O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.Iste'molchining talabi tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni.

Iqtisodiyotda yalpi ichki mahsulotning asosiy qismi bo‘lgan yangidan vujudga keltirilgan mahsulot, ya’ni sotilgandan keyingi uning puldagi ko‘rinishi bo‘lgan milliy daromaddan iste’mol va jamg‘arish maqsadlarida foydalaniladi. Keng ma’noda iste’mol jamiyat a’zolari iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanish jarayonini bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste’mol farqlanadi.Unumli iste’mol bevosita ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayoniga tegishli bo'lib, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchidan ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi. Shaxsiy iste’mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro‘y berib, bunda kishilaming iste’mol buyumlaridan va xizmatlardan bevosita o‘zlarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida foydalanishi tushuniladi. Shaxsiy iste’mol o‘z navbatida ikki turga bo‘linadi: moddiy hamda nomoddiy ne’mat va xizmatlar iste’molidan iborat boiadi.

Moddiy iste’mol - ehtiyojlarni qondirishda moddiy ko‘rinishdagi ne’matlardan foydalanish. Bularga oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, turli xil buyumlar, uy-ro‘zg‘or buyumlari va boshqalardan foydalanishni misol keltirish mumkin. Nomoddiy ne’mat va xizmatlar iste’moli - ehtiyojlami qondirishda nomoddiy ko‘rinishdagi ne’mat va xizmatlaming nafli xususiyatlaridan foydalanish. Bularga bilim olish, musiqa tinglash, sogiiqni tiklash, advokat xizmatidan foydalanish va boshqalami misol keltirish mumkin.Yakka tartibdagi yoki jamoa boiib iste’mol qilish ham farqlanadi. Alohida shaxsning o‘z ixtiyorida boigan ne’matlarni iste’molqilishi yakka tartibdagi iste’molga, jamiyat a’zolari turli guruhlarining ne’matlardan birgalikda foydalanishi jamoa boiib iste’mol qilishga kiradi. Masalan, ovqatlanish, kiyinish, badiiy asarlar о‘qish yakka tartibdagi iste’molni, jamoat transportidan foydalanish, o‘yingohlarda sport o‘yinlarini tomosha qilish, sihat maskanlarida sogiiqni tiklash jamoa boiib iste’mol qilishni anglatadi.

Milliy daromadning jamiyat a’zolari moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi iste’mol fondi deb ataladi. Iste’mol fondi butun aholining shaxsiy iste’molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar va boshqarishdagi barcha sarflami o‘z ichiga oladi. Iste’mol fondining shaxsiy daromad shaklida aholi qo‘liga kelib tushadigan qismi iste’mol sarflari maqsadida ishlatiladi. Iste’mol sarflari - bu aholi daromadlariuing tirikchilik ne’matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi. Aholi o‘z daromadini sarflar ekan, bugungi (joriy) iste’mol hamda kelgusidagi iste’mol hajmini oshirish o'rtasida tanlovni amalga oshiradi. Jumladan, ,2015-yilda iqtisodiyotimizni yuqori sur’atlar bilan barqaror rivojlantirishga erishganimiz aholi daromadlarini yanada ko‘paytirish, odamlarimizning hayot darajasi va sifatini oshirish uchun mustahkam asos yaratdi.¹

Talab - bu iste'molchilar istagan va ma'lum vaqt davomida ma'lum bir narxda sotib olishlari mumkin bo'lgan narxlar va tovarlar miqdori o'rtasidagi bog'liqlik. Talab tushunchalari bilan talab miqdori o'rtasidagi farqni ajratish kerak. Talab qilingan miqdor - xaridor ma'lum narxda sotib olishga tayyor bo'lgan tovar miqdori, tovarga bo'lgan umumiy talab esa iste'molchining tovarni har xil narxlarda sotib olishga tayyorligi. Iste'molchilar talabini turli omillar shakllantiradi.

Iste'molchilar talabining tuzilishi va shakliga tumanning mikroiqtisodi, iqlimi, moddiy omili, aholining madaniyat darajasi, uning professional va milliy tarkibiy qismlari va, albatta, moda tendentsiyalari ta'sir ko'rsatadi. Do'konlarda va ishlab chiqarilgan mahsulotlar zanjirlarida talabni o'rganishning turli usullari qo'llaniladi. Sotuvchi kompaniya tomonidan belgilanadigan har qanday narx mahsulotga talab darajasiga qandaydir ta'sir ko'rsatadi. Tovarlarning ma'lum vaqt davomida bozorda har xil narxlarda sotilishini bilib olishingiz mumkin. Oddiy vaziyatda narx va teskari proportsional munosabatlarda joylashgan: narx qancha yuqori bo'lsa, talab shunchalik past bo'ladi.

