O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti saidov Shavkat Jumaboyevich

Tayanch tushunchalar:Choch, Dovon, Parkana, numizmatika, Eloq. 
Savol va topshiriqlar: 
1. Ilk o„rta asrlarda Choch davlati iqtisodiy hayoti haqida nimalarni 
bilasiz ? 
2. Eloq davlati madaniy hayoti xususida so„z yuriting. 
3. Farg„ona davlati chetda qaysi davlatlar bilan aloqalar olib borgan ? 
4. Qadimgi Choch va Farg„onada shaharlarning ahamiyati va mamlakat 
iqtisodiyotida tutgan o„rni. 

---

92 

---

93 
III-bo‟lim: Ilk o‟rta asrlarda Markaziy Osiyo
3.1. Markaziy Osiyoda ilk feodal davlatlar. Kidariylar, 
xioniylar va sosoniylar 
O’quv maqsadi: Xalqlarning Buyuk ko‟chishi va unga sabab bo‟lgan 
omillar, uning oqibatlari, Markaziy Osiyo buyuk ko‟chish jarayonining 
asosiy o‟chog‟i sifatida, buyuk ko‟chish davri doirasiga daxldor xalqlar, 
elat va qabilalar, qadimgi sak-skif dunyosi, xunlar va ularning dunyo 
tarixida qoldirgan izlari haqida talabalarga batafsil, atroflicha ma‟lumot 
berish, tarixiy jarayonlar haqida ko‟nikmalar hosil qilish. 
Milodiy 3-4 asrlaga kelib qadimgi dunyoning buyuk davlatlari Qang‗ va 
Kushon ichki va tashqi sabablarga ko‗ra zaiflasha boshladi. Oqibatda yon 
atrofda dasht, tog‗ oldi hududlarda hayot kechirayotgan ko‗chmanchi qabi-
lalarning o‗troq hududlarga bosqini yanada kuchaydi. Ko‗chmanchilarning 
o‗troqlashuv jarayoni ro‗y bera boshladi. Bu esa omilkor yerlarga bo‗lgan 
muhtojlikning yanada ortishiga olib keldi. Cho‗l, dasht, bo‗z yerlarni o‗z-
lashtirishga ehtiyoj ortdi. Bu jarayon yangi sug‗orish tarmoqlarini ishga 
tushirish bilan bevlsita bog‗liq edi. Ariq va kanallarning qurilishiga qabila 
oqsoqollari, mulkdor tabaqalar rahbarlik qildilar. Ular o‗z nufuzidan foy-
dalanib eng unumdor yerlarga va sug‗orish tarmoqlariga egalik qila bosh-
ladilar. Bu holat yangi yer egalari ―dehqonlar‖ (Yevropada ―feodal‖) toifasini 
shakllanishiga olib keldi. Dehqonlar (aynan tarjimasi ―qishloq hokimlari‖) 
katta yer mulklarni egallab olishdi. Zamindor dehqonlarning iqtisodiy 
jihatdan zo‗rayib, siyosiy mavqeining ortib borishi oqibatida milodiy IV 
asrdayoq ayrim vohalarda hududi yirik sug‗orish tarmoqlari ko‗lami bilan 
cheklangan viloyat hokimlari tashkil topa boshlaydi. Bunday voha dav-
latchalari o‗sha zamonning deyarli mustaqil mulklari bo‗lib, hokimlari turli 
nomlar bilan yuritilgan. Bunday mahalliy hukmdorlar Buxoroda – buxor-
xudot; Sug‗d (Samarqand) va Farg‗onada - ixshid; Dabusiyo (Narpay)da - 
dabusshoh; Vardanz (Shopurkon)da - vardonxudot; Chag‗oniyon (Surxon-
daryo)da - chag‗onxudot; Termizda termizshoh; Xorazmda - xorazmshoh; 
Eloq (Ohangaron)da dehqon: Choch (Toshkent)da tudun kabi nomlar bilan 
shuhrat topgan edilar. 
Zamindor dehqonlar esa o‗z ixtiyoridagi qurollangan navkar-chokarlari 
bilan hokim qarorgohi va voha hududlarini muhofaza qilish kabi 
vazifalarni o‗tab, mahalliy hokimlarga xizmat qilardilar. Arxeologik ma‘lu-
motlarning guvohlik berishicha, ziroatkor vohalarda tashkil topgan mahal-
liy hokimliklar bu davrda hali siyosiy jihatdan markazlashgan yagona 
davlat boshqaruviga birlashtirilmagan bo‗lsalar-da, ammo mustaqillikning 
ramzi hisoblangan o‗z tanga pullariga ega edilar.

