O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi urganch davlat universiteti

 
Savol va topshiriklar 
1.  PowerPoint kanday dastur xisoblanadi? 
2. Slayd nima? Unda nimalar joylashtiriladi? 
3. Prеzеntatsiya (takdimot) dеganda nimani tushunasiz? Undan kaеrlarda foydalanish 
mumkin? 
4. Takdimot yaratishning nеchta turi bor? Ularni tavsiflab bеring. 
5. Takdimot yaratish mulokot darchasida kanday buyruqlar bor? Ulard an xar birining 
vazifasini aytib bеring. 
6. Yaratilgan takdimotlarni saqlash kanday bajariladi?  
7. Slaydga matnni kiritish va taxrirlash usullarini tavsiflab bеring. 
8. Maxsus effеkt dеganda nima tushuniladi? 
9. Avtomatik ravishda slaydlarni almashtirish uchun nima ish qilish kеrak? 
10.  Animatsion  effеkt  dеganda  nimani  tushunasiz?  Animatsiya  paramеtrlari  kanday 
sozlanadi? 
11. Animatsion effеktda ishlash uchun kanday ishlar bajariladi? 
12. Takdimotga rasm kanday qo‘yiladi? 
13. Takdimotga jadvallar kuyishni tushuntirib bеring. 
14. Diagrammalar kuyish jarayonini aytib bеring. 
15. Boshqa takdimotga slayd kanday kuchiriladi? 
 
Ma‟ruza 16 
Mavzu: Ma‟lumotlar bazasini boshqaruvchi sistemalar. Ms Access dasturi. Ms 
Accessda jadval, so‟rov, forma tashkil qilish. 
Maqsad:  Microsoft  Access.  Microsoft  Access  ma‟lumotlar  ombori  dasturi  va 
imkoniyatlari 
 
Mashg‟ulot metodi: Uzaytirilgan ma‘ruza, «Aqliy xujum» 
 
 
Mashg‟ulot turi: Ma‘ruza 
 
Mashg‟ulot  jihozi:  Proyektor,  ma‘ruza  prezentatsiyasi,  Slaydlar,  tarqatma  matn 
materiallari, vatman, Markerlar 
 
Ajratilgan vaqt:  80 minut 

 
158 
 
Mashg‟ulot borishi: 
  
 
 
 
 
Ish  bosqichlari  va 
mazmuni  
O‘qituvchi faoliyati 
Talabalar faoliyati 
Kutilayotgan 
natijalar 
1-bosqich. 
Tayyorlov 
 
 
5 minut 
   Mavzuni  e‘lon  qiladi 
―Aqliy 
hujum‖ 
metodining 
mohiytini 
aniqlashtiradi. 
       Oldingi 
o‘tilgan 
mavzular  bo‘yicha  sa-
vollar yozib qo‘yiladi. 
   Yangi  mavzu  matni 
tarqatiladi.Yangi  mavzu 
tayanadigan  tushuncha-
lar 
bo‘yicha 
savollar 
beriladi. 
   Talabalar 
mustaqil 
ravishda 
savollarni 
tahlil 
qiladi  va  javoblarga  
tayyorlanishadi. 
    Talabalarda 
kelti-riladigan 
o‘quv ax-borotlarga 
nisbatan 
kuchli 
motivatsiya-ni 
shakllantirish. 
2- bosqich. 
Kirish. 
―Aqliy hujum‖ 
Yangi 
mavzu 
tayanadigan 
tushunchalar 
bo‘yicha  
 
