashni tuxtatmagan Jaloliddin 1230 yili Kichik Osiyoning janubi-sharqiy xududlarini egallaydi. 1231 yili Ozarbayjonni zabt etgan mugullar Jaloliddin qarshiligiga uchraydi. Ammo tasodif tufayli 1231 yil 20 avgustda Jaloliddin bir kurd tomonidan Mayoforikin degan joyda uldiriladi. Uning o‘zbek davlatchiligi tarixidagi ulugvor o‘rni tabIIy ravishda yuksakdir.