O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

3.Raqobatning iqtisodiy mohiyati va rivojlanish bosqichlari. ¹

Raqobat iqtisodiy tushuncha bo’lgan raqobat tushunchasi haqida ko’pqirrali tasavvurlar majud bo’lib, ushbu tushunchani turlicha talqin etish hollari uchraydi. "Raqobat" so’zi arab tilidan kelib chiuvchi so’z hisoblanib, arab tilidan lug'aviy tarjimasi “nazorat, kuzatish” ma’nolarinianglatadi. O'zbek tilining izohli lug'atida ushbu so'zga, itisodiy ma’noda mustaqil tovar ishlab chiqaruvchi (korxona) lar o'rtasida tovlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foida keltiradigan narxda sotish, umuman, iqtisodiyotda o'z mavqeini mustahkamlash uchun kurash, deb tarif qilingan."Raqobat" atamasi rus tilida "raqobat", inliz tilida "Smpetition", nemis tilida "wettbewerb" shaklid uchraydi. Bu atamalarning hammasi lotin tilidan kelib chiqqan "concurrentia" - to’qnashuv so’zidan kelib chiqqan.

1.ShodmonovSh.Sh., G’ofurovU.V. Iqtisodiyotnazariyasi: Darslik; O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rtamaxsus ta'lim vazirligi.– T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010.

Umumiy ma'noda raqobat muayyan bir muhitda shaxslar, guruhlar, tashkilotlarning yaxshiroq natijalarga erishish uchun o’zaro musobaqalashuvini amalga oshiradi.

O?zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 28-may kuni iqtisodiyotda raqobat muhitini ta?minlash va iste?molchilar huquqini himoya qilish borasidagi ustuvor vazifalar muhokamasiga bag?ishlangan yig?ilish o?tkazdi. O?zbekistonning jahon iqtisodiyoti bilan aloqalari tobora rivojlanib bormoqda. Bu esa ichki bozorda raqobat muhitini ta?minlash, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatdoshligini oshirishni talab etadi. Davlatimiz rahbari O?zbekiston bozor iqtisodiyotiga qat?iy o?tishi jarayonida raqobat masalasi prinsipial ahamiyatga ega ekanini ta?kidladi. – Meni tashvishlantiradigan masala shuki, korxonalarimiz tashqi raqobatga bardosh bera oladimi? Chetdan tovar kirib kelsa, yurtimizda ishlab chiqarilgan xuddi shunday mahsulot unga raqobatchi bo?la oladimi? Mahalliy mahsulotlarning tannarxini pasaytirsak, xorijdan o?zlari olib ketishadi, – dedi Prezident. Bugungi kunda 31 ta tovarlar guruhi va 82 turdagi xizmatlar bozorida 245 ta korxona monopol holatda saqlanib qolmoqda. Lekin bir qator yo?nalishlarda raqobat muhiti shakllanib bo?lgan 19 xil mahsulot va xizmatlar bo?yicha 70 ta korxonani monopolistlar reyestrdan chiqarish mumkin. – Raqobat bo?lmasa, sifat bo?lmaydi, narx tushmaydi. Zamon o?zgaryapti, lekin monopol korxonalar o?zgara olmayapti. Qat?iy choralar ko?rish vaqti-soati keldi. Iqtisodiyotda bu hayot-mamotimiz. Agar rahbarlar shunga munosib bo?lsa, ishlaydi, bo?lmasa – ketadi, – dedi Prezident. Yig?ilishda korxonalarning bozordagi monopol mavqeini aniqlash bo?yicha yondashuvlarni qayta ko?rib chiqish, monopol tovarlar ro?yxatini keskin qisqartirishga qaratilgan "yo?l xaritasi" tasdiqlash vazifasi belgilandi. – Dunyo tajribasini o?rganib, o?z yo?limizni topishimiz zarur. Monopoliyadan chiqarish, raqobatni ta?minlash, iste?molchilar huquqlarini himoya qilish bo?yicha yakdil yo?nalishimiz bo?lishi kerak, – deya ta?kidladi Shavkat Mirziyoyev. Davlat ishtirokidagi korxonalarda monopoliyaga qarshi komplayens tizimini joriy etish, Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan barcha rahbarlarni raqobat asoslari va komplayens bo?yicha o?qitish muhimligi ta?kidlandi.

