O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

“Choch hukmdori Tudun”iborasining uchrashining o‘ziyoq, bu fikrni 
tasdiqlaydi (Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса (VI-VIII 
вв. н.e.). –Т., 2007. С. 47, 55-60). Yilnomalardan ma’lum bo‘lishicha, 713-740- 
yillarda Chochni Moxedu tutun (Bahodir tudun) boshqargan. Hujjatdagi mazkur 
shaxs Bahodir tudun bilan tenglashtiriladi (Лившиц, 2008: 91). 
38
   Naztg‘riv – lug‘aviy ma’nosi “yordamchi” (hukmdor yordamchisi) bo‘lgan 
ushbu atamani dastlabki nashrlarida V.A. Livshis aynan shu ma’noda bergan 
bo‘lib (СДГМ, II:79, 83), keyinchalik uni Azatg‘riv shaklida shaxs ismi o‘laroq 
talqin qilgan (Лившиц, 2008:87). Biroq ham ushbu atamaning paleografik 
shakli, ham hujjat mazmuni Livshisning dastlabki talqini to‘g‘ri ekanligini 
ko‘rsatadi.  
39
  Xoqon -  Mug‘ hujjatlaridagi xoqonning aynan kim ekanligi masalasi bahsli. 
Ayrim tadqiqodchilar uni Sharqiy turk hukmdori Inal xoqon (716 y.) bilan 
(СДГМ, II:84), ayrimlar esa arablarga qarshi mahalliy hukmdorlarga bosh 
bo‘lgan Turgash xoqoni Sulu (717-738) bilan tenglashtiradilar (Grenet, 
Vaissiere, 2002:156). Ehtimol, u G‘arbiy Turk xoqonlari Ashina Xyan yoki 
Ashina Sinlardan biri bo‘lishi ham mumkin. Quyida ko‘rib o‘tiladiganidek, V-
18 hujjatda arablarga qarshi Sug‘dga o‘z ittifoqchi qo‘shinlarini yuborgan “xun( 
turk) va chin “chitoy””lar haqida gap boradi. Bu paytda Sharqiy turk hoqonlari 
ham, turgash hoqonlari ham Xitoydagi Tan sulolasi bilan asosan o‘zaro 
dushman kayfiyatda bo‘lib G‘arbiy Turk hoqonlarining aksariyati esa Xitoy 
tomonidan tayinlanuvchi yoki qo‘llab-quvvatlannuvchi hukmdorlar edi. 
40
 Farg‘ona podshosi -  bu davrda Farg‘onaning bosh hukmdorlari sug‘diycha 
ixshid unvoniga ega bo‘lishgan. Xitoy yilnomalaridagi ma’lumotlar va 
numizmatik materiallar VII-VIIIasrlarda Farg‘onada bosh sulola sifatida Turk 
hoqonligining asoschi sulolasi – Ashina xonodonining bir tarmog‘i hukm  
surganini ko‘rsatadi. “Tan shu”ga ko‘ra, Chjen-guan’ davrida(627-649) G‘arbiy 
turklardan  Gan Moxedu (*To‘n Bahodur) tomonidan Boxanna (Farg‘ona) 
hukmdori  Kibi o‘ldirilgani va hokimiyat Ashena (Ashina) Shuni ismli shaxs 
qo‘liga o‘tgan (Бичурин, II: 319). Xitoy sayyohi Xoy Chao (726) Farg‘onada 2 
ta hokimiyat mavjudligi, biri Sirdaryoning shimolida (markazi Koson?)  Tukyue 
(turk)lar, janubida esa Dashi (arab)larning boshqaruvi borligini yozadi 
(Бернштам А.Н. Тюрки и Средняя Азия в описание Хой Чао (726) //ВДИ, I. 
М., 1952. C.193). Tabariy 712-723 yillar voqealari bayonida Farg‘ona 
hukmdorlarining nomini ham keltirib o‘tgan: Farg‘ona podshosi at-To‘r(СДГМ. 
II: 84). VII-VIII asrlarga taalluqli Farg‘ona tangalarida “hoqon” unvoni bilan 
birga, Turk xoqonligi tamg‘asiga o‘xshash arxar shaklli tamg‘a joy olganki, har 
holda bu vodiyda Ashina xonodonining bir tarmog‘i hukm surgani bilan 
aloqadordir.
 

