O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sug‘urta fakulteti
Sug‘urta tashkilotlarining debitorlik va kreditorlik qarzlarni boshqarish
Download 0.75 Mb. Pdf ko'rish
|
sugurta kompaniyasida moliyaviy menejmentning hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.3 Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarni boshqarish
|
2.2 Sug‘urta tashkilotlarining debitorlik va kreditorlik qarzlarni boshqarish
30
Sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida bo‘ladigan, shuningdek, kredit tashkilotlari va nazorat tashkilotlari o‘rtasidagi hisob-kitoblarda to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan vaqt bo‘yicha debitorlik va kreditorlik qarzlari paydo bo‘ladi. Bunda sug‘urta tashkiloti tomonidan to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi lozim bo‘lgan majburiyatlar esa debitorlik majburiyatlar hisoblanadi. Qarshi tomonga to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari hisoblansa, qarshi tomondan olinishi lozim bo‘lgan majburiyatlar debitorlik majburiyatlari deyiladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining to‘lov muddatining o‘tib ketishi sug‘urta tashkilotlari moliyaviy ahvoliga katta tasir o‘tkazadi. SHu maqsadda sug‘urta tashkilotlari faoliyatini yuritishda debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini to‘g‘ri boshqarish masalasiga alohida axamiyat beriladi.
Muddati o‘tgan debitorlik majburiyatlarining oldini olish davlat tomonidan nazorat qilinadi. Sug‘urta tashkilotlari va sug‘urta qildiruvchilar o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda majburiyatlarni tartiblash asosida sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy barqarorligi, davlat pul-kredit siyosatini tartibga solish amalga oshiriladi.
Sug‘urta tashkilotlarining debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini samarali bosharishda tahlil muhim ahamiyatga ega. Tahlil etishda sug‘urta tashkilotlarining muayyan davrga bo‘lgan o‘zaro debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining holatiga, tarkibiga, tashkil topish muddatlariga, yuzaga chiqish sababalariga, debitorlik va kreditorlik majburiyatlarning to‘lanuvchanligiga, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bo‘yicha dargumon qarzlarning yuzaga chiqishiga baho beriladi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini boshqarishning asosiy maqsadi debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining aylanish davrini tezlashtirish asosida sug‘urta tashkiloti moliyaviy holatini yaxshilash yuzasidan holatni baxolash va chora tadbirlar, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishdan iborat. Bu majburiyatlar sug‘urta tashkiloti bilan sug‘urta qildiruvchilar yoki naf oluvchilar o‘rtasidagi munosabatlarda, sug‘urta tashkiloti bilan bank tashkilotlar
31
o‘rtasida, sug‘urta tashkiloti bilan solio‘ organlari o‘rtasidagi, sug‘urta tashkiloti bilan ijtimoiy ta’minot bo‘limlari va turli jamoat tashkilotlari, shuningdek xodimlar, mulk egalari, aksionerlar va investorlar bilan bo‘ladigan munosabatlarda yuza keladi. Ularning yuzaga kelishining asosiy sababi hisob-kitoblarda vaqtning o‘zgaruvchanligidir. Sug‘urta tashkilotlarida debitorlik hamda kreditorlik majburiyatlarining yuzaga kelishi bo‘yicha quyidagi sabablarini ko‘rsatishimiz mumkin: - o‘zaro hisob-kitoblarda tamonlarning to‘lov layoqatiga ega emasligi; - sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishda hisob-kitoblarning o‘z vaqtida emasligi; - mulk va unga egalik qilishda mas’ullik hissining yo‘qligi; - o‘zaro shartnomaviy munosabatlarning yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi; - xodimlar va investorlar bilan sug‘urta tashkiloti o‘rtasidagi munosabatlarda qat’iy shartlarning yo‘qligi; - sug‘urta tashkilotlari bilan sug‘urta tashkilotlari o‘rtasidagi muno- sabatlarda qat’iy davlat qonunchilik mexanizmining mavjud emasligi va boshqa sabablarni kiritish mumkin. Sug‘urta tashkilotida debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining yuzaga kelishining asosiy sababi hisob-kitoblarda to‘lovlar muddatining yoki sanasining turli hisobot davriga to‘g‘ri kelishidir. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlar bo‘yicha hisobot, ma’lumotnoma har oyning 1- sanasiga tuziladi va tegishli tashkilotlarga topshiriladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari sug‘urta tashkiloti tuzadigan moliyaviy hisoboti tarkibidagi 2a-shakl «Debitorlik va kreditorlik qarzlar haqida ma’lumotnoma»da ham aks ettiriladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi ular orasidagi o‘zaro tengilik nisbatini xarakterlaydi. Bunda
debitorlik majburiyatlarining kreditorlik majburiyatlaridan ortib ketishi yoki aksincha holatlari ifodalanadi. Debitorlik qarzlar tarkibi quyidagi jadvalda keltirilgan.
