O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi universiteti

2.2 AQSH va SSSR qarama-qarshiligi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng dunyo siyosatida jiddiy o‘zgarishlar bo‘ldi. BMTning roli ancha kuchaydi. Ilgari kelishilgan ba’zi qarorlar amalga oshdi, ba’zilari esa amalga oshmasdan qoldi. Fashist jinoyatchilar boshliqlari jazolandi. 1945-yil 20-noyabrdan 1946-yil 1-sentabrgacha Xalqaro tribunal fashist jinoyatchilarni sud qildi. 12 kishi o‘lim jazosiga hukm qilindi. 7 kishi uzoq muddatli va umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi. Bu urush aybdorlari- ning tarixda birinchi marta xalqaro miqyosda jazolanishi edi. Urushdan so‘ng qurollanish poygasi avj oldirildi. 1945-yilda AQSH atom bombasini Yaponiyada sinab ko‘rdi va bu mudhish qurol vositasida dunyoga hukmronlik qilishni o‘ylay boshladi. Qo‘shma Shtatlarda atom bombasi yaratilgandan keyin, SSSR ham AQSH dan orqada qolmaslik uchun barcha choralarni ko‘rdi. Nihoyat, 1949-yilda atom bombasini yaratdi va uni sinovdan o‘tkazdi. AQSH 1952-yilda yanada dahshatliroq ommaviy qurg‘in quroli — vodorod bombani yaratdi. Uning qudrati 10 mln tonna trotilga teng edi. SSSR esa bir yildan keyinroq bunday qurolga ega bo‘ldi. Bu orada AQSH yadro qurollarini nishonga yetkaza oladigan samolyotlar yaratdi. SSSR esa qit’alararo raketa yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Atom suv osti kemalari yaratil- di. Shu tariqa kishilik jamiyatini bir necha marta yo‘q qilib yuborishga qodir ommaviy qirg‘in qurollari zaxirasi vujudga keltirildi. Lekin oradan ko‘p o‘tmay «sovuq urush» boshlandi. Uning tashab- buskori U. Cherchill edi. U «sharqiy kommunizm» bilan kurash vazifa- sini qo‘ydi. 1947-yil 14-martda qabul qilingan Gretsiya va Turkiyaga yordam berishni mo‘ljallagan «Trumen doktrinasi» buning amaldagi isboti bo‘ldi. 1947-yil 5-iyunda qabul qilingan va Yevropaning 16 davlatiga iqtisodiy yordam berishni mo‘ljallagan «Marshall rejasi» uni yanada mustahkamladi. Ikki eng buyuk davlat o‘rtasida munosabatlarning tobora keskinlashib borishi oqibatida ikki harbiy- siyosiy ittifoq vujudga keldi. Ularning birinchisi AQSH va uning ittifoqchi- larini birlashtirgan Shimoliy Atlantika shartnomasi — NATO deb ataldi. Bu ittifoq 1949-yilning 4-aprelida Vashington shahrida 12 davlat ishtirokida tuzildi (AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada, Belgiya, Daniya, Islandiya, Italiya, Lyuksemburg, Gollandiya, Norvegiya, Portugaliya). AQSH generali D. Eyzenxauer uning qo‘mondoni etib tayinlangan. 1949-yilning 1-oktabrida kommunistik Xitoy Xalq Respublikasining tashkil topishi, 1950-yilda esa SSSR bilan Xitoy o‘rtasida «Do‘stlik, ittifoqlik va o‘zaro yordam to‘g‘risida» shartnoma imzolanishi AQSHni qattiq tash- vishga solib qo‘ydi. XXRning tashkil topishi bilan «jahon sotsializm tizimi» shakllanishi nihoyasiga yetdi. 1955-yilda GFR NATOga a’zo etib qabul qilindi. Hozirgi davrda NATO ga Bolgariya, Vengriya, Gretsiya, Ispaniya, Latviya, Litva, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Sloveniya, Turkiya, Chexiya, Estoniya kabi davlatlar a’zodirlar. Sharqiy Yevropa davlatlari (SSSR, Polsha, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya, Chexoslovakiya, GDR) 1955-yilning 14-mayida o‘zla- rining harbiy-siyosiy ittifoqi — Varshava shartnomasi tashkilotini tuzdilar. Shunday qilib, dunyo, shu jumladan, Yevropa ikkiga bo‘lindi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Koreyaning shi- molini SSSR, janubini esa AQSH armiyasi ishg‘ol etdi. Germaniya bo‘linganidak, bu yerda ham bir davlat ikkiga bo‘lindi va ikki hukumat tuzildi. 