O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti shahrisabz filiali «oziq-ovqat va funksional oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyo resurslaridan foydalanish

“Oziq-ovqat va funksional oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyo resurslaridan foydalanish 
muammolari” ilmiy-amaliy anjumani Shahrisabz-2022 yil 22-23 aprel 
124 
Moddalarning aktiv transporti bir tomonlama o’tkazish bo’lib, energiya sarfi bilan amalga oshadi 
va bunda makroergik fosfotlar energiya manbasi bo’lib xizmat qiladi. Energiya sarfi bilan amalga 
oshadigan faol transportda moddalar konsentratsion gradiyentga qarshi o’tkazilishi mumkin va buning 
natijasida hujayra membranasining ikkala tomonida moddalarning notekis taqsimlanishi yuzaga keladi. 
Bu turdagi modda transporti tezligi ancha yuqori bo’ladi, lekin ma’lum “to’yinish qiymat” dan 
oshmaydi. Ba’zi moddalar transportni ingibirlaydi. Masalan, temirning so’rilishiga kofe yoki choy 
tarkibidagi kofein salbiy ta’sir qiladi [9].
Faol transport maxsus o’tkazuvchilar-hujayra membranasida joylashgan tranporterlar ishtirokida 
amalga oshadi. Membrananing tashqi tomonida transporter tashib o’tkazilayotgan modda bilan 
bog’lanadi, uni mebrana orqali ichki tomonga o’tkazadi, undan ajraladi va tashqi yuzaga qaytadi. 
Inson iste’mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida mikroelementlardan tashqari 
makroelementlar, vitaminlar va boshqa biologik faol moddalar ham bо‘ladi. Mikroelementlarni 
makroelementlarga nisbatan nihoyatda kam iste’mol qilingani uchun, ularni milligramm, mikrogramm, 
hatto ionlar holida ham vujudimizda uchraydi. Barcha mikrelementlar hech qanday energetik qiymatga 
ega emas, shunga qaramasdan vujuddagi jamiki tiriklik jarayonlari ularsiz meyorida amalga oshmaydi. 
Chunki bunday kо‘zga kо‘rinmas va qо‘lga ilinmas moddalar barcha hayotiy jarayonlarni boshqaruvchi 
fermentlar, gormonlar va qator biologik faol suyuqliklar (tо‘qimalararo, ichki va tashqi suyuqliklar, qon, 
limfa va boshqalar) tarkibiga kiradi. Shu munosabat bilan mikroelementlarning tegishli meyordan kam 
bо‘lishi ham, kо‘p bо‘lishi ham yashash jarayonlarining buzilishiga olib keladi. Aytish joizki, har xil 
kasalliklarga qarshi ishlatiladigan dori-darmonlarning aksariyat qismi ham asosan mikroelementlar va 
ularning birikmalaridan iborat bо‘lib, ular birinchi navbatda vujudning u yoki bu moddaga nisbatan 
talabini qondirish va hayotiy jarayonlarni me`yorlashtirishga qaratilgan bо‘ladi. Yuqoridagi fikrlar 
hisobga olingan holda Respublikamizda 2010 yilning 7 iyunida “ Aholi о‘rtasida mikronutrient 
yetishmasligi profilaktikasi tо‘g‘risida” degan muhim qonun qabul qilindi. Uning 2 – bob 4 – va 7 – 
moddalarida “Aholi о‘rtasida mikronutrient yetishmasligi profilaktikasi” sohasidagi davlat siyosatining 
asosiy yо‘nalishlari sifatida bu boradagi ilmiy tadqiqot ishlarini qо‘llab quvvatlash hamda tegishli 
sanitariya gigiyena va tushuntirish ishlarini olib borish masalalariga alohida e’tibor berilgan. Qayd qilib 
о‘tganimizdek, aholining asosiy qismi ovqatlanish bobida miqdorga e’tibor berib, uning sifatiga ya’ni 
mikroelementlar bilan taminlanishiga alohida e’tibor bermaydi, yoxud nazardan chetda qoldiradi. 
Buning oqibatida yosh bolalarda о‘sish, rivojlanish, kattalarda serunum mehnat qilish, o’zaro 
munosabatlar va kayfiyat kо‘ngildagidek bо‘lmaydi. Shu nuqtai nazardan mikronutriyentlar tо‘g‘risida 
qabul qilingan qonun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki Respublikamiz aholisining turli guruhlarida, 
shu jumladan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida viloyatlarida ham amaldagi ovqatlanishni tahlil 
qilish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar kо‘pchilik hollarda bu borada qator kamchiliklarga yо‘l 
qо‘yilayotganligini kо‘rsatadi. Ularni bartaraf qilish uchun muhim tadbirlardan biri bu mikroelementlar 
haqida aholining turli qatlamlarida tegishli tushunchalarni targ‘ibot-tashviqot, о‘qish, о‘rgatish 
yordamida shakllantirishdir. Shunda ushbu masala bо‘yicha qabul qilingan qonun va unga muvofiq 
tuzilgan dasturning amalga oshirilishi ancha muvaffaqiyatli kechadi. 
Mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda, quyidagilarni taklif qilish mumkin: 
1. 
Har bir о‘quvchi yohud o‘smir, о‘zining yoshi va jinsiga munosib holda, 
mikroelementlardan jumladan temir, rux va yod elementidan tegishli miqdorda yil davomida qabul qilib 
turishi shart.
2. 
Ovqatlanish tartibi, miqdori va har xil mahalliy udumlar ta’siri ostida 
mikroelementlarning meyor darajasidan kamayib ketishini aniqlash maqsadida yilning tо‘rt fasli 
davomida aniq ovqatlanishni о‘rganish bо‘yicha mutaxassislar bilan birgalikda tadqiqotlar о‘tkazilib, 
tо‘g‘ri (ratsional) ovqatlanish bо‘yicha targ‘ibot ishlarini о‘tkazib turish. 
3. 
Maktabda o‘qiyotgan 16-18 yoshlilarning tо‘g‘ri ovqatlanishi bilan bog‘liq bо‘lgan 
jadvallar, plakatlar, tablitsalar, diagramma va kо‘rsatkichlar qayd qilingan sihat-salomatlik burchaklarini 
tashkil qilish. 
4. 
Maktab yig‘ilishlarida kamida har bir oyda bir marta mavsumga qarab ratsional 
ovqatlanish bо‘yicha suhbatlar, simenar-treninglar о‘tkazib turish. 

---