---

94 
Bu davrda inqirozga uchrab parchalanib ketgan Qang‗ davlatining janubi-
g‗arbiy hududlarida dastavval Xorazmshohlar davlati qayta tashkil topdi. 
Qadimgi Xorazm tuprog‗ida o‗z mustaqilligini qayta tiklagan bu nufuzli 
davlat mahalliy Afrig‗iylar sulolasiga mansub Xorazmshohlar tomonidan 
idora etiladi. Afrig‗iylar davlatining poytaxti dastlab Qoraqalpog‗istonning 
hozirgi Ellikqal‘a tumani hududida joylashgan qadimgi Tuproqqal‘a shahar 
xarobasining o‗rnida bo‗lgan. 
Mudofaa jihatidan poytaxt nihoyatda mustahkam qurilgan edi. U atrofi 
chuqur va keng xandaq bilan o‗ralgan baland tagkursi ustiga to‗rtburchak 
shaklida (500x350m) xom g‗ishtlardan bino qilingan. Balandligi qariyb 10 
m. li , uning tashqi devori qator nishon tuynuklar va mo‗lalar bilan 
mustahkamlangan. Shaharning janubida devorning qoq belida mustahkam 
labirintli darvozaxonasi bo‗lgan. Darvoza qarshisida shahar markazidan 
kesib o‗tkazilgan ko‗chaning har ikki tomoni bo‗ylab shaharliklarning 
turarjoylari qanot yozgan. Shahar markazidan yuqoriroqda ibodatxona 
majmuasi, uning shimoli-g‗arbiy burchak qismida esa balandligi 25 metrli 
uch minorali Xorazmshohlar qasri qad ko‗targan. Qasr imoratlari ikki 
qavatli, shoh saroyi va koshona turar joylarning devoru tokchalari turli 
mazmundagi rangdor tasvirlar, qabartma ganchkor naqshlar hamda 
haykallar bilan bezatilgan. Shaharning umumiy maydoni 26 ga teng. Bu 
davrda Xorazmda girdi mustahkam devorlar bilan o‗ralgan mana shunday 
shaharlar, istehkomli qishloqlar juda ko‗p bo‗lgan. 
Mamlakatimiz bo‗ylab dehqonchilik vohalarida viloyat hokimliklari qaror 
topayotganda uning shimoliy, shimoli-sharqiy hududlariga tutashgan keng 
dashtliklar chorvador aholisining ijtimoiy hayotida mulkiy tabaqalanish 
jarayoni kuchayib, janubiy vohalarga tomon ularning ko‗chib o‗tishi o‗troq-
lashuvi jadallashadi. IV asr o‗rtalarida Markaziy Osiyoga shimoli-sharqdan 
Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlaridan chiqib kelgan turkiy qabilalarga 
mansub xion yoki xiyonlarning hujumi boshlanadi. Arman manbalarida 
ta‘riflanishicha, xioniylarning o‗sha paytlarda ruxsoriga endigina ajin orala-
gan o‗rta yoshdagi Grumbat ismli podshohi bo‗lgan. U nihoyatda dono, 
behisob g‗alabalari bilan dongi taralgan zabardast hukmdor bo‗lgan. Milodiy 
353 yilda xioniylar So‗g‗dga bostirib kiradilar. So‗ngra ular Eronda tashkil 
topgan va tobora zo‗rayib, o‗z tazyiqini sharqiy viloyatlarga tomon muttasil 
kuchaytirib borayotgan Sosoniylar davlati bilan to‗qnashadi. Ikki o‗rtada 
bo‗lib o‗tgan dastlabki janglardayoq sosoniylar shohi Shopur II (309-379) 
xioniylardan yengiladi. So‗ngra sulhga kelishib, hatto ular o‗rtasida 
ittifoqchilik ipi bog‗lanadi. Shunga muvofiq 359 yilda Grumbat va uning 
o‗g‗li boshliq xioniylar Suriyaning Umda shahrini qamalga olishda sosoniylar 
bilan bir safda turib jangda qatnashadilar. Jangda hatto xioniylar shahzodasi 