1949-yilda SSSR va AQSH Koreyadan o‘z armiyalarini olib chiqib ketdilar. 1950-yilning 25-iyunida Shimoliy Koreya armiyasi chegarani buzib o‘tdi va Janubiy Koreyaga hujum qildi. AQSH ushbu masa- laning BMT da muhokama etilishiga erishdi. BMT Shimoliy Koreyani agressor deb tan oldi va unga qarshi urush harakatlari boshlashga ruxsat etdi.Xalqaro kuchlar 15-sentabrda Koreya yarimoroliga tashlandi va ular Shimoliy Koreya armiyasi harakatini to‘xtatdi hamda Janubiy Koreya hududidan surib chiqardi. Oktabr oyi oxiriga kelib esa AQSH harbiy kuchlari Shimoliy Koreya poytaxti Pxenyan shahrini egalladi. Shundan so‘ng Xitoy Xalq Respublikasi o‘z harbiy kuchlarini Shimoliy Koreyaga yordamga yubordi. SSSR ning ham Koreya urushiga aralashishi mumkinligi aniq-ravshan bo‘lib qoldi. Shundan so‘nggina AQSH Shimoliy Koreyaga qarshi urush harakatlarini to‘xtatishga majbur bo‘ldi. 1953-yilda yarash bitimi imzolandi. Unga ko‘ra, har ikki koreys davlati chegarasi urushgacha bo‘lgan holatida (38-parallel kenglikda) tiklandi. Shu tariqa Koreya yarimorolida urush to‘xtadi. Biroq mamlakat ikkiga bo‘linganicha qoldi. Shimoliy Koreya SSSR bilan, Janubiy Koreya esa AQSH bilan yaqin munosabat o‘rnatdi.Ikkinchi jahon urushidan so‘ng buyuk davlatlar Falastinda yahudiylarning o‘z davlatiga ega bo‘lishga intilishlarini qo‘llab-quvvatlay boshladi. Ayni paytda BMT ham 1947-yil 29-noyabrda Falastinda ikkita davlat tashkil etilishi (Isroil va Falastin) haqida qaror qabul qildi. Dunyoning turli burchaklaridan ming-minglab yahudiylarning Falastinga ko‘chib kelishi arab va yahudiylar o‘rtasida nizoni kuchaytirdi. 1948-yil 14-mayda Isroil davlati (yahudiylar davlati) tashkil etildi-yu, lekin Falastin davlati tashkil etilmay qoldi. Bu esa birinchi arab — isroil urushini keltirib chiqardi. Falastin hududi Isroil tomonidan bosib olindi. 1949-yilda BMT urush harakatlari- ning to‘xtatilishiga erishdi. Biroq Falastin — Isroil janjali davom etdi.
1947-yilda Buyuk Britaniya Hindistonga musta- qillik berishga qaror qildi. Biroq inglizlar Hin- distondan chiqib ketish oldidan uni diniy belgiga ko‘ra ikkiga — Hindiston va Pokistonga — bo‘lib yubordilar. Shu tariqa keyinchalik qator qurolli to‘qnashuvlarga olib kelgan Hindiston — Pokiston mojarosiga zamin yaratildi. Bu mojaroda SSSR Hindiston tarafini ola boshladi.
Tez orada Hindixitoyda ham qarama-qarshilik o‘chog‘i vujudga keldi. Bunga SSSR va XXR ning yer yuzi mintaqa xalqlari milliy-ozodlik urushini qo‘llab-quvvatlashi hamda ularni o‘z ta’sir doiralarida saqlab turishga intilishlari sabab bo‘ldi. Chunonchi, 1945-yil 2-sentabr kuni Vetnam De- mokratik Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi. Hokimiyat tepasiga kommunistlar kelishdi. Bu hol Fransiyani tashvishga solib qo‘ydi. U o‘z mustamlakachilik tartiblarini tiklash maqsadida Vetnamga qarshi urush harakatlarini boshladi. Laos va Kambojada mustamlaka tartibini tikladi. Hindixitoy xalqlari fransuz mustamlakachilariga qarshi ozodlik urushi boshladilar. Bu urush 1954-yilda g‘alaba bilan yakunlandi.