1.ShodmonovSh.Sh., G’ofurovU.V. Iqtisodiyotnazariyasi: Darslik; O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rtamaxsus ta'lim vazirligi.– T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010

Shunga ko'ra, narx qancha past bo'lsa, talab shunchalik yuqori bo'ladi. Mahsulot narxini ko'tarish orqali kompaniya mahsulotni kamroq sotadi. Byudjetdagi ko'plab iste'molchilar muqobil mahsulotlarni tanlashga duch kelganda, ular uchun juda qimmat bo'lganlarni sotib olishadi. Amaldagi talabning kattaligi tovarlarning hajmini, ularning ma'lum bir bozorda sotilishining umumiy narxini taqqoslash va ushbu bozor joylashgan hududda yashovchi ushbu mahsulotning potentsial iste'molchilarining sonini aniqlash orqali aniqlanishi mumkin. Kelajakda kutilayotgan marketing harakatlarining turli omillari ta'sirini hisobga olgan holda, bashorat qilishning turli usullarini qo'llash orqali istiqbolli talabni aniqlash mumkin. Narx bo'yicha talabning egiluvchanligini baholash mahsulotni sotishning ma'lum hajmi uchun bozor tomonidan qabul qilinishi mumkin bo'lgan maksimal narxni ko'rsatadi.

Umumiy talabning katta qismi uy xo'jaliklarining tovar va xizmatlarga bo'lgan talabi yoki iste'molchilar talabi.Rivojlangan mamlakatlarda uning ulushi umumiy talabning 60% dan ortig'ini tashkil etadi. Shuning uchun yalpi talab va uning dinamikasi, avvalo, iste'molchilar talabi darajasi va dinamikasiga bog'liq.

Iste'molchilarning tovar va xizmatlarga doimiy talab darajasidagi narxlari quyidagi omillar bilan belgilanadi:

1) uy xo'jaliklarining bir martalik daromadlari hajmi;

2) oilaviy mulk hajmi

3) va undan olinadigan daromad.

Uy xo'jaligi sektori umumiy qiymat ekanligini hisobga olgan holda iste'molchilar talabi darajasini belgilovchi maxsus omillarga quyidagilar ham kiritilishi kerak.

1) aholining daromadlari

2) oilaviy mulk hajmi bo'yicha farqlanish darajasi;

3) aholi soni.

Iste’molchi – bozor mexanizmining asosiy subyektlaridan biri bo’lib uning bozordagi iqtisodiy ahamiyati va roli juda muhim hisoblanadi. Aynan iste’molchilarning u yoki bu tovarni sotib olishiga bo’lgan talabi bozor talabini keltirib chiqaradi, narxlar muvozanatini, real sotuv xajmini belgilab beradi. Bozorga chiqishda iste’molchi o’z oldiga yagona bir maqsadni ya’ni, maksimal ravishda o’z ehtiyojlarini qondirish va bu iste’moldan yuqori naflilikka erishishni ko’zda tutadi. Iste’molchi ishlab chiqaruvchi kabi o’z tanlovida absolyut erkin emas. U nafaqat o’z hoxish istagiga, shuningdek daromadiga qarab xaridlarni amalga oshiradi.

Iste’molchilarning xatti-harakatini uch bosqichda ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda iste’moldagi afzallik o’rganiladi. Bunda iste’molchi bir tovarni boshqasidan ortiq ko’rishi mezonlarini aniqlash mumkin. Ikkinchi bosqichda iste’molchilar byudjetining chegaralanishiga, ya’ni iste’mol tovarlarini xarid etishda chegarali daromadga duch kelishlari ko’rib chiqiladi. Iste’molchilar daromadi turli tovarlar narxiga qarab ularga ma’lum chegarali to’plamdagi tovarlar sotib olish imkonini beradi. Uchinchi bosqichda iste’molchi nimani afzal ko’rishini byudjetning chegaralanishi bilan birga qo’shib iste’molchi tanlovi aniqlanadi.