O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti nuridin yusupovich jo’rayev moliyaviy hisobot

1.1.1-jadval

Hisobot va moliyaviy hisobotni ayrim belgilari bo’yicha taqqoslash

	Тaqqoslash belgilari				Hisobot				Moliyaviy hisobot
	Foydalanuvchilarga			Ichki		va	yuqori	Тashqi
	mo’ljallanganligiga		qarab		organlar				foydalanuvchilar
	Тijorat sirini fosh qilish				Fosh qiladi				Fosh qilmaydi
	bo’yicha
	Reja ko’rsatkichlariga bog’liq				Reja				Bog’liq emas.
				ko’rsatkichlariga
				bog’liq
	Hisobotni	tuzishda		Buxgalteriya				Moliyaviy		hisob
	foydalaniladigan		manbalari		hisobi,	statistik va			ma’lumotlari
	bo’yicha			tezkor			hisob
				ma’lumotlari
	Shakli bo’yicha			Хalq			xo’jaligi	Barcha		xo’jalik
				tarmoqlari			va	yurituvchi
				mulkchilik			shakli	su’yektlar		uchun bir
				bo’yicha har xil				xil

1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, hisobot va moliyaviy hisobot shaklan va mazmunan, foydalanuvchilar, tijorat sirini mujassam qilishi, foydalaniladigan manbalari va reja ko’rsatkichlariga bog’liqligi nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi. Buning sababi markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot sharoitida uning talablari asosida tuzilgan bo’lsa, moliyaviy hisobot bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan sharoitda vujudga kelgan.

Iqtisodiy adabiyotlarni o’rganish «hisobot» va «moliyaviy hisobot» tushunchalariga berilgan ta’riflarda ham tub farqlarning mavjuddigini ko’rsatdi, hamda ushbu ta’riflar ularning iqtisodiy mazmunini ochib beradi.

8

1.1.2-jadval

«Hisobot» va «Moliyaviy hisobot» tushunchalariga iqtisodchi olimlar tomonidan berilgan ta’riflarning qiyosiy tahlili

Тartib	«Hisobot» tushunchasiga berilgan			Тartib		«Moliyaviy	hisobot» tushunchasiga
raqami	ta’riflar va ular keltirilgan			raqami	berilgan ta’riflar va ular keltirilgan
	manbalar					manbalar
1	«Hisobot-bu asosiy fondlar,			1		Moliyaviy	hisobot alohida mustaqil
	me’yorlashtiriladigan va				xo’jalik yurituvchi su’yekt bo’lishi yoki
	me’yorlashtirilmaydigan aylanma					xo’jalik yurituvchi		su’yektlarning
	mablag’lar hamda ushbu					uyushgan guruhiga		kirishidan qat’iy
	mablag’larning tashkil topish				nazar bajaradigan, xo’jalik yurituvchi
	manbalari holati, shuningdek				su’yektga ta’sir ko’rsatuvchi moliyaviy
	ularni tavsiflovchi		ko’rsatkichlari,			hodisalarni	va muomalalarni qayd
	moliyaviy natijalar	va foydadan			qilish usuli hisoblanadi. (1-BХMS
	foydalanishi yo’nalishlarining				«Hisob siyosati va moliyaviy hisobot»
	o’zaro bog’langan		va			5-modda)
	umumlashtirilgan		tizimidir.»
	(Бухгалтерский учет. И.Е.
	Тишкев и др.- Минск: Высш.
	школа.,1991.стр.508-509)
2	«Buxgalteriya hisoboti xo’jalik			2		Moliyaviy	hisobotlarda su’yektning o’z
	rejalarini bajarilishi ustidan				majburiyatlarini bajarishi va
	nazorat qilib turish uchun kerakli				sarmoyalarni qaytarishi uchun daromad
	umumlashtirilgan	ko’rsatkichlar			kelgusida pul tushumlarini olish
	sistemasidan iborat» (Sotivoldiyev					qobiliyatini	istiqbol	qilishga yordam
	A.S. Buxgalteriya	hisobi.Т.:			beradigan axborot aks ettirilishi kerak.
	Mehnat, 1991 y. 452-bet)					(Moliyaviy	hisob.Т.: «Korana» 2000 y.
						8-bet)
3	«Sanoat korxonalarining hisobot			3		«Moliyaviy	hisobot alohida mustaqil
	umumlashgan ko’rsatkichlar				korxona bo’lishi yoki xo’jalik
	sistemasidan iborat bo’lib, unda				yurituvchi korxonalarning uyushgan
	korxona moliya xo’jalik					guruhiga kirishidan		qat’iy nazar,
	faoliyatining natijasi va ma’lum				bajaradigan va su’yektga ta’sir
	davrga reja ko’rsatkichlarining					ko’rsatuchi	moliyaviy voqealarni va
	bajarilishi buxgalteriya, statistika				muomalalarni ko’rsatish usuli
	va operativ-texnika hisobi				hisoblanadi.» (Karimov A.A. va
	ma’lumotlariga asoslanib				boshqalar. Buxgalteriya hisobi.Т.:
	xarakterlanadi.» (Umarova M.					Sharq, 410-bet)
	Buxgalteriya hisobi. Т.:
	O’qituvchi, 1992 y. 242-243-
	betlar)
4	«Ma’lum davrga bo’lgan hisob			4		«Moliyaviy	hisobot korxonaning
	ko’rsatkichlarini umumlashtirish				moliyaviy holati, mablag’lari va
	hisobot deb ataladi» (Qodirxonov				ularning manbalarini ma’lum sanaga
	S.B. Sanoat korxonalarida				aks ettirilishi tushuniladi.» (Палий
	buxgalteriya hisobi. Т.:				В.Ф. СовременнQй бухгалтерский
	«O’qituvchi», 1993 y. 325-bet.)				учет. Инфра-M, 2003 г. стр-48.)