32
Jadval Sug‘urta tashkilotlarining debitorlik qarzlari T/r Debitorlar Hisob raqami Balansdagi satr 1 xaridorlar va buyurtmachilar qarzi 4000-schet 220-satr
ajratilgan bo‘linmalarning qarzi 4110-schet 230-satr
sho‘‘ba va qaram xo‘jaliklar qarzi 4120-schet 240-satr
berilgan bo‘naklar 4200, 4300, 4400, 4500-schetlar 250-280-satrlar
ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlari bo‘yicha qarzi 4600- schet 290-satr 6 xodimlarning boshqa operatsiyalar bo‘yicha qarzi
4700-schet 300-satr Sug‘urta tashkilotlarining kreditorlik qarzlari tarkibi quyidagi jadvalda keltirilgan.
Jadval
Sug‘urta tashkilotlarining kreditorlik qarzlari T/r Debitorlar Hisob raqami Balansdagi satr 1 mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz - 6000-schet 610-satr
- ajratilgan bo‘linmalarga qarz 6110-schet 620-satr
sho‘‘ba va o‘aram xo‘jalik jamiyatlarga qarz 6120-schet 630-satr
33
4 kechiktirilgan daromadlar - 6210, 6220, 6230-schetlar 640-satr
soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan majbu-riyatlar 6240-schet 650-satr 6 byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz 6400-schet 680-satr 7 sug‘urtalar bo‘yicha qarz 6510-schet 690-satr
maqsadli davlat jamg‘armalariga qarz 6520-schet 700-satr
ta’sischilarga bo‘lgan qarz 6600-schet, 710-satr
mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz 6700-schet, 720-satr
Boshqa qarzlar
Sug‘urta tashkilotlarida muddati o‘tkazib yuborilgan majburiyatlarning yuzaga chiqish sabablariga quyidagilar kiradi: - sug‘urta tashkilotining moliyaviy holatining nosog‘lomligi; - sug‘urta tashkilotining to‘lov layoqatiga ega emasligi; - likvid mablag‘larning aylanuvchanligi uzoqligi; - shartnoma majburiyatlariga va to‘lov shartlariga amal etmaslik; - xo‘jalik shartnomalarining buzilishidan ko‘riladigan zararlarning to‘g‘ri o‘rganilmasligi); - hisob-kitoblarda zamonaviy hisob shakllariga yo‘l berilmaganligi (fyuchers, fors- major, veksel, kimmatli kagozlar, barter operatsiyalari). Debitorlik-kreditorlik majburiyatlarining undirib olish muddati 3 oy qilib eki 90 kalendar kun qilib belgilangan. Ushbu muddatdan so‘ng debitorlik va kreditorlik majburiyatlari nazoratga olinadi xamda ularning holati bo‘yicha davlat qonunchiligiga muvofiq javobgarlik shartlari (ma’muriy va moliyaviy) belgilangan.