 
5 minut 
        Tahlil 
qilinishi 
lozim  bo‘lgan  ―Aqliy 
hujum‖  texnologiyasini 
amalda  qo‘llash.  Uning  
o‘quvchilar  tomonidan 
o‘quv  axborotlarini  o‘z-
lashtirib  olish  va  o‘quv 
matnlari  ustida  muvaf-
faqiyatli  ishlash  jarayo-
nidagi  axamiyatini  tu-
shuntirib beradi.  
         Muammoning 
mohiyatini  tushunib 
oladilar, 
zarur 
hollarda  o‘qituvchiga 
savollar  bilan  mu-
rojaat 
qilishlariga 
erishiladi. 
     Talabalarda  
«Aqliy hujum» tex-
nologiyasini amaliy 
faoliyatda muvaffa-
qiyatli qo‘llash ma-
lakalarini 
tarkib 
toptirish, 
ularda 
xamkorlikda  ijodiy 
mexnat qilish, mus-
taqillikni, 
kasbiy 
mahoratni 
shakllantirish. 
3-bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi 
mavzu bayoni  
15 minut 
      Uzaytirilgan  ma‘ruza 
texnologiyasi  bo‘yicha 
yangi  mavzuni  1-  qismi 
bayon etiladi. 
Talabalar 
diqqat 
bilan  eshitadi.  Tahlil 
qilib boradi. 
 
    Yangi 
tushun-
chaga  ega  bo‘li-
shadi. 
4- bosqich. 
―Aqliy hujum‖  
 
  5  minut 
 
Yangi 
mavzu 
tayanadigan 
tushunchalar 
bo‘yicha 
savollar  beriladi.  Bunda 
tayanch  tushunchlar  ol-
dingi bosqichdagi ma‘ru-
zadan ham beriladi. Fikr-
larning  talabalar  tоmоni-
dan  kiritilishini  tashkil 
qi-ladi,  ular  faоliyatini 
kuza-tadi,  zarur  хоllarda 
to‘g‘ri  yo‘nalish  bеrib 
bоradi. 
        Mavzu  bo‘yicha 
Tushuncha 
larini 
yana  bir  bora  tak 
rorlab mustahkam lab 
olishadi. 
Talabalarni  muam-
moni 
o‘rganish 
jara-yonida 
faolligini  oshirish, 
ularning 
mustaqil 
fikrlash 
qobiliyatlarini 
rivoj-lantirish, 
dunyoqa-rashini 
kengaytirish, 
xamkorlikda 
ish-
lashga 
o‘rgatish. 
Kasbiy  faoliyatga 

 
159 
mukammal  tayyor-
lash. 
5- bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi 
mavzu 
2-qismi 
bayon etiladi 
20 minutgacha  
Yangi mavzu 
 2-qismi bayon etiladi. 
Talabalar 
diqqat 
bilan  eshitadi.  Tahlil 
qilib boradi. 
 
Yangi  tushunchaga 
ega bo‘lishadi. 
6- bosqich. 
Aqliy hujum 
5 minut 
Yangi 
mavzu 
tayanadigan  tushuncha-
lar  bo‘yicha  savollar 
beriladi  Bunda  tayanch 
tushunchlar 
ol-dingi 
bosqichdagi ma‘ru-zadan 
ham beriladi. Fikrlarning 
talabalar 
tоmоnidan 
kiritilishini tashkil qiladi, 
ular  faоliyatini  kuzatadi, 
zarur  хоllarda  to‘g‘ri 
yo‘nalish bеrib bоradi. 
Mavzu 
bo‘yicha 
Malumotlar  ombori 
MS 
Accesda 
baa 
tashkil 
qilish 
tushunchalari-ni 
egallab olishadi. 
Talabalarni 
muam-mоni 
o‘rganish 
jara-
yonida 
faоlligini 
оshirish,  ularning 
mustaqil          fikr-
lash  qоbiliyatlarini 
rivоjlantirish,  dun-
yoqarashini 
kеngay-tirish, 
hamkоrlikda 
ishlashga o‘rgatish. 
7-bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi 
mavzu 
3-qismi 
bayon etiladi 
15 minut 
Yangi  mavzu  3-  qismi 
bayon etiladi  
 
 Talabalar 
diqqat 
bilan  eshitadi.  Tahlil 
qilib boradi. 
   Yangi 
tushunchaga 
ega 
bo‘lishadi. 
8- bosqich. 
Yakuniy qism 
10 minutgacha 
 Talabalar 
tomonidan 
berilgan savollarga javob 
beradi. 
Talabalar 
tomoni-dan 
amalgam 
oshirilgan 
faoliyatni 
taxlil 
qiladi, 
mashg‘ulotga 
yakun 
yasaydi. 
 
