O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqan filiali iqtisodiyot (tarmoqlar va soxalar) yo’nalishi 122-guruh mustaqil ish bajardi : sh. Shokirov tekshirdi: B. Sultonov

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI SAMARQAN FILIALI IQTISODIYOT (TARMOQLAR VA SOXALAR) YO’NALISHI 122-GURUH MUSTAQIL ISH Bajardi :SH . SHOKIROV Tekshirdi:B.Sultonov  

Mavzu:Merkantilizim

• Merkantilzmning birinchi iqtisodiy maktab ekanligi
• Merkantil.izmning predmiti va usuli
• Dastlabki va keying merkantilizmning o’ziga xosligi

MERKANTILIZM

• Merkantilizm (fransuzcha: mercantilisme, italyancha: mercante — savdogar) — 1) iqtisodiy tafakkur tarixida mu-him yoʻnalishlardan biri, hukmron hokimiyat va savdogarlar mafkurasini nazariy asoslashga xizmat qilgan;2) kapitalning dastlabki jamgʻarilishi davrida davlatning xoʻjalik hayotiga faol aralashuvini yoqlovchi iqtisodiy siyosat. M.ning vujudga kelishi va rivojlanishi Buyuk geografik kashfiyotlar va mustamlakachilik tizimining paydo boʻlishi bilan bogʻliq. M. dastlab qonuniy yoʻl bilan pulni koʻpaytirishga qaratilgan siyosatni targʻib qilgan. Xorijdan kelgan savdogarlarning pulni oʻz mamlakatiga olib ketishini taqiqlagan, savdodan tushgan pulga mahalliy sanoat mahsulotlarini xarid qilish zarur boʻlgan. M. davlatning iqtisodi-yotga faol aralashishini talab etadi. M. taʼlimotiga koʻra, boylik ishlab chiqarishda emas, balki muomala sohasida yuzaga keladi va u aynan mamlakatdagi oltin, kumush va boshqa javohirlarda oʻz aksini topadi. M. 15-asrning 2-yarmidan rivojlana boshlab, 17-asrda ravnaq topdi, 18-asrning 1-yarmiga qadar nufuzini saqgsab keldi. Uning asosiy nazariyotchilari — T. Men (Angliya), A. Serra (Italiya), A. Monkretyen (Fransiya) faol savdoni targʻib qildi, yaʼni mamlakatdan tayyor sanoat mahsulotlarini boshqa joylarga olib borib sotish, bir mamlakatdan arzon bahoda tovar sotib olib, boshqa davlatga qimmat narxda sotish tamoyilini ilgari surdi. M. mo-hiyatan oʻtkinchi taʼlimot boʻlishiga qaramasdan, uning gʻoyalari tovar-pul, moliya-kredit, savdo rivojiga muhim hissa qoʻshdi.

MERKANTILIZM

• Kapitalizmning paydo boʻlishi bilan M.ning asosiy qoidalari yangi iqtisodiy sharoitga mos kelmay qoddi. M.oʻrniga erkin iqtisodiy (proteksionizmga qarshi) faoliyatni nazariy asoslagan klassik siyeʼsiy iktisod maktablari vujudga keldi.

MERKANTILIZM PREDMETLARI

• Merkantilizmning predmetida - ishlab chiqarishdan ajralgan holda muomila sohasini tahlil qildilar. Tadqiqot usuli sifatida iqtisodiy xodisalarning tashqi holatini ifoda etuvchi va iqtisodiyotni sistemali tahlil etishni inkor etuvchi, nazariyadan ko‘ra Amaliy faoliyatga moyil bo‘lgan - empirizm usulidan foydalandilar. Merkantilistlarning ilmiy dunyoqarash prinsiplari qo‘yidagilardan iborat:Har qanday oltin va qimmatbaho narsalarga boylik sifatida qarash;Mamlakatga oltin va kumushning oqib kelishini ta’minlash maqsadida tashqi savdoni tartiblash;Arzon xom ashyoni import qilish yo‘li bilan sanoatni rag‘batlantirish;Import tovarlarga proteksionistik tariflarni belgilash; Bu siyosatni ayniqsa Angliya keng qo‘llagan (1/120, jumladan Ost-Indiya, Afrika). Tayyor mahsulotlar eksportini rag‘batlantirish;Pulning paydo bo‘lishini su’niy ixtirosi natijasi deb hisoblab, pulning o‘zini boylik bildan bir narsa deb qaradilar;

MERKANTILIZM RIVOJI

• Demak, merkantilizmning asosiy doktrinasi aktiv savdo balansini yurgizishdan iborat edi. Bunda pul balansi siyosati olib borilgan, chetdan imkoni boricha kam tayyor tovar olishga urinilgan. Chet ellik savdogarlarni esa sotilgan mol pulining hammasiga yangi tovar sotib olishga majbur qilingan.
• Merkantilizm rivojida 2 davrni ajratish mumkin:
• Ilk merkantilizm yoki monetarizm (15-16-asr o‘rtalari).
• Rivojlangan merkantilizm, savdo balansi (yoki manufaktura) (16-18-asr o‘rtalari).
• (Iqtisodiyot tarixida sanoatning 3 xil shaklini ajratish mumkin: uy hunarmandchiligi, manufaktura va fabrika. Uy hunarmandchiligida sohalar, tarmoqlararo mehnat taqsimoti mavjud, hamma ishni bir odam yoki shogird, oila bilan birga qiladi. Manufakturada esa kooperatsiya yuzaga keladi, eng muhimi chuqur mehnat taqsimoti, xususiy tadbirkor, yollanma ishchi paydo bo‘ladi (15 asr)).

Fransiyada proteksionizm siyosatining noto‘g‘ri qo‘llanilishi oqibatida, ya’ni mamlakat tashqarisig don chiqarishni taqiq eti shva boshqa mamlakatlardan uning erkin olib kelinishi bilan fermer xo‘jaliklarin6ing shakllanishi va rivojlanishiga to‘sqinlik qilindi.