34
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini hisobdan chiqarish muddati sifatida huquqiy shaxslar o‘rtasida 1 yil, sug‘urta tashkiloti bilan jismoniy shaxslar o‘rtasida 3 yil muddat belgilangan. Ushbu muddatda tulanmagan eki undirib olinmagan majburiyatlar, qarzlar sug‘urta tashkiloti foyda va zararlariga olib boriladi. Muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari davlat tamonidan nazorat qatori sifatida olingan. Muddati o‘tkazib yuborilgan kreditorlik majburiyatlari sug‘urta tashkiloti foydasiga qo‘shiladi Muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini foyda va zararlar qatoriga olib borish shartlari davlat hisob, soliq qonunchiligiga muvofiq qat’iy tartibga solinadi. Muddati o‘tgan va to‘lash muddati kelgan majburiyatlar sug‘urta tashkilotlarida alohida hisobga olinadi va boshqariladi. Muddati o‘tgan debitorlik majburiyatlar debitorlik va kreditorlik majburiyatlari to‘g‘risidagi ma’lumotnomada alohida ko‘rsatiladi. Ularning Respublika ichkarisidagi sug‘urta tashkilotlari va respublikadan tashqaridagi sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida muddati o‘tgan majburiyatlarga ajratish mumkin. Debitorlik majburiyatlarining hajmi, tarkibi hamda vujudga kelish muddati bo‘yicha o‘rganish asosida ularning holatiga, aylanuvchanlik darajasiga, debitorlik qarzlari bilan bog‘lik bo‘lgan moliyaviy holat ko‘rsatkichlariga baho beriladi. Kreditorlik majburiyatlarining tarkibini o‘rganishda qarzdor bo‘lgan tomonlar bo‘yicha majburiyatlarning guruhlanishi, ularni to‘lash muddatlari bo‘yicha baxo beriladi. Kreditorlik qarzlarining holatiga ularning aylanish darajalarini o‘rganish asosida to‘liq baho berish mumkin.
Bozor iktisodiyotiga utish munosabati bilan sug‘urta faoliyati bilan shugullanayotgan korxonalarni ish sifatini oshirish, mavjud imkoniyatlardan okilona foydalanish, asosiy fondlardan foydalanish samardorlik darajasini yanada oshirish, mexnat unumdorligini xar taraflama ustirish, moliyaviy resurslarni 35
tejashni kuchaytirish asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Buning uchun sug‘urta tashkilotlari sug‘urta faoliyatini amalga oshirish uchun sarf qilinadigan sarf xarajatlarni optimallashtirish talab qilinadi. Har-bir sug‘urta tashkiloti sug‘urta faoliyatini amalga oshirishda ichki xujalik imkoniyatlaridan imkon boricha yaxshirok foydalanishga, kamrok xarajat kilib yukori natijalarga erishishga aloxida e’tibor berish kerak. Sug‘urta tashkilotlari o‘z foydasi miqdorini ko‘paytirishni maqsadida ishlab chiqaradigan sug‘urta mahsulotiga imkoni boricha kam ishlab chiqarish omillari sarf etish zarur. Sug‘urta tashkilotlari sug‘urta faoliyatini amalga oshirishda turli xil xarajatlari amalga oshiradi. Qilingan xarajatlar bir qancha guruhlarga ajratiladi. Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. Oldini olish chora-tadbirlarini moliyalashtirish zaxirasiga qilinadigan ajratmalar; 2. Qayta sug‘urtaga qabul qilingan sug‘urta shartnomalari bo‘yicha to‘langan sug‘urta qoplamalari bo‘yicha xarajatlar; 3. Qayta sug‘urtalash operatsiyalari bo‘yicha to‘langan komission mukofotlar va tantemalar xarajatlar; 4.Sug‘urta qildiruvchilarga sug‘urta hodisasi yuz berishi munosabatlari bilan amalga oshriluvchi sug‘urta qoplamalari xarajatlari; 5. Sug‘urta tashkilotlarining ish yuritish xarajatlari: - sug‘urta tashkiloti tomonidan o‘z xodimlariga to‘lanadigan ish haqi; - sug‘urta vositachilariga xizmatlarini ko‘rsatganlik uchun to‘langan komission haqlar; - sug‘urta agentlarining sug‘urta qildiruvchilar joylashgan manzilga borish va qaytish xarajatlari; - sug‘urta tashkilotining ma’muriy boshqaruv apparatini, tashkilot bo‘linma va filiallarini saqlash xarajatlari; - sug‘urta tashkilotlarining moddiy texnik bazasini ta’minlash xarajatlari;
36