1954-yilning aprel-iyul oylarida Jenevada Hindixitoyda tinchlik o‘rna- tishga bag‘ishlangan konferensiya bo‘lib o‘tdi. Fransiya Hindixitoy davlatlarining mustaqilligini tan oldi va o‘z qo‘shinlarini bu hududdan olib chiqib ketish majburiyatini oldi. Ayni paytda Vetnam 2 davlatga (Shimolda Vetnam Demokratik Respublikasi, janubda — Vetnam Res- publikasi) bo‘lindi. Bu davrda AQSH yer sharining turli nuqtalarida o‘z ta’sir doirasini kuchaytirish uchun jon-jahdi bilan harakat qilardi. Shu maqsadda u 1951-yilda ANZYUS (Avstraliya, Yangi Zelandiya va AQSH ishtirokida), 1954-yilda SEATO (AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Pokiston, Tailand, Filippin ishtirokida), 1955- yilda SENTO (Eron, Turkiya, Pokiston va Iroq ishtirokida) harbiy-siyo- siy bloklarini tuzdi. AQSH kommunistlar hukmronligidagi yagona Vet­nam davlati vujudga kelishiga aslo toqat qila olmas edi. 1964-yilning avgust oyida VDRning harbiy-dengiz kuchlari Tonkin qo‘ltig‘iga kirgan AQSH harbiy kemalariga hujum qildi. AQSH bu voqeani o‘ziga qilingan agressiya, deb baholadi. AQSH samolyotlari VDR hududini bombardi- mon qilishni boshladi. 1965-yildan boshlab esa AQSH qurolli kuchlari VDRga qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi. Biroq AQSH armiyasi Vetnam xalqining qattiq qarshiligiga duch keldi. Urush harakatlari 8 yil davom etdi. AQSH Vetnam xalqining irodasini buka olmadi. Nihoyat, 1973-yilning yanvar oyida Parijda Vetnamda urushni to‘xtatish va tinchlikni tiklash to‘g‘risidagi bitimlar imzolandi. AQSH Vetnamdan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketishga majbur bo‘ldi. U qo‘llab-quvvatlayotgan Janubiy Vetnam hukumati 1975-yilda quladi. 1976-yilning 2-iyulida Vetnam yagona davlatga birlashdi. Bu hodisa AQSHning Hindixitoydagi jiddiy mag‘lubiyati edi.
50-yillarda Yaqin Sharq G‘arbning buyuk davlat- lari va SSSR o‘rtasidagi keskin qarama-qarshilik maydoniga aylandi. SSSR arab davlatlarini, AQSH esa Isroilni qo‘llab- quvvatlashni yangi kuch bilan davom ettirdi. 1952-yilda amalga oshirilgan inqilob natijasida Misrda Buyuk Britaniya tayanchi bo‘lgan monarxiya ag‘darildi. 1956-yilda esa Misr Suvaysh kanalini milliylashtirdi. Bunga chiday olmagan Buyuk Britaniya Misrga qarshi agressiya uyushtirdi. Unda Fransiya va Isroil ham qatnashdi. BMT va SSSRning qat’iy pozitsiyasi tufayli agressiya to‘xtatib qolindi. Shu tariqa 3 davlat agressiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Natijada Buyuk Britaniya va Fransiyaning pozitsiyalariga katta putur yetdi. Ayni paytda Yaqin Sharqda SSSR ning obro‘si ko‘tarildi. 1958-yilda Iroqda monarxiya ag‘darildi. Shunday sharoitda Eyzenxauer doktrinasi ilgari surildi. Unga ko‘ra, Yaqin Sharqda endi AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya o‘rnini to‘ldirish kerak edi. Bu hodisa SSSR ning G‘arb davlatlari bilan munosabatlarini yanada keskinlashtirib yubordi. «Sovuq urush» vasvasasi kuchaydi.
50-yillarning ikkinchi yarmida SSSR turli tuzum- dagi davlatlarning tinch-totuv yashashi mumkinligi g‘oyasini ilgari surdi. Bu g‘oyaning puch emasligini isbotlash maqsadida o‘z armiyasining sonini 2 mln kishiga qisqartirdi va SSSR — AQSH rahbarlarining oliy darajadagi uchrashuvini o‘tkazish tashabbusi bilan chiqdi. Va, nihoyat,
1960-yilning may oyida SSSR rahbari N. S. Xrushyov va AQSH prezidenti D. Eyzenxauerning uchrashuvi o‘tkazilishiga kelishildi. Biroq bu uchra- shuv amalga oshmay qoldi. Bunga AQSH 1-may kuni SSSR hududiga josus samolyoti uchirishi sabab bo‘ldi. Josus samolyot Sverdlovsk osmonida urib tushirildi. Uchuvchi G. Pauers tiriklayin asir olindi. AQSH ig‘vogarligi fosh bo‘ldi.
