O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnalogiya inisitituti vtsu fakulteti. Mustaqil ish. Mavzu

Tinish belgilari va ularning vazifalari

Rus tilidagi tinish belgilarida quyidagi tinish belgilari qoʻllaniladi: nuqta, soʻroq belgisi, undov belgisi, ellipsis, vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire, qavs, qoʻshtirnoq. Tinish belgisi vazifasini xatboshi yoki qizil chiziq ham bajaradi.

Tinish belgilari ikkita asosiy vazifani bajaradi: 1) ajratish, 2) tanlash. Tinish belgilarining ayrimlari faqat ajratish uchun xizmat qiladi (ajraladigan tinish belgilari) – bular bitta tinish belgilari: nuqta, nuqtali vergul, undov va savol belgilari, ellipsis, ikki nuqta; bu xatboshiga ham tegishli. Bu belgilar yordamida gaplar, ayrim murakkab gaplarning predikativ qismlari, ba’zan bir jinsli a’zolar va boshqa konstruktsiyalar bir-biridan ajratiladi.
Boshqa tinish belgilari faqat ta’kidlash uchun xizmat qiladi (tinish belgilarini ta’kidlash) – bular qo‘sh belgilar: qavslar va tirnoq belgilari. Ushbu belgilar yordamida kirish va interkalyar iboralar va gaplar (qavslar) va to‘g‘ridan-to‘g‘ri nutq (tirnoq belgilari) farqlanadi.
Uchinchi tinish belgilari (vergul va tire) ko‘p funktsiyali, ya’ni. qo‘llanishning o‘ziga xos sharoitiga qarab ham ajratuvchi, ham ajratuvchi vazifasini bajara oladi.
Demak, vergul yordamida murakkab gapning ikkala qismi ham, bir jinsli a’zolar ham bir-biridan ajratilishi mumkin; chiziqcha yordamida bir qator hollarda murakkab gaplarning bo‘laklari, umumlashtiruvchi so‘zdan bir jinsli a’zolar, ba’zi to‘liqsiz gaplarda va boshqa konstruksiyalarda boshqa a’zolar ajratiladi.
Vergul yordamida turli xil ajratilgan burilishlar, murojaatlar, kirish so‘zlari ajralib turadi; chiziqcha yordamida kirish va oraliq gaplarni farqlash mumkin.
Ba’zi hollarda, masalan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri nutqqa ega bo‘lgan jumlalarda, farqlovchi va ajratuvchi belgilarning murakkab birikmalaridan foydalaniladi.


Vergul

Muallif gapga vergul qo‘yish orqali uning hali tugallanmaganligini, davomi bo‘lishini aytadi. Vergul ham nuqtaga, ham ellipsisga qarama-qarshidir, chunki gap tugallanmagan va ataylab uzilmagan. Vergul yordamida jumlaning muallif tomonidan o‘ylab topilgan qismlari bir butunga bog‘lanadi. Demak, bu tinish belgisi unchalik ajratib yoki ajratib ko‘rsatmaydi, chunki u matndagi so‘zlarni ma’no jihatdan birlashtiradi.

Bundan tashqari, murojaat qilishda tinish belgilarini vergullarsiz amalga oshirish mumkin emas, masalan: "Xo‘sh, siz nimasiz, ser, shlyapangiz umuman kulgili emas".


Nuqtali vergul

Biz ko‘rib chiqadigan keyingi tinish belgisi nuqta-verguldir. U ma’lum darajada nuqta va vergul bilan sinonim bo‘lib, boshqa ma’noda har biriga qarama-qarshidir. Nuqtali vergul qo‘llanishi muallif o‘z fikrining asosiy qismini tugatganini, o‘quvchini o‘ylaydigan narsa borligini, lekin bu hali oxiri emasligini, davomi ham bo‘lishini bildiradi.