- sug‘urta faoliyatini amalga oshirishga xizmat qiluvchi boshqa tashkilotlarga to‘lanadigan to‘lovlar; - sug‘urta polislari blanklari, kvitansiyalari, ariza, mulkni ko‘rikdan o‘tkazish, sug‘urta hodisasining yuz berganligi to‘g‘risida dalolatnomalar blanklarini tayyorlash bilan bog‘liq kanselyar xarajatlar; - sug‘urta tashkiloti tomonidan o‘zlarining xodimlarini xizmat safariga yuborish safar xarajatlari; - boshqa sug‘urta tashkilotlarining vakillarini kutib olish, ularga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar; - sug‘urta tashkilotlarining ishchi-kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bilan bog‘liq xarajatlar; - Sug‘urta tashkilotining sug‘urta mahsulotini va sug‘urta tashkilotining o‘zini reklama qilish xarajatlari; - Sug‘urta tashkilotlariga axborot va konsultativ xizmatlarni ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar; - Sug‘urta tashkilotlarining yillik balans va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotlarni chop ettirish xarajatlari; - asosiy vositalarning qayta tiklanishi uchun qilanadigan ammortizatsiya ajratmalari; - nomoddiy aktivlarning eskirishi bilan bog‘liq ammortizatsiya ajratmalari; - majburiy sug‘urta bo‘yicha qilinadigan xarajatlar; - sug‘urta tashkilotlariga tegishli mol-mulkini ixtiyoriy sug‘urtalash bilan bog‘liq xarajatlar; - olingan kreditlar bo‘yicha foizlarni to‘lash xarajatlar; - soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar; - byudjetdan tashqari fondlarga to‘lovlar bilan bog‘liq xarajatlar. 5. Sug‘urtachining moliyaviy xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq boshqa xarajatlarga quyidagilar kirgadi:
37
- sug‘urta zaxiralarini investitsiya ob’ektlariga joylashtirishdan olingan zararlar; - qayta sug‘urtalash mukofotlari bo‘yicha kompaniya tomonidan hisoblangan foizlar; - sud jarayonlari bilan bog‘liq xarajatlar; - dargumon bo‘lmagan debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarish; - oldingi hisobot davrida vujudga kelgan qarzlardan voz kechish xarajatlar; - asosiy va nomoddiy aktivlarni sotish va yo‘qotishdan olingan zararlar; - tabiiy ofatlar va boshqa hodisalar oqibatida etgan zararlar. Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlari, sug‘urta xizmatlari tannarxini 2005 yil 18 oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan “Sug‘urta tashkilotlari tomonidan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risidagi Nizom”ga muvofiq shakllantiradilar va boshqarishda inobatga olinadi. Ushbu Nizom O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli Qarori asosida tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bo‘yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy naijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom” asosida ishlab chiqilgan. Mazkur nizomga asosan sug‘urta xizmatining tannarxiga quyidagi xarajatlar qo‘shimcha ravishda qo‘shilishi lozim: - sug‘urtalash (birgalikda sug‘urtalash) shartnomalari bo‘yicha to‘langan sug‘urta qoplamalari summasi; - sug‘urta hodisasi keltiruvchi zararlarni bartaraf etish va sug‘urta qoplamasini to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar; - baxtsiz hodisalar, sug‘urtalangan mulkning shikastlanishi yoki zararlanishini oldini olish bilan bog‘liq oldini olish chora-tadbirlarni moliyalashtirish zaxirasiga qilinadigan ajratmalar; - qayta
sug‘urtalash operatsiyalari bo‘yicha hisoblangan komission mukofotlar va tantemalar. 38
Sug‘urta tashkilotining sug‘urta xizmatlarini sotishdan tushgan sof tushumi quyidagi tartibda aniqlanadi: - sug‘urta shartnomasi bo‘yicha kelib tushgan sug‘urta mukofotlarning umumiy summasidan qayta sug‘urtaga berilgan shartnomalar bo‘yicha to‘langan mukofotlar miqdorini chegirilgan holda; - qayta sug‘urtaga qabul qilingan sug‘urta shartnomalari bo‘yicha kelib tushgan mukofotlari summasi qo‘shiladi; - qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi ishlab topilmagan mukofotlar zaxirasining o‘zgarish natijasiga qarab ko‘paytirish ki kamaytirish; - qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zaxirasining o‘zgarish natijasiga qarab ko‘paytirish yoki