O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus taʹlim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Nazorat uchun savollar: 
1. Globallashuv sharoitida xalqaro savdo tizimi qanday tavsiflanadi? 
2. Xalqaro marketing muhiti qanday tavsiflanadi? 
3. Iqtisodiy marketing muhiti qaysi ko‗rsatkichlar orqali o‗rganiladi? 
4. Siyosiy marketing muhitini tavsiflovchi omillarga nima kiradi? 
5. Xorijiy bozorlarda korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati qanday tartibga 
solinadi? 
6. Madaniy muhit qanday xususiyatlarga ega? 
7. Investitsiyalarni sug‗urtalash va huquqiy himoyalash qanday amalga 
oshiriladi? 
8. Qulay investitsiya muhitini yaratishning muhim omillari nimalardan iborat? 
 
 

---

28 
IV BOB. XALQARO BOZORDA MARKETING TADQIQOTLARI 
4.1. Xalqaro bozorlarda marketing axborot tizimi. 
 
XIX asrda firmalarning aksari qismi mayda bo‗lib, ularning xodimlari o‗z 
mijozlarini shaxsan taniganlar. Boshqaruvchilar marketing axborotlarini bevosita 
odamlar bilan ishlash, ularni kuzatish va ularga savollar berish yordamida 
to‗plaganlar. XX asrda yanada kengroq va sifatli marketing axborotlari olish 
zaruratini asoslab beruvchi uchta tendensiya kuchaydi:
1. Mahalliy darajadagi marketingdan umummilliy miqyosdagi marketingga 
o‗tish. Firma doimiy ravishda bozor hududini kengaytirib boradi, uning 
boshqaruvchilari esa hamma mijozlarini ham shaxsan taniy olmay qoladilar. 
Marketing axborotini to‗plashning boshqa yo‗llarini izlab topish talab qilinadi. 
2. Xaridorlar muhtojliklaridan xaridorlar ehtiyojlariga o‗tish. Daromadlar 
miqdori o‗sib borgan sari xaridorlar tovar tanlashda tobora talabchanroq bo‗ladilar. 
Sotuvchilar xaridorlarning tovar sifati, tavsifnomasi, tashqi ko‗rinishi va boshqa 
xislatlariga reaksiyasini oldindan aytib berishi qiyinlashib, ular marketing 
tadqiqotlariga murojaat qila boshlaydilar. 
3. Narx raqobatidan narx bilan bog‗liq bo‗lmagan raqobatga o‗tish. Sotuvchilar 
tovarlarga marka nomini berish, tovarlarni individuallashtirish, reklama qilish va 
sotuvni rag‗batlantirish kabi narx bilan bog‗liq bo‗lmagan marketing vositalaridan 
tobora ko‗proq foydalanib, ularga bozorning bu vositalardan foydalanishga 
munosabati to‗g‗risida ma‘lumotlar kerak bo‗ladi. 
Marketing axborot tizimi konsepsiyasi va uning afzalliklari: 
Marketing axborot tizimi – doimiy faoliyat ko‗rsatuvchi, kishilar, asbob-uskuna 
va metodik usullar o‗zaro aloqa tizimi bo‗lib, marketing sohasida rejalashtirishni 
takomillashtirish, marketing tadbirlarini hayotga tatbiq etish va ularning bajarilishini 
nazoart qilish maqsadida aniq, dolzarb va o‗z vaqtida olingan ma‘lumotlarni to‗plash, 
tasniflash, tahlil qilish, baholash va tarqatish uchun mo‗ljallangan.
Axborotlar birgalikda marketing axborot tizimini tashkil qiluvchi quyidagi to‗rt 
ko‗makchi tizim yordamida to‗planadi va tahlil qilinadi: ichki hisobot tizimi, joriy 

---

29 
marketing tashqi axborotlar to‗plash tizimi, marketing tadqiqotlar tizimi va marketing 
axborotlari tahlil tizimi. 
Marketing axborot tizimi bir qator ustunliklarni taqdim etadi: 
• ma‘lumotlar tashkiliy ravishda to‗plash; 
• inqirozlarni aylanib o‗tish; 
• marketing rejalarini muvofiqlashtirish; 
• tezlik; 
• miqdoriy ko‗rinishda aks ettiriluvchi natijalar; 
• daromad va xarajatlar tahlili. 
Biroq marketing axborot tizimini tuzish ham juda oson emas. Buning uchun 
ko‗plab vaqt va inson resurslari saqlanishi, tizimni yaratishda katta qiyinchiliklarga 
duch kelinishi mumkin. 
Marketing axborot tizimining qismlari va ularning tavsifnomasi: 
Marketing axborot tizimining tarkibiy qismlari bo‗lgan bu tizimlarni batafsil 
ko‗rib chiqamiz.
Ichki hisobot tizimi. Har bir firmaning joriy sotuv ko‗rsatkichlari, xarajatlar 
miqdori, moddiy zahiralar miqdori, naqd pul harakati, debitorlik va kreditorlik 
qarzlari to‗g‗risidagi ma‘lumotlar aks ettiriluvchi ichki hisoboti mavjud. 
Kompьyuterlardan foydalanish firmalarga barcha bo‗linmalarni axborot xizmati bilan 
ta‘minlash mumkin bo‗lgan ajoyib ichki hisobot tizimlarini yaratish imkonini berdi. 
To‗plangan ma‘lumotlar markali tovarlar bo‗yicha boshqaruvchilarga 
reklamaga ajratiluvchi mablag‗lar hajmi, reklama budjeti hajmi va raqobatchilarning 
strategik ko‗rsatmalari, rag‗batlantirish bo‗yicha chora-tadbirlar majmuasida 
reklamaning nisbiy samaradorligi to‗g‗risida qaror qabul qilishni yengillashtiradi. 
Tashqi marketing axborotini to‗plash tizimi. 
Tashqi joriy marketing axborotini to‗plash tizimi rahbariyatni eng so‗nggi 
hodisalar bilan tanishtirishni ta‘minlaydi. Bu rahbariyatning tijorat muhitida ro‗y 
berayotgan hodisalar to‗g‗risidagi kundalik ma‘lumotlar olish usullari va manbalari 
to‗plamidir.