1961-yilda SSSR va AQSH munosabatlarini nihoyatda keskinlashtirib yuborgan voqea sodir bo‘ldi. Bu Berlin devorining qurilishi voqeasi edi. Devor Sharqiy Berlinni G‘arbiy Berlindan ajratib tashladi. Tez orada dunyoni yadro urushi halokati yoqasiga olib kelib qo‘ygan voqea ham sodir bo‘ldi. Bu voqea tarixga «Karib inqirozi» nomi bilan kirgan. Bu inqiroz qay tariqa yuz berdi? 1959-yilning yanvar oyida Kubada amerikaparast hukumat ag‘darildi. Hokimiyat tepasiga F. Kastro boshchiligida vatanparvar kuchlarkelishdi. F. Kastro Kubada sotsializm qurilishini e’lon qildi. Tabiiyki, AQSH shundaygina biqinida Kubaga o‘xshash sotsialistik davlatning vujudga kelishiga toqat qila olmas edi. SSSR rahbariyati esa Kuba inqilobini sotsializmning butun dunyo bo‘ylab tarqalishi, deb baholadi. Shuning uchun ham Kubani qo‘llab-quvvatladi.
1961-yilning aprel oyida AQSH Kubaga qarshi emigrantlar isyonini uyushtirdi. Bu Karib inqirozini keltirib chiqardi. Kuba rahbari F. Kastro yordam so‘rab SSSR ga murojaat qildi. SSSR rahbariyati yashirin ravishda Kuba hududiga o‘rtacha olislikka uchadigan va atom bombasi bilan ta’minlangan raketalarni joylashtirdi. Bundan xabar topgan AQSH ma’muriyati Kubaga nisbatan dengiz qamalini uyushtirdi. Dunyo yadro urushi yoqasiga kelib qoldi. N. S. Xrushyov va AQSH prezidenti J. Kennedi
1961-yilning 28-oktabrida oxir-oqibatda o‘zaro kelishuvga erishdilar. Unga ko‘ra, SSSR Kubadan o‘z raketalarini olib chiqdi. AQSH esa Kubaga bostirib kirmaslikka so‘z berdi hamda Turkiyadan raketalarini olib chiqib ketdi.
«Karib inqirozi» buyuk davlatlarni yadro qurollari masalasida ehtiyotko- rona siyosat yuritishga majbur etdi. Buning aks sadosi o‘laroq, 1963-yilning 15-avgustida Moskvada SSSR, AQSH va Buyuk Britaniya o‘rtasida «Atmos- ferada, fazoda va suv ostida yadro qurollari sinovini taqiqlash to‘g‘risida» shartnoma imzolandi. Biroq bu shartnoma ular o‘rtasidagi dushmanlik munosabatini zarracha kamaytirgan emas. Aksariyat, mintaqaviy mojarolar SSSR — AQSH munosabatlarini yanada keskinlashtirib yuborgan. Bunday mintaqaviy yirik mojaro 1967-yilda ro‘y bergan arab-isroil urushi edi. Atigi olti kun davom etgan bu urushda Isroil armiyasi Misr, Iordaniya va Suriya armiyasini tor-mor keltirdi. Isroil bu davlatlar hududlarining bir qismini bosib oldi.