---

95 
halok bo‗ladi. Ammo ko‗p vaqt o‗tmay Grumbat bilan Shopur II munosa-
batlari yana keskinlashadi.
V asrning 20- yillarida esa Sharqdan Sirdaryo va Orol bo‗ylari orqali Xorazm 
hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko‗chmanchi chorvador aholi - toxarlar 
kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo‗lib, Kidar ismili 
hukmdor ularga yo‗lboshchi edi. Shu boisdan manbalarda ular kidariylar 
nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda G‗ar-
biy va Janubiy Sug‗d yerlarini ishg‗ol qilib, xioniylar davlatining janubiy 
qismida o‗z hukmronligini o‗rnatadi. Amudaryoning so‗l tomonida joylash-
gan Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantiriladi. Shubhasiz, 
Kidariylar davlatining geografik holati o‗z-o‗zidan uni sosoniy va xioniy-
lardek zamonasining ikki yirik davlatlari o‗rtasida qalqon davlatta aylantiradi. 
Kidariylar xioniylar bilan ittifoqchi sifatida harakat qilgan va o‗z tajovuzlarini 
Xurosonga tomon kengaytirishga intilgan. V asrning to 60- yillariga qadar 
ular sosoniy shohlarining Sharqdagi asosiy dushmani bo‗lib qolgan. Marv 
vohasida kidariylar bilan sosoniylar shohi Varaxran V (420-438) o‗rtasida 
sodir bo‗lgan jangda shohning ko‗li baland kelib, o‗z dushmani ustidan 
g‗alaba qozonadi. Bu voqeadan so‗ng kidariylar mamlakati bilan sosoniylar 
davlati o‗rtasida chegara belgilanib, Talikon yaqinida toshdan chegara mino-
rasi o‗rnatiladi. Kidariylar ustidan shoh goh g‗alaba qozonadi, goh mag‗lu-
biyatga uchraydi. 456 yilda bo‗lib o‗tgan navbatdagi harbiy to‗qnashuvlardan 
birida katta talofat berib, sosoniylardan qaqshatkich zarbaga uchragan 
kidariylar o‗zini qayta o‗nglab ololmaydi. Ayni shu vaqtda ular shimoldan 
janubta tomon siljigan yana bir ko‗chmanchi chorvador aholi - eftallar bilan 
to‗qnashadi. Natijada markaziy hukmronlik barqarorligini mustahkamlab 
olishga ulgurmagan kidariylar mamlakatni tark etib, janubi-sharqqa – Shimo-
liy Hindistonga tomon chekinishga majbur bo‗ladi. Hindistondagi Gupta 
davlatini o‗ziga bo‗ysundirib, u yerda 75 yil hukmronlik qilishadi. 
Soson - Erondagi sosoniylar sulolasi bobokaloni, Ahamoniylar davri 
(miloddan avvalgi 558-330)da otashparastlarning Stahr (hozirgi Istahr)dagi 
Anaxita butxonasining kohini (mubod) bo‗lgan. Sosoniylar davlatini idora 
etgan Eron shahanshohlari o‗zlarini Soson naslidan deb biladilar. 
Yaqin va O‗rta Sharqda sosoniylar sulolasi boshqargan davlat (III-VII asrlar) 
224 yilda Ardasher I Parfiya shohi Artabon Vni mag‗lubiyatga uchratib, 226 
y. poytaxt Ktesifon shahrini egallab, yangi davlat taxtiga o‗tiradi. Bu 
davlatning barcha hukmdorlari "shahanshoh" unvoni bilan taxtni 
boshqarganlar, davlat esa Eronshoh ("oriylar podsholigi" yoki "eroniylar 
shohligi") deb atalgan. Eron, uning g‗arb va sharqidagi hududlar (Ardasher I 
va Shopur I davrida) birlashtirilgan. Sosoniylar davlatida shohlar qohinlarga 
tayanib ish ko‗rishgan, yangi otashkada ("olov saroylari") bunyod etilgan. 

---

96 
Ardasher I davrida zardushtiylik davlat dini deb e‘lon etilgan. Zardushtiy 
ruhoniylar davlatda katta siyosiy, iqtisodiy ta‘sir kuchiga ega bo‗lishgan, 
boshqa dinlar ta‘qib kilingan. Eron davlati sosoniylar davrida juda yuksalgan. 
Yazdigard III davrida (632-651) Sosoniylar davlatini arablar bosib olgan.