O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti saidov Shavkat Jumaboyevich

Tayanch tushunchalar:Zand, Denkart, Mitra, Yasht, Zaroastr, Axriman, 
Vata 
Savol va topshiriqlar: 
1. Ilk temir asrida diniy tasavvurlar va tushunchalar to„g„risida nimalarni 
bilasiz?
2. Zardushtiylik dinining kelib chiqishi va asoslarini gapirib bering? 
3. “Avesto”to„g„risida nimalarni bilasiz?
4. Zardushtiylik dinining vatani to„g„risida nimalarni bilasiz? 
5. Zardo„sht kim bo„lgan? 

---

40 
2.3. Qadimgi Eron Ahamoniylar davlatining tashkil topishi va uning 
jahonga hukmronlik g„oyasi 
O’quv maqsadi:Qadimgi Elam davlati, eramizdan avvalgi I ming 
yilliklarning boshida Eron davlati, aholisi, hududi,mashg‟ulotlari, davlat 
tuzumi, Ahamoniylar davlati va saltanatini tashkil topishi, Ahamoniylar-
ning jahonga hukmronlik siyosati, Kir II ning G‟arb va Sharq mamlakat-
lariga bosqinchilik yurishlari, Ahamoniylar saltanati dunyoning turli min-
taqasida yashayotgan elat va xalqlarning birlashtirgan birinchi jahon im-
periyasi ekanligi haqida talabalarga atroflicha ma‟lumot berish, mavzuda 
ko‟rsatilgan tarixiy davr haqida umumiy tushunchalar hosil qilish. 
Miloddan avvalgi VI asrda tashkil topgan Ahamoniylar davlati deyarli 2 
asr yashadi. Bu mamlakat jahon tarixida o‗nlab fors podsholiklari va 
Misrni to shimoliy-g‗arbiy Hindistonga qadar bo‗lgan davlat va xalqlarni 
birlashtirgan yirik davlat edi. U dunyoning yirik bir mintaqasida tarqoq 
holda yashayotgan xalq va elatlarni siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan 
birlashtirgan 1-yirik jahon imperiyasi hamdir. Ahamoniylar davlati tarixi 
amalda Yaqin va O‗rta Sharq hamda Markaziy Osiyo xalqlari tarixi edi. 
Uning poytaxti Peropol shahri bo‗lib, forslarga qadar bu o‗lkada elamitlar 
istiqomat qiladilar. Forslarning bu joyda bo‗lishi avval juda tinch, elamit 
hukmdorlari roziligi bilan osoyishta o‗tdi. Keyinroq esa bu o‗lka forslar 
tomonidan elamitlardan zo‗rlik bilan tortib olindi. Bu voqealar yozma 
manbalarning xabar berishicha, miloddan avvalgi 1 ming yillikning 
boshlarida sodir bo‗lgan. 
Forslar kelib chiqishi jihatidan elamitlar bilan hech qanday etnik aloqaga ega 
emas. Forslar, avvalo, Janubiy Eronda joylashgan. So‗ngra butun Eronni 
egallashgan. «Avesto»da ular «azad» nomi bilan yuritilgan. Tarixiy 
an‘analarga ko‗ra, azadlar ariylarni tashkil etgan. Ariylar egallagan yurt 
keyinroq Eron nomini olgan. Juda qadim zamonlarda Eronning forslar 
egallagan janubiy hududi shumerlar tomonidan Nim (baland) deb yuritilgan, 
akkadlar esa uni «Elamtu» deb ataganlar. Elamtu xalqlari orasida «Tog‗li 
mamlakat» nomini anglatgan. Elamitlar esa o‗z yurtlarini «Xotamtu» deb 
ataganlar. Umuman olganda forslarniig qadimgi tarixiy manbalarida juda 
kam berilgan bo‗lib, 1- martta ular miloddan avvalgi IX asrga oid ossur 
yozuvlarida tilga olinadi. Bu davrda fors ko‗chmanchilarining shimoldan 
janub tomon ko‗chishi ko‗zatilgan. Ular Suza shahridan shimoliy - sharqdagi 
Anshan viloyatidan o‗zoq bo‗lmagan Parsumash shahriga kelib joylashadi. ( 
Bu nom shaharga forslar bostirib kirib, uni o‗zlariniki qilganlaridan keyin 
berilgan.) Rivoyatlarga ko‗ra shu yurtga kachonlardir ko‗chib kelib 
hukmronlikni qo‗lga kiritgan forslarning nufuzli oila a‘zolaridan biri Ahamon 