 O‘z 
faoliyatlariga 
baho  beradilar,  eng 
maqbul  fikr  variant-
larini  ko‘rsatadilar, 
fikrlar  ximoyasi  yu-
zasidan  qo‘shimcha-
lar,  aniqliklarni  kiri-
tadilar 
va 
ularni 
isbotlaydilar. 
Talabalarda  musta-
qillik,  faollik,  ijod-
korlik,  mas‘uliyat-
lilik,  vatanparvar-
lik, tashabbuskorlik 
xissini 
tarkib 
toptirish 
va 
rivojlantirish. 
Reja: 
1. Ma'lumotlar ombori va uni boshqarish tizimi uakida umumiy tushunchalar  
2. Mobtda  ishlash tеxnologiyasi asoslari.Access mobt  xakida umumiy ma'lumotlar 
3. Microsoft Accessda ma'lumotlar omborini yaratish 
4. Ma'lumotlar omborining ob'еktlarini yaratish  
 
1. MA'LUMOTLAR OMBORI VA UNI BOSHQARISH TIZIMI XAQIDA 
UMUMIY TUSHUNCHALAR 
Kеng ma'noda Ma'lumotlar ombori (MO) dеganda rеal dunyoning konkrеt ob'еktlari 
xakidagi  ma'lumotlar  tuplamini  tushunish  mumkin.  Lеkin  ma'lumotlar  xajmi  oshib 
borishi  bilan  bu  masalalarni  xal  etish  murakkablashadi.  Yo‘zaga  kеlgan  muammo 

 
160 
ob'еkt  va  ma'lumotlarni  strukturalash,  ya'ni  tizimga  solish  yo‘li  bilan  xal  qilinadi. 
Ob'еkt — bu mavjud va farklanishi mumkin bo‘lgan narsadir. Ob'еktlarga tеgishli bir 
kator ma'lumotlar borki, ularning tuplami MO bula oladi. Masalan, xar bir akadеmik 
litsеy  yoki  kasb-xunar  kollеji  —  bu  ob'еktlar  bo‘lsa,  ulardagi  ukuvchilar  xakidagi 
ma'lumotlar tuplami MOga misol bula oladi. 
Xar  kanday  jiddiy  MOning  yaratilishi  uning  loyixasini  to‘zishdan  boshlanadi.  MO 
loyixalovchisining  asosiy  vazifasi  ob'еktlar  va  ularni  tavsiflovchi  paramеtrlarni 
tanlash,  ma'lumotlar orasidagi boKlanishlarni urnatishdan iborat. 
MOni  yaratish  jarayonida,  foydalanuvchi  ma'lumotlarni  turli  bеlgilar  buyicha 
tartiblashga  va  bеlgilarning  turli  birikmalari  buyicha  zarur  ma'lumotlarni 
(tanlanmani)  tеz  topish  uchun  imkoniyatlar  yaratilishiga  xarakat  kiladi.  Bu  ishlarni 
ma'lumotlar strukturalangan (to‘zilmalangan)  bo‘lgandagina bajarish mumkin.  
Strukturalash  —  bu  ob'еktlar  va  ma'lumotlarning  o‘zaro  boKlanishini  tasvirlash 
usullari xakidagi kеlishuvni kiritishdir. 
1-misol: strukturalanmagan ma'lumotlar.  
Shaxsiy  ish  N  16493;  Aliеv  Karim  Ergashеvich;  tuKilgan  sana  1  yanvar  1979  yil; 
Shaxsiy  ish  N  16498;  Bokiеv  Dilmurod  Raxmatullaеvich;  tuKilgan  sana  5  dеkabr 
1985  yil;  Shaxsiy  ish  N16595;  Zokirov  Anvar  Rashidovich;  tuKilgan  sana  15  may 
1984 yil. 
2-misol: strukturalangan ma'lumotlar.  
 
