O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tosnkent moliya instituti

 
Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT). Ma‘lumotlar 
bazasini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo‗linadi: MB mantiqiy tuzilishini 
tashkil qilish va tashuvchilarda MBni hosil qilish. 
MB ning mantiqiy tuzilishi - ob‘ektga tegishli bo‗lgan axborotlarning MB da 
joylanishini ifodalaydi. Hosil bo‗lgan MB ning mantiqiy bog‗lanish modeli 
birinchi bosqichning natijasi hisoblanadi. Bu modelda uch turdagi axborot 
ifodalanadi: ob‘ekt to‗g‗risidagi xabarlar, ularning xususiyati va o‗zaro 
munosabatlari. Har bir ob‘ekt modelda yozuv turlari orqali ko‗rsatiladi. Ularning 
xususiyatlari yozuv maydonlari orqali ifodalanadi, munosabatlar esa - yozuv va 
maydon turlari o‗rtasidagi aloqalar yordamida tasvirlanadi. Bunday model EHM, 
operatsion tizim, MBBT ning mohiyatiga bog‗liq bo‗lmaydi, ya‘ni axborotning 
ma‘nosiga bog‗liq bo‗lmagan holda ularni ifodalash usuli va aloqasini ta‘minlaydi. 
Mantiqiy modelni chizmali va jadvalli usullar yordamida ifodalash mumkin. 
CHizmali usulda ma‘lumotlar o‗rtasidagi bog‗lanish graflar yordamida 
tasvirlanadi. Bunda grafning uchlari yozuvlarni ifodalaydi. Graflarning qirralari 
yozuvlar o‗rtasidagi aloqalarni ko‗rsatadi. Jadvalli usulda esa ob‘ekt to‗g‗risidagi 
ma‘lumotlar bir yoki bir necha ustundan iborat bo‗lgan jadvallar orqali ifodalanadi. 

---

76 
Hozirgi kunda mantiqiy modellarning quyidagi turlari foydalanilmoqda: 
Ierarxik yoki pog‗onali; 
Tarmoqli;
Relyatsion;
o‘bektga yo‘naltirilgan relyatsion. 
Shaxsiy kompyuterlarning paydo bo‗lishi relyatsion va o‘bektga 
yo‘naltirilgan relyatsion modellarning keng tarqalishiga sababchi bo‗ldi. 
Pog‗onali model chizmali usul asosida tashkil qilinadi. Bunda ma‘lumot 
yozuvlari grafikning uchlarini ifodalaydi va har bir yozuv oldingi pog‗ona 
uchlariga bog‗langan bo‗ladi. Bunday tuzilishdagi MBdan tegishli axborotlar 
hamma vaqt bitta yo‗nalish bo‗yicha qidiriladi va uning joylashgan o‗rni to‗liq 
ko‗rsatiladi. Masalan, «Talaba» to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni olish uchun 
«Fakultet», «Kurs», «Guruh» yozuvlari ko‗rsatilishi lozim. 
Tarmoqli model ham chizmali usul yordamida tashkil qilinadi. Lekin, bunda 
tegishli axborotlar bir necha yo‗nalish bo‗yicha olinishi mumkin. Masalan, 
«Talaba» to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni olish uchun yuqoridagi tasvirga «Muallim-
fan» va «Fan-talaba» tarmoqli modeli hosil bo‗ladi (2.1.3-rasm).