---

 
67
(10)  ham Farg’ona tutug’i
41
 qo’li bilan (orqali) Farg’ona 
(11)  podshosi tomon jo’natdim. Janob, men shu tufayli “Yuqori”ga
42
 
(12)  tomon (yana yo’l) yura olmadimki. Xabarlarga ko’ra, Hoqon 
(13)  (hech) ko’rinmas emish. Janob, Tudundan va uning 
(14)  yordamchisidan xat va og’zaki javoblarni oldim va janob, 
(yo’lga chiqib) 
(15)  Appartakanga
43
 (etib) kelganimda, janob, Chadrchik
44
 
(16)  haqida yaxshi xabarlar eshitmadim. Ustrushan 
(17)  viloyati hammasi (dushmanga)  topshirilgan. Janob, men yoppa 
yolg’iz,  
(18)  behamroh holda (yo’limda davom etib) yurishga jur’at 
qilolmayapman. Janob,  
(19)  ikkinchi bora Choch tomon qaytib keldim. Buning uchun (sen) 
hukmdorimdan  
(20)  juda yomon (qattiq) qo’rqayapman. Janob, Tudun  
(21)  toziklar (arablar) bilan bitimga binoan chekindi. Bitimga ko’ra 
(22)  Jamravaz va Bars (?) chabish (chovush)
45
 quyi tomonga ketdilar. 
                                                 
41
 Farg‘ona tutug‘i – Turk xoqonligi tomonidan Farg‘onaga tayinlangan harbiy 
noib. Hujjat mazmunidan u xoqonning ishonchli vakili bo‘lgani anglashiladi. 
VII-VIII asrlarga taalluqli Farg‘ona tangalarida “Alp xoqon tutug‘i” iboralari 
uchraydi. Tutuq – qadimgi turkcha unvon, lavozim nomi sifatida “lashkarboshi, 
bo‘ysundirilgan biror o‘lkaning harbiy voliysi”ma’nosini bildirgan. Xitoycha 
du-du – “harbiy voliy” so‘zidan o‘zlashgan deb hisoblanadi. Ayrim 
tadqiqotchilar uni qadimgi turkcha “tutmoq” (tutib turmoq, ushlab turmoq) 
fe’lidan shakllangan deb talqin qiladilar. 
42
 “Yuqори” - G‘арбий  турк  хоqонлигининг  марказий  hудуди – Еттисув 
бo‘лса керак. Суg‘дий eлчи  Чочга таshриф буyuрганда хоqон “Yuqори”га – 
Еттисувга кетган бo‘лиshи мумкин. 
43
 Apartakan – hujjat noshirlari dastlab mazkur atamani joy nomi hisoblagan 
bo‘lsalar-da, aynan qaysi hududda joylashganligi masalsini ochiq qoldirishgan. 
E.V.Rtveladze uni Ohangaron vodiysidagi hozirgi Apartak qishlog‘i bilan 
tenglashtirgan bo‘lib,  tadqiqotchilarning aksariyati bu fikrga qo‘shilishgan va 
uni hozirgi Angren (o‘rta asrlardagi Ohangaron) shahrining qadimgi nomi bo‘lsa 
kerak deb taxmin qilishgan (Grenet, Vaissiere, 2002169: Лившиц, 2008:94). 
44
 Chadrchik – ushbu atamani tadqiqotchilar “Quyi viloyatlar” shaklida o‘girib, 
Choch vohasidagi joy nazarda tutilgan deb talqin qilishadi. V.A.Livshis uni 
so‘roq ishorati ostida “Chirchiq” (daryosi viloyati) bo‘lishi mumkin deb yozadi 
(Лившиц, 2006:87).
 

---

 
68
(23)  xabarlar borki tovon undirib olish va  
(24)  kuchlarni arablardan nariga olib ketish (ularning maqsadidir). 
Janob, xabarlarga binoan xun (turk)lar
46
 hech 
(25)  ko’rinmaydi. Chunki ular yuqoriga qarab ketishdi va haligacha 
hech kim 
(26)  qaytib kelgani yo’q. Janob, Tudun Tarband
47
 bilan 
(27)  bitim tuzgan edi. U erdagi hamma joylarni oldi. Janob,  
(28)  Chadirchikda (tuzilgan) sulh munosabati bilan, eshitishimcha 
yordamchi juda g’amgin, 
(29)  anduhnok bo’lmoqda va yana yoningga borolmagani uchun 
sendan (“hukmdordan”) qo’rqmoqda. 
(30)  Janob, so’ngra sen tomondan (“hukmdordan”) xabarlar kelmay 
qoldi. 
(31)  Janob, mana bu xatlarni men Marvon (ismli kishi) qo’li orqali 
Kand
48
 tomondagi (aylana) yo’l bilan jo’natdim. 
                                                                                                                                                         