---

41 
miloddan avvalgi VIII asrning oxiri va VII asrning boshlarida o‗z sulolasiga 
asos solgan. Bundan ko‗rinib turibdiki, forslar allaqachon fors qabilalararo 
ittifoq tuzishgan. Tarixchi olim Fray o‗zining «Nasledie Irana» kitobida fors 
qabilalari ittifoqini VII asrda aynan Ahamonning o‗g‗li Chishpish tuzganini 
ta‘kidlaydi. Fransuz arxeologining ta‘kidlashicha, ularning boshqaruv mar-
kazi Shishtradan 40 km o‗zoqlikda bo‗lgan Baxtiyor tog‗lari territoriyasida 
bo‗lgan. Chishpish, uning o‗g‗li Kir nabirasi Kambiz va evarasi Kir II lar o‗z 
vaqtida Anshanning hukmdorlari bo‗lgan. Bobil shohi Ashshurbanipalning 
miloddan avvalgi 639 yilga oid xujjatlarida ham Kirning nomi uchraydi. 
Bundan ko‗rinib turibdiki, Bobil va Parsumash o‗rtasida ko‗plab qizg‗in 
savdo aloqalari olib borilgan. Ashshurbanipal o‗z xujjatlarida Kirni Parsu-
mash qiroli sifatida e‘tirof etgan. Anshan shahrining xuddi shu davrga oid 
hujjatlarida esa aynan KirI Anshanning qiroli sifatida e‘tirof etilgan. Demak 
Kir I o‗sha vaqtning o‗zida 2 ta shaharning hukmdori bo‗lgan. Bunda o‗z-
o‗zidan bu ikki shahar Kir I ning hukmdorlik davrida birlashtirilgan degan 
xulosa kelib chiqadi. Lekin ossur manbaalarida asosan bu fikr noto‗g‗ri, 
chunki bu manbada Elam shohi Ummanmenanu va uning ittifoqdoshlari 
haqida yozib qoldirilgan. Bu ittifoqdoshlar 6 ta bo‗lib, ular birma-bir sanab 
o‗tiladi va shunda Parsumash va Anshan alohida-alohidatilgaolinib o‗tilgan. 
Olimlarning tadqiqotlari natijasida, Bobil shohi Ashshurbanipal va Parsuaga 
(Parsumash) qiroli Kir o‗rtasida yozilgan qo‗lyozma topib o‗rganildi. Bu 
ko‗lyozmaga asosan Kir II va uning ota-bobolari forslar bo‗lib, ular Anshan 
va Persiya hukmdorlari bo‗lishgan. Lekin buyuk tarixchi olim Gerodotning 
yuqoridagi to‗rt qirol haqidagi bergan ma‘lumotlarida ularni qirollar emas, 
balki ko‗zga ko‗ringan xonadon a‘zolari, aslzodalari deya ta‘kidlaydi. Bunga 
dalil qilib, Gerodotning Midiya haqidagi yozma manbalarini ko‗rsatish 
mumkin. Unda Gerodot Kir II ning otasi Kambizni tilga olib, uni qirol emas, 
balki yuqorida aytib o‗tilganidek nasl-nasabli aslzoda, ko‗zga ko‗ringan shaxs 
sifatida tilga oladi. 
Ahamoniylar birinchi bo‗lib Midiyani (550) so‗ng Lidiyani (546) bosib 
olganlar. Lidiyadan keyin ular Kichik Osiyodagi yunonlarga qarashli 
bo‗lgan davlatlarni ham o‗z tasarruflari ostiga olishadi. Miloddan avvalgi 
545 va 539 yillar orasida Kir boshchiligida forslar Marg‗iyona, Xorazm, 
Sug‗diyona, Baqtriya, shuningdek Ariya va uning atrofidagi davlatlarni 
birin-ketin bosib oldi. Gerodotning xabar berishicha, Kichik Osiyoga 
Kirning o‗zi yurish qilmagan, balki uning ishonchli qo‗mondanlaridan biri 
Garpog yurish qilgan. 
Kirning o‗zi esa Osiyoning yuqori qismida joylashgan xalqlarni 
bo‗ysindirgan. Ahamoniylarning bu barcha davlatlarini bo‗ysindirishini 
olib qaraydigan bo‗lsak, ular bu davlatlarni juda chiroyli, oqilona va aniq 

