O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti “soliqlar va soliqqa tortish” kafedrasi
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbekiston respublikasida soliq yuki darajasini baholash mezonlari (1)
|
XULOSA
Mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusini o’rganish natijasida quyidagi asosiy xulosalar shakllantirildi: 1. Mamlakatimiz hukumati tomonidan olib birilayotgan soliq siyosatining ustuvor yo’nalishlari ichida birlamchi va eng asosiysi hisoblangan makro va mikroiqtisodiy darajada soliq yukini pasaytirib borish masalasi har bir davlat miqiyosida uning maqbul darajasini aniqlash va amaliyotda qo’llash masalasi bugungi kunda to’liq echimini topmagan nazariy tadqiqotlar qatoriga kiradi; 2. Soliq to’lovchilar uchun maqbul soliq yukini aniqlashning uslubiyotini ishlab chiqishda aholi jon boshi hisobida ishlab chiqilgan yalpi ichki mahsulot, aholining tabiiy o’sishi, aholining umumiy tarkibida yoshlarning tutgan salmog’i hamda faol qatlami va ishchi kuchlarining salmog’i, aholi tarkibida pensionerlarning salmog’i, aholi bandligining eng yuqori ko’rsatkichi, tabiiy zaruriy ishsizlik darajasi va shu kabi mezonlar asos sifatida foydalanilishi lozim; 3. Har bir mamlakat, shu jumladan O’zbekiston uchun optimal soliq yukini ishlab chiqilishi va unga amal qilinishi iqtisodiyotni barqaror rivojlanishi va aholining yashash darajasini yaxshilanib borishi uchun asos yaratadi. 4. Iqtisodiy munosabatlarni jadallashuvi va tadbirkorlik faoliyatini takomillashuvida soliq imtiyozlarining roli va ahamiyati beqiyos ekanligi amaliy tajribaning natijasidir. Lekin haddan ziyod soliq imtiyozlarini ko’p bo’lishi yuqori aytilganidek, soliq mexanizmining samaradorligiga aksincha tasir ko’rsatadi. Qolaversa, bir soliq subektiga imtiyoz berilishi, ikkinchi bir subekt uchun soliq yuki og’irligining oshishiga olib keladi. Bu holat o’z navbatida xo’jalik subektlari o’rtasida soliqlarning bir xil taqsimlanmasligini keltirib chiqaradi. 5. Soliq imtyozlari sonini imkon qadar qisqartirib borish tadbirkorlik faoliyatlariga teng sharoitlar yaratish demakdir. Bu borada qilinishi zarur bo’lgan yo’nalishlardan biri bo’lib, soliq kategoriyasini rag’batlantiruvchi xususiyatini takomilliashtirish dolzarb masaladir. 52 6. Moliyaviy natijalar va mol-mulklarning yuqori rentabelligiga erishuvchi, ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiruvchi soliq subektlarining rentabellik darajasidan kelib chiqqan holda foyda va mol-mulk soliqlari stavkalarini kamaytirib borish zarurdir. Bu holat, ushbu subektlarni xo’jalik faoliyatlariga bo’lgan qiziqishlarni yanada jadallashtirish bilan birgalikda, yuqori daromadlikka erishishga, hamda o’z tasarrufidagi mol-mulklardan samarali foydalanishga olib keladi. 7. O’tish davri iqtisodiyotida soliq siyosatini tez-tez o’zgarib turishi obektiv jarayondir. Shuning uchun qabul qilingan soliq o’zgarishlari soliq subektlariga noqulay sharoit tug’dirishidan kelib chiqqan holda, ikki yil davomida mazkur o’zgarishni amalda qo’llashning iloji yo’qligi, soliq islohotini olib borishga ziddiyatlar tug’diradi yoki yo’qqa chiqaradi. Mavzuni o’rganib chiqish jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini baholash mezonlaridan kelib chiqib va ushbu ko’rsatkichni yanada kamaytirish borasida quyidagi takliflar ishlab chiqildi: 1. Amaldagi soliq to’lovlarini maqbullashtirish, ya’ni soliqlarni qonuniy tarzda kam darajada to’lanishini tashkil qilish mexanizmlarini, xususan soliqlarni kamroq to’lashga, ayni paytda iqtisodiyot rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatishga imkon beruvchi soliq to’lashning optimal shakllarini amaliyotga joriy etilishi lozim. 2. Soliq yukini iqtisodiyot tarmoqlari o’rtasida optimal, adolatli taqsimlanishini ta’minlash maqsadida tarmoqning iqtisodiy taraqqiyotga erishishdagi ahamiyati, daromadlilikka erishish darajasi, tannarxning shakllanish tarkibi, naqd pul aylanishi, soliqqa tortiladigan daromadlarni yashirish imkoniyati va boshqa ko’rsatkichlarni hisobga olgan holda aniqlanishiga e’tibor qaratish lozim. 3. Qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) bo’yicha xususiy tartibda beriladigan qo’shimcha imtiyozlarni joriy etilishi bir obektdan bir marotaba soliq undirish jarayoniga zid holatlarni keltirib chiqarmoqda. Masalan, tovar (ish, xizmat)larni ishlab chiqarilishidan to istemolchiga etib borguncha bo’lgan bosqichlarda 53 o’rtadagi bo’g’inlarda QQS bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan soliq subektlarini mavjud bo’lishi natijasida, keyingi bo’g’indagi xo’jalik faoliyati subektining faqatgina o’zi yaratgan qiymatdan emas, balki QQS bo’yicha imtiyozga ega korxonadan QQSsiz mahsulotlarni sotib olishi evaziga, kelgusida QQSni chegirish imkoniyati yo’qligi tufayli sotilgan tovarning to’liq qiymatiga nisbatan soliq to’lash holatini keltirib chiqarmoqda. Bu esa QQS bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan korxonadan oldingi bosqichdagi korxona tomonidan qo’shilgan qiymatga QQS to’lgan bo’lishlariga qaramasdan, ushbu qiymat QQS bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan korxonadan keyingi subekt to’lashi mumkin bo’lgan QQS obektiga ham kiritilmoqda. Natijada, yangidan yaratilgan holatlarini yuz berishi ravshandir. 4. Keyingi yillarda yuridik shaxslar uchun foyda solig’i stavkasi yildan-yilga pasaytirilib kelinayotgan hozirgi sharoitda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i stavkasi o’zgarmasdan kelmoqda. Bunda foyda solig’i kamayishi bilan bir vaqtda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i summasi o’sishi kuzatilmoqda. Soliq yukining pasayishini ta’minlash maqsadida obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i stavkasini ham pasaytirish maqsadga muvofiq. 5. Aktsiz to’lanadigan tovarlarni qo’shilgan qiymat solig’iga tortishda qo’shilgan qiymat solig’i bazasida aktsiz solig’i summasining mavjudligi ham soliq yukining yuqori bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Shuning uchun aktsiz to’lanadigan tovarlarni QQSga tortishda soliq bazasidan aktsiz solig’i summasini chegirish lozim. 6. Soliq to’lovchilar o’rtasida soliq yukining to’g’ri taqsimlanishini yo’lga qo’yish maqsadida soliqlar va ularga tenglashtirilgan to’lovlarning darajasi korxonalarning daromad olish darajasiga nisbatan belgilanmagan. Bundan tashqari barcha soliq xizmati organlar o’z e’tiborini tekshirish oson bo’lgan soliq to’lovchilarga qaratgan, ya’ni, mikrofirma va kichik biznes korxonalariga, bunday holda esa soliq to’lovchilarning asosiy qismi katta korxonalar va boshqalar qonuniy yo’lda ham noqonuniy yo’lda ham soliq to’lovlaridan qochib ketish imkoniyati paydo bo’ladi. 54 Bir xil daromadlarni bir xil soliqqa tortish tamoyili ham bizning Respublikamizda hozirgi kunda to’liq amal qilayotganini takidlash mumkin. Masalan, xo’jalik yurituvchi subektlarning asosiy fondlari va boshqa mol- mulklarini sotishdan olingan daromad turlicha aniqlanmoqda. Mazkur daromad savdo va umumiy ovqatlanish korxonalirida uning qoldiq qiymati bilan sotish o’rtasida farq sifatida aniqlanadi. Taminot va sotuv korxonalarida esa asosiy fondlar va boshqa mol-mulklarni sotishdan olingan tushum soliq obekti hisoblanadi. Demak, bu holatda mazkur korxona ushbu mulklar realizatsiyasidan daromad ko’rish ko’rmasligidan qatiy nazar olingan tushumdan soliq to’lashi shartdir. Bu tartibni bekor qilish iqtisodiyot tarmoqlarida soliq yukining pasayishiga xizmat qiladi. 7. Soliqdan soliq undirish holatining mavjudligi ham soliq yukining oshishiga sabab bo’lmoqda. Yani QQS bo’yicha soliq imtiyoziga ega bo’lgan korxona ashyoviy resurslarni QQS bilan birga sotib oladi va QQS to’lovidan ozod bo’lganligi tufayli, xom ashyo uchun to’langan soliq summasini o’zi ishlab chiqarayotgan mahsulot tannarxi tarkibiga kiritib yuboradi. Shunday ekan, bu bosqichdan keyingi ishtirokchi sotib olgan ashyoviy resurslar tarkibida, QQS bo’yicha soliq imtiyozga ega bo’lgan korxona tomonidan sotib olgan ashyoviy resurslar uchun to’langan QQS miqdori ham mavjud. Xuddi shu QQSning miqdori imtiyozli korxonadan keyingi subekt uchun QQSning obekti bo’lib xizmat qilishining muqarrarligini keltirib chiqaradi. Bu holatni oldini olish maqsadida, QQSga tortish jarayonida QQSdan ozod qilingan xo’jalik subektlaridan sotib olingan ashyoviy resurslar qiymatini soliq obektidan chegirib tashlash maqsadlidir. 8. Foyda solig’idan beriladigan imtiyozlar tizimida byudjet tashkilotlariga beriladigan imtiyozlarning salmog’i sezilarli nisbat kasb etadi. Misol uchun, foyda solig’i to’lashdan byudjet muassasalari tarkibiga kiradigan jazoni o’tash muassasalari ozod qilingan. Bu tashkilotlarning xarajatlarini O’zbekiston Respublikasining byudjeti daromadlar va xarajatlar tasniflanishining tegishli moddalari asosida davlat byudjetidan moliyalashtirilishini hisobga oladigan 55 bo’lsak, bu muassasalarni foyda solig’idan ozod etilishi fikrimizcha o’z ma’nosiga ega emas. Fikrimizcha, keltirib o’tilgan holatlarni bartaraf etib borish, soliqqa tortish amaliyotini takomillashuvida muhim ahamiyat kasb etadi va qolaversa iqtisodiyot tarmoqlarida soliq yukini optimallashtirish va to’g’ri taqsimlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. |
