Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

2.3.1-rasm. Umumiy, o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlarning mos mahsulot hajmiga nisbatan o‘zgarishi


O‘zgarmas xarajatlar – savdo hajmi yoki ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori o‘zgarishi bilan puldagi umumiy qiymati o‘zgarmaydigan xarajatlar. Ular shuningdek, bilvosita xarajatlar deb ham ataladi.
41

O‘zgarmas xarajatlar firmaning savdo hajmi va ishlab chiqarish hajmiga qarab o‘zgarmaydi. Ishlab chiqarish hajmi o‘sib borishi bilan mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgarmas xarajat kamayib bo-radi, chunki firmaning umumiy o‘zgarmas xarajatlari ko‘paygandan ko‘payib borayotgan mahsulot miqdoriga taqsimlanaveradi. 2.3.1-rasmda jami o‘zgarmas xarajatlarni kompaniyaning mos ishlab chiqarish va sotuv hajmiga nisbatan o‘zgarishini tasvirlaydi. Unda o‘zgarmas xarajatlar miqdoriga ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot miqdori ta’sir etmasligi ko‘rsatib berilgan. Ayni kompaniya uchun ba’zi ishlab chiqarish hajmlarida jami o‘zgarmas xarajatlarning miqdori oshishi yoki kamayishi mumkin.


Ishlab chiqarish jarayonidagi ayrim o‘ziga xos o‘zgarmas xarajat namunalari quyidagilar:

• 
  
  boshqaruv xodimlari ish haqi;
  
• 
  
  amortizatsiya;
  

• 
  
  sug‘urta;
  

• 
  
  vaqtli reklama dasturlariga sarflanadigan ulgurji xarajatlar;
  

• 
  
  mol-mulk soliqlari;
  
• 
  
  ijara xarajatlari.
  

O‘zgaruvchan xarajatlar – ishlab chiqarish hajmi o‘zgarishiga qarab o‘zgaradigan xarajatlar. Ular bevosita xarajatlar ham deb ata-ladi.


Mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgaruvchan xarajat ishlab chiqarish hajmiga qarab o‘zgaradi. Jami o‘zgaruvchan xarajatlar mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgaruvchan xarajatni ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot miqdoriga ko‘paytirish orqali aniqlanadi. “Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usuli jami o‘zgaruvchan xarajatlar va sotuv hajmi o‘rtasida mutanosiblik bor, deb ta’kidlaydi. Shunday ekan, sotuv hajmi 10 foizga o‘rtadigan bo‘lsa, shunga monand ravishda o‘zgaruvchan xarajatlar ham 10 foizga ko‘payadi. Shuni yodda tutish kerakki, agar nol birlik mahsulot ishlab chiqarilsa, o‘zgaruvchan xarajatlar ham nolga teng bo‘ladi, lekin o‘zgarmas xarajatlar noldan kattaroq bo‘ladi.


Mahsulot birligining sotuv narxi mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgaruvchan xarajatdan oshguniga qadar o‘zgarmas xarajatlarni moliyalashtirish uchun ajratma ajratib qo‘yish kerakligini
42

anglatadi. Bu nima sababdan ba’zi firmalar savdo hajmi tushib ketgan hollarda ham ishlab chiqarishni davom ettirishlarini tushuntirishga yordam beradi: bu orqali ular o‘zgarmas xarajatlarni qoplashga harakat qiladilar.