O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sug‘urta fakulteti
Download 0.75 Mb. Pdf ko'rish
|
sugurta kompaniyasida moliyaviy menejmentning hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari
- Bu sahifa navigatsiya:
- "Ўзбекинвест " суғурта команиясининг жами активлари(млн. сўмда)
- "Ўзбекинвест" ЭИМСКнинг мажбуриятлари(млн.сўмда)
- 3.2 Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmenti mexanizmini samarasini oshirish yo‘llari
- Xulosa va takliflar
|
41
III Bob. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmentini takomillashtirish 3.1 Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmenti natijasi tahlili
2010 yilda O‘zbekiston sug‘urta bozorining asosiy ko‘rsatkichlari yana o‘sish tendensiyalariga ega bo‘ldi. O‘zbekiston sug‘urta bozori bo‘yicha jami yig‘ilgan sug‘urta mukofotlarining miqdori171.4 mlrd. so‘mni tashkil qildi. Bu esa oldingi yilga nisbatan 17.3% oshganidan dalolat beradi. Sug‘urta mukofotining o‘sishiga paralel ravishda sug‘urta tashkilotlari olgan majburiyatlari miqdori ham oshdi. Sug‘urta tashkitlotlarining jami olgan sug‘urta majburiyatlari oldingi hisobot davriga nisbatan 47.6% ga oshgan.
2010 yilda “Finans Sugurta” sug‘urta kompaniyasi o‘zining ustav kapitali miqdorini 1.7 mlrd. Evroga etkazdi 6 . 2010 yilda O‘zbekiston sug‘urta bozorida sug‘urta tashkilotlari tomonidan amalga oshirilatgan investitsiya faoliyati ham jonlanganligini kuzatishimiz mumkin.
Hisobot davrida respublika sug‘urta bozorida sug‘urta tashkilotlari tomonidan amalga oshirilgan jami investitsiya hajmi 298.8 mlrd. so‘mni tashkil qilgan. Ularning hisobot davrida oshirgan investitsiya hajmi oldingi yilga nisbatan 12.7% ga oshgan.
Respublikamizning ayrim sug‘urta tashkilotlari o‘zlariga zarur bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni jalb qilish maqsadida qimmatli qog‘ozlar bozorida aksiyalar imissiyasini amalga oshirdi.
“ALSKOM” sug‘urta kompaniyasi 2011 yilning 14 yanvarida “Toshkent” fond birjasida jami bo‘lib 39 mingta aksiyalarni muomalaga chiqardi va realizatsiya qildi. Mazkur aksiyalarni realizatsiyaga chiqarish natijasida umumiy qiymati 58.5 mln. So‘mlik ustav kapitali yig‘ilgan.
Xuddi shunday boshqa sug‘urta kompaniyalari ham o‘zlariga tegishli bo‘lgan ustav kapitalini ko‘tarish, sug‘urta qonunchiligiga moslashtirish maqsadida respublika qimmatli qog‘ozlar bozoriga qo‘shimcha aksiyalar
6 www.UzReport.com.
42
emissiyasini amalga oshirgan. “Kapital Sugurta” 2010 yilning 22 dekabrida “Toshkent” fond birjasida 252 ming dona aksiyalarni “Alp omad invest” brokerlik tashkiloti orqali sotildi 7 . 2010 yilda “Kapital sug‘urta” sug‘urta kompaniyasi moliyaviy xo‘jalik faoliyatini rivojlantirish maqsadida olgan daromadini bir qismini sug‘urta faoliyatini rivojlantirishga yo‘naltirdi. 2009 yil natijasida olgan foydaning 56.6 mln. So‘mi sug‘urta kompaniyasni rivojlantirishga yo‘naltirildi.
“Madad” sug‘urta agentligi “Toshkent” respublika fond birjasida 300 dona aksiyalarni sotish uchun ikkilamchi bozorga joylashtirdi.
Sug‘urta tashkilotlarining pul oqimlari ham 2010 yilda sezilarli darajada ko‘tarilgaligini kuzatishimiz mumkin. Bunga asosiy sabab sug‘urta bozorida sug‘urta kompaniyalari tomonidan yig‘ilgan 2010 yilda sug‘urta bozorida 171.4 mlrd so‘mlik sug‘urta mukofoti yig‘ilishi, sug‘urta kompaniyalarining jami investitsiya hajmi 298 mlrd. so‘mga etganligi bo‘ldi. Sug‘urta kompaniyalarining investitsiya hajmi 2009 yilga nisbatan 12.7% ga oshganligini aytish zarur. Ayrim sug‘urta komaniyalarining moliyaviy menejmentini to‘g‘ri amalga oshirganligi natijasida moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari ham yaxshilanishga olib keldi.