kamaytirish; - qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zaxirasining o‘zgarish natijasiga qarab oshirish yoki kamaytirish; - qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi hayot sug‘urtasi bo‘yicha zaxiraning o‘zgarish natijasiga qarab ko‘paytirish yoki kamaytirish; - qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi boshqa texnik zaxiralarning o‘zgarish natijasiga qarab ko‘paytirish yoki kamaytirish; - sug‘urta agenti, brokeri, vositachisi xizmatlarini ko‘rsatganlik uchun komission va boshqa hisoblangan mukofotlar; - syurveyer, avariya komissari-adjaster xizmatlarini ko‘rsatganlik uchun mukofotlar; - bevosita sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishdan olingan boshqa daromadlar. Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarni boshqarishni tahlil qilish yo‘li bilan amalga oshirish mumkin. Tahlil qilishning ikki turi mavjud: 1. Strategik tahlil. 2. Operativ tahlil. Strategik tahlil sug‘urta tashkilotining kuchli va ojiz
tomonlarini, imkoniyatlarini va xavf- xatarlarini anaklashga yunaltirilgandir. Operativ tahlil 39
sug‘urta tashkilotining faoliyat natijalarini baxolashga yunaltirilgan buladi. Operativ tahlil sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishda xarajatlarni optimallashtirishda muxim rol uynaydi. Operativ tahlil natijasida sug‘urta tashkilotlarining resurslarni boshkarishni samarali tashkil qilish mumkin. Sug‘urta tashkilotlarining operativ tahlili quyidagilarni o‘zichiga oladi: Sug‘urta tashkilotining faoliyati natijalarini tahlil kilish; Sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatish tannarxi tahlili; Ish yuritish xarajatlari tahlili. Sug‘urta tashkilotining faoliyatini faqat foyda kursatkichi bilan ifodalash mumkin emas. Foydadan tashqari sug‘urta polislarini sotish hajmi yoki kursatilgan xizmat xajmi, moddiy xarajatlar, mexnat xaki fondi, ishchilar soni va xokazolar, ya’ni korxona faoliyatini oxirgi natijalarini xarakterlovchi kursatkichlar kiradi. Sug‘urta tashkilotlari faoliyatini baxolashni eng oddiy usuli xakikat kursatkichlarni reja (normativ) kursatkichlariga solishtirish bilan xisoblanadi. Xar bir sug‘urta kompaniyasi sug‘urta faoliyatini tashkil etishda bir qancha masalalarni hal qilishga to‘g‘ri keldi. Jumladan, qancha sug‘urta shartnomalarini tuzish, qancha ishchi yollash lozim, qancha asosiy vositalar sotib olish va h.z. Mana shunga o‘xshash masalalarni 3 guruxga taqsim etish mumkin. 1. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlari asosida qanday qilib sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishni tashkil etish mumkin? 2.
Fan-texnika taraqqiyotining erishilgan yutuqlariga ko‘ra qanday yangi quvvatlarni jalb etish mumkin? 3. Texnika taraqqiyotiga burilish bo‘ladigan yangiliklarga qanday tartibda moslashish mumkin? Umumiy xarajatlar – bu sug‘urta tashkilotining ma’lum turdagi sug‘urta xizmatini ko‘rsatish uchun jami xarajatidan iborat. Umumiy xarajatlar ikki qismdan iborat: umumiy doimiy xarajat;
40
umumiy o‘zgaruvchan xarajatlar. Umumiy doimiy xarajatlar sug‘urta xizmatini ko‘rsatish hajmini ko‘payishi yoki kamayishiga qarab o‘zgarmaydi. Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarini optimallashtirish uchun rejalashtirilgan daromad miqdorini bilishimiz zarur. Sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta xizmatlarini tannarxi sug‘urta mukofotlaridagi netto-stavka bilan balanslashgan bo‘lmog‘i lozim. Ish yuritish xarajatlari sug‘urta tarif stavkasining ustama qismi hisobidan moliyalashtirilishini nazarda tutsak, sug‘urta tashkilotlarining jami xarajatlari sug‘urta tashkilotlarining rejalashtirgan daromadlariga mos kelishi zarur. Sug‘urta tashkilotlari boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar kabi mavjud xarajatlarini qisqartirishga harakat qilishadi. Xarajatlarni iqtisod qilish sug‘urta tashkilotining rentabellik darajasini, moliyaviy barqarorligini oshirishga imkon beradi.
Download 0.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|