45
Chabish – o‘rta asrlarda turkiy sulolalar boshqaruvidagi harbiy unvon 
“chovush”ga to‘g‘ri keladi. Mazkur hujjatda Chochdagi siyosiy voqealarga 
aloqador ravishda uchraydigan  
46
 Xwn – matndagi to‘la shakli xwn´nk. Turk xoqonligi va uning asosiy  
aholisini tashkil qiluvchi etnos – qadimgi turklar mug‘ tog‘i sug‘diy hujjatlarida 
doimo ushbu etnonim ostida qayd etiladi. Sug‘diy yodgorliklarda ushbu etnonim 
ilk bor Dunxuan  (Shimoliy-G‘arbiy Xitoy)dan topilgan milodiy III-IV asrlarga 
oid “Eski xatlarda” Xun (Syun-nu) imperiyasi va unga asos solgan etnos 
vakillariga nisbatan ishlatilgan (Лившиц, 2008 (2):173). Mug‘ hujjatlarining bir 
nechasida ko‘rlik qo‘shimchasi bilan xwnt,  tegishlilik, xoslik bildirish 
ma’nosida qo‘shimchalar bilan xwn´nk shaklida joy olgan etnonimni 
hujjatlarning ilk noshirlari yw´´nk shakldida berganlar. Jumladan, xwn shaklini 
ayrim hollarda (mas. V-17 da) “Sharqiy turklar” (sharqiy turk 
hoqonligi)ma’nosida bergan bo‘lsalar (СДГМ, II:117, 120), ayrim hollarda esa 
Samarqand hukmdori G‘urak (710-738) uchun Devashtich tomonidan yw´´nk- 
gunohkor shaklida tahqirlash ma’nosida (A-14 va) qo‘llanilgan epitet (laqab) 
deb talqin qilganlar (СДГМ. II:79, 89, 121) berganlar. 
47
 Tarband – ilk o‘rta asrlarda Forob, keyinroq esa O‘tror shaklida qayd etilgan 
Sirdaryoning o‘rta havzasi (janubiy Qozog‘istondagi Turkiston shahri 
atroflari)dagi tarixiy viloyat. Arab manbalarida (Balazuriy, Tabariy) Tarband 
Shosh hukmdorining qarorgohi sifatida qayd etilgan. Qadimgi turk 
bitiktoshlarida Kangu-Tarban Chu va Talas daryolaridan g‘arbdagi o‘lka sifatida 
tilga olinib, tadqiqotchilar fikricha, u Tarbandga to‘g‘ri keladi (Лившиц, 
2008:90).  

---

 
69
(32)  Janobi hukmdor buyuk tayanchimiz Sug’d podshosi, Samarqand 
hukmdori 
(33)  Devashtichga uning eng e’tiborsiz (“millioninchi” darajali) quli 
Fatufarndan maktub. 
So‘nggi yillardagi arxeologik izlanishlar natijasida Tojikiston Respublikasining 
Sug‘d viloyati O‘ratepa tumanidagi Shahriston qishlog‘idan 2,5 km uzoqlikda ilk o‘rta 
asr Chilxujra qo‘rg‘onida ikki qavatli saroy va binolar ochilgan. Qo‘rg‘on paxsa 
devordan qurilgan. Bu yerda topilmalar orasida uchta sug‘d hujjati ham aniqlangan. 
Hujjatlar kursiv usulida siyoh bilan archa daraxti yog‘ochi yuzasiga bitilgan. 
Yog‘ochlarning ikki uchi chiqarilgan. 1 raqamli hujjat to‘liq saqlangan, yuzasiga uch 
qator, orqa tomoniga ikki qator so‘z yozilgan. Bu hujjat 1963-yil saroyning ikkinchi 
qavati yo‘lagidan topilgan. 1964-yilda mehmonxona yo‘lagi tozalanayotgan mahalda 
ko‘mirga aylanib qolgan taxtacha topilgan. Bu hujjatlar shartli 2 va 3 raqami bilan 
belgilangan
49
.  
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, sug‘d yozuvi hududi juda kengayib ketgan. 
Buning sababi sug‘diylarning xalqaro savdoda faol ishtirok qilganlari, ularning boshqa 
yurtlarga borib o‘zlarining savdo ishlarini yo‘lga qo‘yganlaridan darak beradi. 
Qolaversa, sug‘d yozuvi yodgorliklari ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy munosabatlar tarixini, 
madaniy aloqalar, ma’naviy hayot tarzini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat 
qiladi. Shu ma’noda Mug‘ tog‘i sug‘d hujjatlari alohida o‘rin tutadi. Xatlar, xo‘jalik va 
yuridik hujjatlar turkumiga ajratilgan arxiv Sug‘ddagi ijtimoiy hayot, iqtisodiy 
taraqqiyot, viloyat hokimlari o‘rtasidagi diplomatik munosabatlarni, Mug‘ tog‘i 
qo‘rg‘onining buzib tashlanishi bilan bog‘liq tarixiy jarayonni aniqlashga imkon beradi.