“O‘zbekinvest” EIMSK respublika sug‘urta bozorida etakchi sug‘urta komaniyalaridan biri hisolblanadi. Mazkur sug‘urta kompaniyasida boshqa sug‘urta kompaniyalariga nisbatan molyaviy menejment faoliyati ancha to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgshan.
"O‘zbekinvest" EIMSK ning aktivlari tarkibi, mln so‘mda 8
2008 2009 %
Farqi
7
8 “Ўзбекинвест” ЭИМСКнинг 2009 йил ҳисоботи 43
aktivlar
naqd pul 5204,8 7572,8 145,4965 2368 bankdagi depozit 52386,4 54073,9 103,2213 1687,5 qimmatli qog‘ozlar 143741,3 91000,3 63,30839 -52741 qimmatli qog‘ozlar investitsiyasi 4924 9709,2 197,1812 4785,2 kredit
470,3 1206,3 256,4959 736 sug‘urta bo‘yicha debitorlari 1006,4 974,4 96,82035 -32 ishlab topilmagan mukofotdagi qayta sug‘urtachining ulushi 585,9
1047,9 178,853
462 Zararlar zaxirasidagi qayta sug‘urtachining ulushi 154,1
1043,1 676,8981 889
asosiy vositalar 14510,4
28194,1 194,3027 13683,7
Jami aktivlar 229868,9 196741 85,58835 -33127,9
196741007 ming so‘mni tashkil qilgan. 2008 yilda ushbu ko‘rsatkich 229868948 ming so‘mni tashkil qilgan. “O‘zbekinvest” EIMSK si 2009 yilda jami aktivlarining 54073931 ming so‘mini bank depozitlariga joylashtirilganligini , qimmatli qog‘ozlar bozoriga esa 91000325 ming so‘mlik aktivlarni joylashtirganligini aytish lozim. “O‘zbekinvest” EIMSK 2009 yilda ummuiy balans qiymati 28194097 ming so‘mlik asosiy vositalarga ega bo‘lgan.
196741
229868,9 180000
190000 200000
210000 220000
230000 240000
2009 2008
Жами активлари
2009 yilda “O‘zbekinvest” EIMSK ning jami majburiyatlar miqdori 30872314 ming so‘mni tashkil qilgan. SHundan 8364934 ming so‘mi zararlar 44
bilan bog‘liq bo‘lgan sug‘urta zaxirasiga to‘g‘ri keladi. Xuddi shu yili “O‘zbekinvest” EIMSK ning ishlab topilmagan sug‘urta mukofotlari bilan bog‘liq sug‘urta zaxiralari miqdori 7095165 ming so‘mni tashkil qilgan. Hisobot davrida “O‘zbekinvest” EIMSK ning ishlab topilmagan sug‘urta mukofotlari zaxirasi 2008 yilga nisbatan qariyib 2000000 ming so‘mga oshganligini ta’kidlash zarur. “O‘zbekinvest” EIMSK ning zararlar zaxirasi esa 2008 yilga nisbatan 1300000 ming so‘mga qisqarganligini taakidlash zarur. "O‘zbekinvest" EIMSKning jami majburiyatlarining tarkibi(mln.so‘mda) 9
2008 2009 %
farqi ishlab topilmagan zaxira 5157,3 7095,2 137,5759 1937,9 zararlar zaxirasi 9040,2 8364,9 92,53003 -675,3 sug‘urta kreditorlari 749,1 1192,5
159,191 443,4
Boshqa majburiyatlar 6865,8
14052,5 204,6739 7186,7
Umumiy majburiyatlar 22991,2
30872,3 134,2788 7881,1
Bundan tashqari “O‘zbekinvest” EIMSK ning jami majburiyatlari tarkibida umumiy qiymati 14052535 ming so‘mlik boshqa majburiyatlar borligini taakidlash zarur.
9 “Ўзбекинвест” ЭИМСКнинг 2009 йил ҳисоботи
45
"Ўзбекинвест" ЭИМСКнинг мажбуриятлари(млн.сўмда) 22991,2
30872,3 0 5000 10000 15000
20000 25000
30000 35000
2008 2009
Мажбуриятлар
2009 iylda “O‘zbekinvest” EIMSK ning jami xususiy kapitalining miqdori 196741007 ming so‘mni tashkil qilgan. Bu ko‘rsatkich 2008 yilga nisbatan kamayish tendensiyasiga ega. 2008 yilga nisbatan 33127941 ming so‘mga kamayganligini taakidlash zarur.