Yangi urush xavfining kuchayishi tinchlik taraf- dorlarining birlashishini taqozo etgan. Mashhur fan va adabiyot arboblari tashabbusi bilan tinchlik tarafdorlarining xalqaro harakati vujudga keldi. 1948—1949-yillarda ko‘pgina mamlakatlarda tinchlik uchun kurashchilarning milliy qo‘mitalari tashkil etildi. 1949-yilning aprel oyida Parij shahrida tinchlik tarafdorlarining bi- rinchi butunjahon kongressi o‘tkazildi. Kongress «Tinchlikni kutib turmay- dilar, tinchlikni kurash bilan qo‘lga kiritadilar» shiori ostida o‘tdi. Tinchlik uchun kurash turli irq va millatlarga, siyosiy va diniy qarashlarga mansub millionlab kishilarni birlashtirdi. Kongress Jahon Tinchlik Kengashini (JTK) tuzdi. Kengash doimiy qo‘mitasi raisligiga atoqli fransuz atomchi olimi, fashizmga qarshi kurash ishtirokchisi F. Jolio-Kyuri saylandi. Doimiy qo‘mita 1950-yilda mashhur Stokgolm chaqirig‘ini qabul qildi. Bu atom qurolini taqiqlash haqidagi chaqiriq edi. Bu chaqiriqni 500 mln dan ortiq odam imzoladi. JTK 1951-yilda buyuk davlatlar o‘rtasida «Tinchlik pakti» ni imzolash to‘g‘risida murojaat qabul qildi. Uni 600 mln dan ortiq kishi imzoladi. 1955-yilda esa «Atom umshini» tayyorlashga qarshi jahon xalqlariga murojaat qabul qildi. Uni 650 mln dan ortiq kishi imzoladi. Bu murojaat barcha mamlakatlarda atom quroli zaxiralarini yo‘qotishni va uni ishlab chiqarishni darhol to‘xtatishni talab qilgan edi. Keyinchalik yadro quroli xavfi xususida xalqaro shartnomalarning imzolanishida, tinchlik harakati- da JTK ham muhim rol o‘ynagan. 1986-yil oktabrda Kopengagen shahrida (Daniya) tinchliksevar kuchlarning xalqaro tinchlik yiliga bag‘ishlangan jahon kongressi o‘tkazildi. Kongress «Tinchlikni va insoniyat kelajagini saqlab qolaylik» shiori ostida o‘tdi. Kongress ishida jahonning 136 mamla- katidan 2,5 mingga yaqin delegat qatnashdi. Kongress «Kopengagen chaqirig‘i» nomli hujjatni qabul qildi. Unda yadro quroli poygasini to‘xtatish, kosmosda yadro quroli bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik talab etilgan edi.
XULOSA
Xulosa qilib aytishim mumkinki, ikkinchi jahon urushidan keyin vujudga kelgan vaziyat, Qo’shma Shtatlar va Sovet davlati o’rtasidagi sovuq munosabatlar Koreya urushiga olib kelgan omil deb hisoblayman. Ikkinchi jahon urushi oxirida Yaponiyaning taslim bo’lib, Koreya yapon bosqinchilaridan ozod qilinganidan keyin Koreyaning okkupatsiya zonalariga bo’linishi xatoning boshlang’ich asosidir. Koreya ikki qismga bo’lindi. Shimoliy qismni SSSR, janubiy qismni esa AQSh nazorat qildi. Tabiiyki, okkupatsiyaga bo’lingan Koreyaning bir qismida koreyslarga kommunizm g’oyalari singdirilgan bo’lsa, ikkinchi qismida demokratiya prinsiplari o’rnatildi. Oqibatda, bir necha ming yillab bir xalq bo’lib yashab kelgan koreyslar ikki dushman lageriga aylandi. Ikkala davlat rahbarlari ham o’zlarini qo’llab turgan kuchlarga tayangan holda Koreyani birlashtirmoqchi bo’ldilar. Ko’plab vayrongarchiliklarga olib kelgan urushning boshlanishida ularning ham hissasi katta, albatta. Shunday qilib, amerikaliklar va sovetlarning o’zaro ziddiyati ushbu halokatga sabab bo’ldi. Bundan tashqari, vazifasi yangi urishlarni oldini olish, dunyoda tinchlikni saqlash bo’lgan Birlashgan Millatlar Tashkilotiloti ham bu urushni oldini olishga deyarli harakat qilmadi. Aksincha, uning tarkibidagi rivojlangan davlatlar intervensiya qilishga kelishishdi. Natijada, shafqatsiz urush besh million kishini yostig’ini quritdi. Endigina yapon bosqinchilaridan qutulgan koreyslar qirg’inga uchradilar, yuz minglab oddiy aholi halok bo’ldi, shaharlar xarobazorga aylandi. Ammo, urush tugagani yo’q. Sulh kelishuvidan keyin ham bir necha bor ziddiyatli hodisalar sodir bo’ldi. 1976- va 2010-yildagi hodisalar bunga misol bo’la oladi. Shimoliy Koreya har doim harbiy holatda, urushga tayyor. Ammo umid qilamizki, ikki davlat o’rtasida bundan keyin begunoh odamlarni o’limiga olib keladigan harbiy to’qnashuvlar bo’lmaydi.