– Qachon raqobatga tayyor bo?lamiz? Soha va tarmoqlarimiz tayyor bo?lsa. Sohalar qachon tayyor bo?ladi? Mutaxassislar bo?lsa. Eng zaif joyimiz: malakali mutaxassislar yetishmaydi, texnologiya yo?q, standartlar yo?q. Shuning uchun bu sohani deyarli boshidan boshlashimiz kerak, – dedi Prezident. Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi kurashish borasida mutlaqo yangi tizim yaratish lozimligi ta?kidlandi. Oliy ta?lim tizimida raqobatni rivojlantirish yo?nalishi bo?yicha alohida fakultet, kunduzgi va sirtqi o?qish shaklini ochish, yangi fan joriy qilish va ushbu maqsadlar uchun akademik soatlar ajratish bo?yicha ko?rsatma berildi. Biznes va tadbirkorlik oliy maktabida monopol korxonalarning rahbarlari va hokimlar uchun raqobatni rivojlantirish yo?nalishi bo?yicha qisqa muddatli o?quv kurslarini tashkil etib, o?quv jarayoniga halqaro moliya tashkilotlaridan ekspert va professor￾o?qituvchilarni jalb qilish vazifasi qo?yildi. Raqobat sohasiga oid nizolarning malakali ko?rib chiqilishini ta?minlash maqsadida Toshkent yuridik universitetida shu yo?nalish bo?yicha sudyalar malakasi oshirish, sudyalarni ushbu yo?nalishda ixtisoslashtirish va alohida sud kollegiyasini tashkil etish muhimligi ta?kidlandi. Iqtisodiyotda imtiyozlardan samarali foydalanish masalasiga ham to?xtalib o?tildi. Masalan, imtiyozdan foydalangan 23 ta yog?-moy korxonasida yangi ish o?rinlari yetarlicha tashkil etilmagan. Aksincha, parrandachilik va baliqchilik sohalarida raqobat muhiti yaratilgani natijasida so?nggi 4 yilda parranda go?shti yetishtirish 100 ming tonnadan 205 ming tonnagacha, baliq 65 ming tonnadan 122 ming tonnagacha ko?paygan. – Parrandachilik va baliqchilik uyushmalari monopoliyadan ozod qilingani natijasi sezilyapti. Tadbirkorlar o?zini emin-erkin his qilib, harakat qilyapti. Narx va sifat jihatidan bozorga munosib tovar va xizmatlar chiqishi kerak. Raqobat bo?lsa, aholining tanlash imkoniyati va sotib olish qobiliyati oshadi, odamlar rozi bo?ladi, – dedi Shavkat Mirziyoyev.

Iste?molchilar huquqlarini himoya qilish borasidagi ishlar ham batafsil tahlil qilindi.

– Iste?molchilar huquqlarini himoya qilish haqida ko?p gapiriladi, lekin amalda bu tizim to?la tashkil qilingani yo?q. Buni talab qiladigan muhit yo?q, bilim yo?q, ommaviy axborot vositalarida targ?ibot yetishmaydi, – dedi davlat rahbari.O?tgan yilda iste?molchilardan tushgan 11 mingdan ortiq shikoyatlarning 50 foizi kommunal va transport, 25 foizi savdo, qolgan 25 foizi aloqa, moliyaviy xizmatlar va boshqa sohalarga oid bo?lgan.