2009 yilda “O‘zbekinvest” EIMSK ning jami xususiy kapitali quyidagi tarkibga ega bo‘lgan: ustav kapitali 19257325 ming so‘m, investitsiya zaxirasi 18587936 ming so‘m, maxsus sug‘urta zaxirasi 4405222 ming so‘m, o‘girish zaxirasi 73429429 ming so‘mni, stablizatsiya zaxirasi 773.298 ming so‘m, taqsimlanmagan foyda 48840483 ming so‘mni tashkil qilgan.
2009 yilda “O‘zbekinvest” EIMSK tomonidan 5981524 ming so‘mlik sug‘urta qoplamasi to‘langan, 2008 yilda “O‘zbekinvest” EIMSK tomnidan to‘langan jami sug‘urta qoplamasi miqdori 3779784 ming so‘mni tashkil qilgan.
samarasini oshirish yo‘llari O‘zbekistonda sug‘urta bozorini tashkil qilinganligiga katta muddat o‘tmasada respublika sug‘urta bozori va uning zaruriy infrastrukturasi tashkil
46
qilingan. Sug‘urta bozorida 33 ta sug‘urta komaniyalari faoliyat yuritib kelmoqda. Ularning moliyaviy menejment faoliyatiga va moliyaviy menejment mexanizmiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ushbu sohani rivojlantirish dolzarb masalaligiga amin bo‘lamiz. O‘zbekiston sug‘urta bozoriga e’tibor bersak, sug‘urta bozorining asosiy moliviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari asosiy 10 ta sug‘urta kompaniyalarining ulushiga to‘g‘ri kelmoqda. Sug‘urta bozorida asosiy ulushga ega bo‘lgan dastlabki 10 ta sug‘urta kompaniyalarida moliyaviy menejmenti bir muncha yo‘lga qo‘yilgan. Ammo qolgan sug‘urta tashkilotlarida moliyaviy menejment masalalari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagan. Ushbu xulosaga kelish asosiy sababi sifatida bir nechta fikrlarni bildirishimiz mumkin. Birinchidan mazkur sug‘urta kompaniyalarining sug‘urta faoliyati dastlabki o‘nta sug‘urta kompaniyalar tarkibiga kirgan sug‘urta kompaniyalarining sug‘urta faoliyatiga qaraganda sust rivojlangan. Ularning moliyaviy ko‘rsatkichlari ham nisbatan past. Ular tomonidan yig‘ilgan sug‘urta mukofotlari, to‘langan sug‘urta qoplamalari, olinayotgan sug‘urta majburiyatlari, sug‘urta portfelining ballanslashganligi holatlari talab darajasida emas. Sug‘urta javobgarligini hajmini oshirish uchun sug‘urta tashkilotlariga qo‘shimcha moliyaviy resurslar bo‘lishi talab qilinadi. Ammo nazarimizda sug‘urta tashkilotlarining hozirgi holatidagi moliyaviy resurslari etarli emas. Moliyaviy resurslarining asosiy manbaasi bo‘lgan ustav kapitalining haqiqatdagi darajasi sug‘urta faoliyatini keng miqiyosda rivojlantirishga imkon bermaydi. SHu sababli mazkur sug‘urta tashkilotlarining hususiy kapitali miqdorini rivojlantirish maqsadida quyidagilarni amalga oshirish taklif qilinadi: 1.sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan ustav kapitalini minimal miqdorini oshirish; 2. sug‘urta tashkilotlarining haqiqatdagi ustav kapitali miqdorini oshirish uchun respublika “Toshkent” birjasida sug‘urta tashkilotlari tomonidan
47
qo‘shimcha aksiyalar emissiyasini amalga oshirish yo‘li bilan qo‘shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish; 3.sug‘urta tashkilotlarining yil faoliyati natijasida olingan daromadlarining dividend sifatida ajratilgan qismini ustav kpiatlini oshirishga yo‘naltirish; 4. sug‘urta tashkilotlarining ixtiyorida qoluvchi taqsimlanmagan foydani to‘liqligicha sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta faoliyatini rivojlantirishga yo‘naltirish. Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarini boshqarish borasida ham ayrim kamchiliklar va muammolar mavjud. Ayrim sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta faolitida raxbar xodimlarinig xizmat avtomobillarini saqlash xarajatlari nisbatan kattaligi va reklamma xarajatlarinig nisbatan pastligi ko‘zga tashlanadi. Bunday holatlarda sug‘urta tashkilotlarining xarajatlar tarkibini optimallashtirishni talab qiladi. Sug‘urta tashkilotlarining ayrim xarajatlarini qisqartirib bo‘lmaydi. Masalan. Sug‘urta tashkilotlarining zararlarni koplab berish bo‘yicha xarajatlari, minimal ish haqi xarajatlari va shu kabi boshqa xarajatlarni qisqartirishni imkoniyati mavjud emas. Ammo boshqaruv bilan bog‘liq ayrim xarajatlarni qisqartirsa bo‘ladi. Sug‘urta tashkilotlarining rahbar xodimlarining engil avtomobillarini saqlash xarajatlarini qisqartirish lozim bo‘ladi. Ortiqcha avtomobillarni sotish zarur. Sug‘urta tashkilotlarining raxbar xodimlarini engil avtomobillarini saqlash xarajatlarini iqtisod qilish hisobiga yig‘ilgan moliyaviy resurslarini quyidagi maqsadlarga sarflash taklif qilinadi: 1.sug‘urta faoliyatini fuqarolar o‘rtasida ommaviylashtirish, sug‘urta tashkilotlari tmonidan ko‘rsatilayotgan, shuningdek yangidan ishlab chiqarilgan sug‘urta mahsulotlarini reklamma qilish, sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta bozoridagi nufuzini oshirish maqsadida sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta xizmatlarini va ularning firma nomlarini keng miqiyosda reklamma qilish maqsadida reklamma xarajatlarini oirish; 2.sug‘urta qoplamalarini to‘lash bo‘yicha xarajatlarini kamaytirish maqsadida sug‘urta hodisalarini oldini olish bo‘yicha rejalashtirilgan xarajatlar 48
miqdorini oshirish, ya’ni oldini olish chora-tadbirlari bo‘yicha tashkil qilinuvchi jamg‘armaga qilinuvchi ajratma miqdorini oshirish; 3.sug‘urta agentlariga kamission haq sifatida to‘lanuvchi xarajatlar miqdorini oshirish zarur. Sug‘urta agentlari uchun to‘lanadigan komission haq maksimal meyorini 25% dan 40% ga o‘zgartish zarur. Sug‘urta vositachilariga to‘lanuvchi komission haqning miqdorini oshirish ularda sug‘urta shartnomalarini tuzishga va ularni sifatli bajarishga ko‘mak berishga moddiy manfaatdorlik tuyg‘ularini yanada kuchaytiradi. Bu esa sug‘urta bozorini rivojlanishiga olib keladi. YUqorida oldinga surilgan takliflarni amalga tadbiq qilinishi nafaqat sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejment faoliyatini samarasini oshishga imkon beradi, balkim O‘zbekiston sug‘urta bozorini rivojlanishiga zamin yaratadi.
49
Xulosa va takliflar Moliyaviy menejment-biznesni, sug‘urta tashkilotlarining ishbilarmonlik faoliyatini boshqarishdir. Tadbirkorlik bozor
iqtisodiyotining asosiy
harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. SHuning uchun biznesni boshqarishning menejment asoslari butun jamiyat uchun muhim ahmiyat kasb etadi. Moliyaviy menejmentda bosh vazifa bo‘lib, u quyidagidan iborat: qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun kishilar kuchi va ishtiyoqi hamda sug‘urta tashkilotlari imkoniyatlarini jalb etishdan iborat. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmeti orqali: - sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslari; - sug‘urta tashkilotlarining debitorlik va kreditorlik majburiyatlari; - sug‘urta tashkilotlarining xarajatlari boshqariladi. Moliyaviy resurslar - sug‘urta tashkilotlari ixtiyoridagi pul mablaglari bulib, ular joriy xarajatlar va sug‘urta xizmatlarini rivojlantirish uchun xizmat
kiladi.Bundan tashkari
sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslari moliyaviy majburiyatlarni bajarish va ishchilarning iktisodiy axvoli barkarorligini ta’minlash uchun ishlatiladi.Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy kapitali uning aktivlarini shakllantirishga quyilgan qiymat hisoblandi. Moliyaviy resurslarni shakllantirish bir kator manbalar xisobidan amalga oshiriladi. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslari asosan ikkita yirik manbaadan tashkil topadi: -xususiy mablag‘lar; -jalb qilingan mablag‘lar kiradi. Xususiy mablag‘larga: - ustav kapitali; - taqsimlanmagan foyda. Jalb qilingan mablag‘larga: -kreditorlik qarzlari; -sug‘urta zaxiralari.