2-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, «hisobot» tushunchasiga berilgan ta’rifda asosan buxgalteriya hisobi va uning natijaviy ko’rsatkichlarini aks ettiruvchi

9

hisobotning markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot sharoitidagi vazifalaridan kelib chiqqan holda yondoshilgan. Ushbu ta’riflarda buxgalteriya hisobi va hisobotiga qo’yilgan talablar va ularning o’ziga xos tamoyillariga asoslanilgan.

«Moliyaviy hisobot» tushunchasi bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda, shuningdek uning asosiy vazifalaridan kelib chiqqan holda yoritilgan.
«Hisobot» va «Moliyaviy hisobot» tushunchalariga ta’rif berishda har bir muallif uning qaysidir jihati va tomonlarini asos qilib olgan va unga tayangan holda ta’rifni shakllantirgan. Ammo «Hisobot» tushunchasi yoritilganda asosan rejani bajarilishiga e’tibor qaratilgan bo’lsa, «moliyaviy hisobot» tushunchasiga ta’rif berishda esa bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ahamiyati asos qilib olingan.
Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy hisobotga berilgan ta’riflar uning mazmunini to’la ochib bera olmagan. Fikrimizcha moliyaviy hisobotga quyidagicha ta’rif berish mumkin: «Moliyaviy hisobot har bir mamlakatda qabul qilingan tartib-qoidalar asosida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini umumlashtirish natijasida su’yektning mol-mulki, mablag’lari, majburiyatlari, kapital, daromaddari, xarajatlari, foydasi (zarari)ning umumiy qiymati hamda ularning tarkibi to’g’risidagi, shuningdek, foydalanuvchilar uchun zarur boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’zida mujassam qilgan maxsus hisobot shakllarining yig’indisidir». Chunki, har bir mamlakatda xo’jalik yurituvchi su’yektlarning moliyaviy hisobot shakllari va ularning ko’rsatkichlari belgilab qo’yiladi.
Bizning mamlakatimizda «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunga muvofiq moliyaviy hisobotda quyidagi axborotlar bo’lishi lozim:
-investitsiya qarorlari va kreditlar berish to’g’risida qarorlar qabul qilishda kerak bo’ladigan axborot;

-su’yektning bo’lajak pul oqimlarini baholashda foydali axborot;

-su’yektga berilgan resurslar, majburiyatlar va ulardagi o’zgarishlar to’g’risida axborot.
Yuqoridagi axborotlardan tashqari, moliyaviy hisobotda batafsilroq ma’lumotlar ham beriladi. 1-BHMA «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot»ga asosan, moliyaviy hisobot foydalanuvchilarga pul mablag’lari harakati oqimini taxmin qilishga yordam beradigan, korxonaning mulki va ixtiyoridagi resurslari to’g’risida quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi zarur:
-korxonaning nazorati ostida bo’lgan aktivlar haqida; -korxonaning passivlari haqida;
-korxonaning taqsimlanmagan daromadi, korxonaning bir davrdan boshqa davrga o’tishdagi iqtisodiy imkoniyatilari va majburiyatlaridagi o’zgarishlar haqida;

-pul mablag’larining harakati haqida.

Ushbu ma’lumotlar moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun xo’jalik yurituvchi su’yekt faoliyati to’g’risida batafsilroq va to’la axborot olish imkonini beradi. Moliyaviy hisobot ma’lumotlari hisobot davri tugagandan keyingi sanaga shakllantiriladi va unga qo’shimcha ma’lumotlar, izohlar va tushuntirishlar berilishini talab qilinadi.
Shunday qilib, moliyaviy hisobot xo’jalik yurituvchi su’yektning faoliyati to’g’risidagi asosiy ko’rsatkichlarni o’zida mujassamlashtiradi. Uning ko’rsatkichlari
10

unda su’yektning tijorat sirini fosh qiluvchi ma’lumotlar mavjud emas. Shu bilan birgalikda moliyaviy hisobot uning ko’rsatkichlarini o’rganuvchilarning axborotlarga bo’lgan barcha talab va ehtiyojlarini to’la qondirish imkoniyatiga ham ega emas.