Bunga asosiy sabab – monopol korxonalar o?z manfaatiga moslab hujjatlar ishlabchiqqan bo?lib, ularda iste?molchilar manfaati to?liq inobatga olinmagan.Monopoliyaga qarshi kurashish qo?mitasi huzuridagi Iste?molchilar huquqlarini himoya qilish agentligining vakolatlarini kengaytirish muhimligi ta?kidlandi. Yig?ilishda belgilangan vazifalardan kelib chiqib, O?zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo?mitasi faoliyatini tubdan takomillashtirishga doir qaror loyihasi tayyorlash vazifasi qo?yildi. Qo?mitani iste?molchilarning manfaatlarini to?g?ridan-to?g?ri himoya qiladigan xalq vakillik organi – Oliy Majlisga hisobdor etib belgilash masalasini ko?rib chiqish topshirig?i berildi

Raqobat bozor iqtisodiyotining asosiy mexanizmi bo'lib,u kompaniyalarni o'z tovarlari va xizmatlarin iste'molchilarga eng qulay narxlarda taklif etishlarini rag'batlantiradi.Iqtisodchi olimlar K.Xoliqov va R.Do'sanovlarning fikricha rqaobat-iqtisodiy faoliat ishtirokchilarining o'z ehtiyoj va manfaatlarini maksimal darajada qondirish, yaxshi daromad olish, bozorda o'z mavqeini mustahkamlash, imkoniyatlarni namoyon etish, imdjga ega bo'lish uchun kurashdan iborat jarayondir.N.Beknazarovning takidlashicha esa, raqobat-bozor subektlari iqtisodiy manfaatlarining to'qnashuvidan iborat bo'lib, ular o'rtasidagi yuqori foyda va ko'proq naflilikka ega bolish uchun kurashni anglatadi.Tom ma'noda raqobat tovar oldi-sotdisi, ishlar bajarish va xizmatlar ko'rsatishda bozor qatnashchilari o'rtasidagi o'zaro kurash demakdir.Raqobat tovarlar oldi-sotdisi bilan shugullanuchilar va xizmat korsatuvchi hamda ishlar bajaruvchilarni olga intiltiruvchi kuch, bozordagi tovarlar, ishlar va ximatlarning sifatiga hamda narxiga bevosita tasir ko'rsatuvchi mexanizm hisoblanadi. Raqboat narxlarning pasayishini ta'minlaydi, iste'molchilar uchun tanlov doirasini kengaytiradi, shuningdek, samaralilik va yangilikka intiluvchanlikni rag'batlantiradi.

Raqobat iste'molchilar o'rtasida ham yuz beradi: ular tovarlarni qulay va arzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, ya'ni xaridorlar har bir sarflangan pul birligi evaziga koproq naflilikka ega bo'lishga harakat qiladilar .Arzon va siftatli tovarni sotib olish uchun kurashadilar.

Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko'rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo'ladi.Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib ko'rsatish mumkin:

1.Tartibga solish vazifasi;

2. Resurslarni joylashtirish vazifasi;

3. Innovatsion vazifa;

4. Moslashtirish vazifasi;

5. Taqsimlash vazifasi;

6. Nazorat qilish vazifasi;

Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi hamda ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.

Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini tug'diradi.

Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti subyektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko‘rinishdagi yangiliklaming joriy etilishini anglatadi.

Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larninng ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bolib, ularning shunchaki o'zini o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo'jalik faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o‘tishini bildiradi.

Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta'sir o‘tkazadi.

Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba'zi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o‘matishiga yo‘l qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi. Raqobatning iqtisodiy asosi-bu mulkchilikning turli tumanligi,va ishlab chiqaruvchilar, resurs egalari va iste'molchilarning tadbirkor, mulk va daromad egasi sifatida erkin hamda mustaqil bo'lishidir.

Raqobat mavjud bo‘lishining boshqa sharti tovar-pul munosabatlarining ma’lum darajada rivojlangan bozor tizimida amal qilishidir.Raqobatning rivojlanish bosqichlari:

1) Oddiy tovar xo‘jaligiga xos bo‘lgan raqobatchilik bosqichi.

2) Sof yoki erkin raqobatga asoslangan bosqich.

3) Monopolistik raqobat bosqich.

4) Hozirgi zamon madaniy jihatdan rivojlangan raqobatchilik bosqichi.