50
Sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida bo‘ladigan, shuningdek, kredit tashkilotlari va nazorat tashkilotlari o‘rtasidagi hisob-kitoblarda to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan vaqt bo‘yicha debitorlik va kreditorlik qarzlari paydo bo‘ladi. Bunda sug‘urta tashkiloti tomonidan to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi lozim bo‘lgan majburiyatlar esa debitorlik majburiyatlar hisoblanadi. Qarshi tomonga to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari hisoblansa, qarshi tomondan olinishi lozim bo‘lgan majburiyatlar debitorlik majburiyatlari deyiladi. Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlariga: -sug‘urta xizmatini ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar, shuningdek sug‘urta qoplamasini to‘lash bo‘yicha xarajatlar; -ish yuritish xarajatlari kiradi. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmentini rivojlantirish maqsadida quyidagilarni amalga oshirish taklif qilinadi: 1.sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan ustav kapitalini minimal miqdorini oshirish; 2. sug‘urta tashkilotlarining haqiqatdagi ustav kapitali miqdorini oshirish uchun respublika “Toshkent” birjasida sug‘urta tashkilotlari tomonidan qo‘shimcha aksiyalar emissiyasini amalga oshirish yo‘li bilan qo‘shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish; 3.sug‘urta tashkilotlarining yil faoliyati natijasida olingan daromadlarining dividend sifatida ajratilgan qismini ustav kpiatlini oshirishga yo‘naltirish; 4. sug‘urta tashkilotlarining ixtiyorida qoluvchi taqsimlanmagan foydani to‘liqligicha sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta faoliyatini rivojlantirishga yo‘naltirish. Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarini boshqarish borasida ham ayrim kamchiliklar va muammolar mavjud. Ayrim sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta faolitida raxbar xodimlarinig xizmat avtomobillarini saqlash xarajatlari nisbatan kattaligi va reklamma xarajatlarinig nisbatan pastligi ko‘zga tashlanadi. Bunday holatlarda sug‘urta tashkilotlarining xarajatlar tarkibini optimallashtirishni talab 51
qiladi. Sug‘urta tashkilotlarining ayrim xarajatlarini qisqartirib bo‘lmaydi. Masalan. Sug‘urta tashkilotlarining zararlarni koplab berish bo‘yicha xarajatlari, minimal ish haqi xarajatlari va shu kabi boshqa xarajatlarni qisqartirishni imkoniyati mavjud emas. Ammo boshqaruv bilan bog‘liq ayrim xarajatlarni qisqartirsa bo‘ladi. Sug‘urta tashkilotlarining rahbar xodimlarining engil avtomobillarini saqlash xarajatlarini qisqartirish lozim bo‘ladi. Ortiqcha avtomobillarni sotish zarur. Sug‘urta tashkilotlarining raxbar xodimlarini engil avtomobillarini saqlash xarajatlarini iqtisod qilish hisobiga yig‘ilgan moliyaviy resurslarini quyidagi maqsadlarga sarflash taklif qilinadi: 1.sug‘urta faoliyatini fuqarolar o‘rtasida ommaviylashtirish, sug‘urta tashkilotlari tmonidan ko‘rsatilayotgan, shuningdek yangidan ishlab chiqarilgan sug‘urta mahsulotlarini reklamma qilish, sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta bozoridagi nufuzini oshirish maqsadida sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta xizmatlarini va ularning firma nomlarini keng miqiyosda reklamma qilish maqsadida reklamma xarajatlarini oirish; 2.sug‘urta qoplamalarini to‘lash bo‘yicha xarajatlarini kamaytirish maqsadida sug‘urta hodisalarini oldini olish bo‘yicha rejalashtirilgan xarajatlar miqdorini oshirish, ya’ni oldini olish chora-tadbirlari bo‘yicha tashkil qilinuvchi jamg‘armaga qilinuvchi ajratma miqdorini oshirish; 3.sug‘urta agentlariga kamission haq sifatida to‘lanuvchi xarajatlar miqdorini oshirish zarur. Sug‘urta agentlari uchun to‘lanadigan komission haq maksimal meyorini 25% dan 40% ga o‘zgartish zarur. Sug‘urta vositachilariga to‘lanuvchi komission haqning miqdorini oshirish ularda sug‘urta shartnomalarini tuzishga va ularni sifatli bajarishga ko‘mak berishga moddiy manfaatdorlik tuyg‘ularini yanada kuchaytiradi. Bu esa sug‘urta bozorini rivojlanishiga olib keladi. YUqorida oldinga surilgan takliflarni amalga tadbiq qilinishi sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejment faoliyatini samarasini oshishga imkon beradi.
|