---

42 
o‗ylangan taktika orqali bosib olishgan desak mubolag‗a bo‗lmaydi. Misol 
uchun shuncha bosib olingan davlatlardan fakat bittasini olib ko‗ramiz. Bu 
davlat forslar tomonidan 550 yilda zabt etilgan Midiyadir. 
Kir Midiyani bosib olganidan keyin uning davlat boshqaruvini, madaniyati 
iqtisodini, siyosati va davlat boshqaruvini o‗zgartirmaydi. Midiyani bosib 
olgunga qadar qanday bo‗lsa, shundayligicha qoldiradiva shunday deydi: 
«Vazirning farzandi vazir, qozining bolasi qozi, dehqonning bolasi dehqon 
bo‗ladi », deydi. 
Qarang, Kirning birgina shu gapidan qancha narsani anglash mumkin. Kir 
bosib olgan davlatini to‗liq tasarrufiga olish uchun uning milliy bayramlarini 
xalq bilan birga nishonlaydi. Dinini qabul qiladi, hattoki davlat ramzlarini 
ham qanday bo‗lsa shunday qabul qiladi. Eng muhimi, ya‘ni Kir zabt etgan 
davlatni Ahamoniylar davlati deb emas, balki o‗zini «shohlar shohi» va 
«Midiya Qiroli» deb ataydi. Shuning uchun ham Ahamoniylar bosib olgan 
yerlarda deyarli xalqqo‗zg‗olonlari bo‗lmagan. Zardushtiylik dini ham ilk bor 
Midiyada shoh Astiag davriga kelib rivojlana boshladi. Kir II davrida davlat 
dini darajasiga ko‗tariladi - Kir II Zardushtiylik dinini davlat dini darajasiga 
ko‗tarishining bir necha sabablari bor edi: 
Birinchidan, Zardushtiylik dini din sifatida ommani, ya‘ni turli joyda 
yashovchi va turlicha hayot tarziga ega xalqlarni bir din atrofida 
birlashtirishi kerak edi. 
Ikkinchidan, turli tabaqa vakillarini va turli kasb egalarini bir joyda 
jamlash edi. 
Uchinchidan, bu shunday bir siyosat ediki, Kir II va undan oldingi fors 
hukmdorlari bu siyosatni qo‗llashgan, ya‘ni ular yuqorida aytilganidek, bosib 
olgan mamlakatlaripipg hamma narsalarini qanday bo‗lsa shundayligicha 
kabul qilgan, shu jumladan dinini ham. Ular bosib olgan xalqlarga nisbatan 
huddi hurmat ko‗rsatgandek bo‗lib. hatto ularning dinini rivojlantirish uchun 
homiylik ham qilishgan. Va bu narsa ko‗p hollarda o‗z samarasini ko‗rsatgan. 
Ahamoniylar va shaxsan Kir II jahonga hukmronlik g‗oyasini shunday 
ta‘riflaydi: "Bu dunyodagi eng to‗g‗ri din Zardushtiylik dinidir. Budunyodagi 
yaratuvchi oliy hukmdor Ahuramazdadir. U, ya‘ni Ahuramazda menga 
yerdagi hukmronlikni berdi deydi‖. Shundan so‗ng, Ahamoniylar imperiya-
sining dunyoga hukmronlik g‗oyasini ilgari suradi va ishlarda uning o‗zi 
boshchilik qiladi. Bu narsani biz Ahamoniylar davriga oid tanga pullar va 
ramzlaridan bilib olishimiz mumkin. Ahamoniylar davriga oid ilk tanga va 
belgilarda" qanotli, osmonga parvoz kilayotgan Ahuramazdani ko‗rishimiz 
mumkin". Kir II davrida zarb etilgan tangalar va davlat ramzlarida 
o‗zgarishlar kuzatiladi. Unda Ahuramazda timsolida Kir II paydo bo‗ladi, 
ya‘ni tanasi, kanoti Ahuramazdaniki bo‗lsa, uning yuzi Kirniki bo‗lgan. 

---

43 
Shunday qilib, Ahamoniylar jahonga hukmronlik g‗oyasi asosida o‗z 
yurishlarini so‗nggi nuqtasi bo‗lmish janub tomon qaratishadi. Va kisqa 
fursat ichida ular Vavilon, ya‘ni Bobilni va Misrni qo‗lga kiritishadi. 
Natijada sharqda – Hindiston,g‗arbda Egey dengizi, shimolda - hozirgi 
Armaniston va janubda - Efiopiya yerlarigacha bo‗lgan hududda insoniyat 
tarixida birinchi imperiya « Ahamoniylar imperiyasi » ga asos solganlar.