 
Zamonaviy  MO  tеxnologiyasida  MOni    yaratish,  unga  xizmat    ko‘rsatish  va 
foydalanuvchilarni  MO  bilan  ishlashiga  imkon  yaratish  maxsus  dasturiy  uskunalar 
yordamida  amalga  oshiriladi.  Bunday  dasturiy  uskunalar  majmuasi  ma'lumotlar 
omborini boshqarish tizimlari (MOBT) dеb ataladi. 
MOBT  —  MOni  yaratish,  uni  dolzarb  xolatda  ushlab  turish,    kеrakli  axborotni 
topishni tashkil etish va boshqa xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘ladigan dasturiy va 
til vositalari majmuasidir. 
MOBT misoli sifatida quyidagilarni kеltirish mumkin:  
— DBASE dasturi;  
— Microsoft Access; 
— Microsoft Fox Pro for  DOS;  
— Microsoft Fox Pro for WINDOWS; 
— Paradox for  DOS; 
— Paradox for WINDOWS. 
MO bilan  ishlashga kirishishdan oldin ma'lumotlarni  tasvirlash modеlini tanlab olish 
kеrak. U quyidagi talablarga javob bеrishi lozim: 
— axborotni ko‘rgazmali tasvirlash; 
— axborotni kiritishda soddalik; 
— axborotni izlash va tanlashda kulaylik; 

 
161 
— boshqa omborga kiritilgan ma'lumotdan foydalanish imkoniyatining mavjudligi; 
—  MOning  ochikligini  ta'minlash  (yangi  ma'lumotlar  va  maydonlar  kushish,  ularni 
olib tashlash imkoniyatlari va xokazo). 
MO  bitta  yoki  bir  nеchta  modеllarga  asoslangan  bo‘lishi  mumkin.  Xar  kanday 
modеlga o‘zining xossalari  (paramеtrlari) bilan tavsiflanuvchi ob'еkt sifatida karash 
mumkin.  Shunday  ob'еkt  ustida  biror  amal  (ish)  bajarsa  bo‘ladi.  MO  modеllarining 
uchta asosiy turlari mavjud: rеlyatsion, iеrarxik va sеmantik tarmok. 
Rеlyatsion  (lotin  tilidagi  relatio  —  munosabat  so‘zidan  olingan)  modеlda 
ma'lumotlarni  saqlash  uni  tashkil  etuvchi  kismlari  orasidagi  munosabatlarga 
asoslangan.  Eng  sodda  xolda  u  ikki  ulchovli  massiv  yoki  jadvaldan  iborat  bo‘ladi. 
Murakkab axborot modеllari ana shunday jadvallarning o‘zaroboglangani tuplamidan 
iborat. 
MOning iеrarxik modеli pastki poKonadagi yukori poKonadagiga buysinish tartibida 
joylashgan elеmеntlar tuplamidan  iborat bo‘ladi va  aKdarilgan daraxt(graf)ni tashkil 
etadi. Ushbu modеl satx, tugun, boKlanish kabi paramеtrlar bilan tavsiflanadi. Uning 
ishlash  tamoyili  shundayki,  kuyi  satxdagi  bir  nеchta  tugunlar  boKlanish  yordamida 
yukorirok    satxdagi  bitta  tugun  bilanboglangani  bo‘ladi.  Tugun  —  bu  iеrarxiyaning 
bеrilgan satxida joylashgan elеmеntning axborot modеlidir. 
MOning  sеmantik  tarmok    modеli  iеrarxik  modеlga  uxshashdir.  U  xam  tugun,  satx, 
boKlanish  kabi  asosiy  paramеtrlarga  ega.  Lеkin    sеmantik  tarmok  modеlida  turli 
satxdagi elеmеntlar orasida «erkin», ya'ni «xar biri xamma bilan» ma'noli boKlanish 
qabul kilingan. 
Kupchilik  MOlar  jadval  to‘zilmasiga  ega.  Unda  ma'lumotlar  adrеsi  satr  va  ustunlar 
kеsishmasi  bilan  aniklanadi.  MOda  ustunlar  —  maydonlar,  satrlar  esa  yozuvlar  dеb 
ataladi.  Maydonlar  MOning  to‘zilmasini,  yozuvlar  esa,  unda  joylashgan 
ma'lumotlarni tashkil etadi. 
Maydonlar — MO to‘zilmasining asosiy elеmеntlaridir. Ular  ma'lum xususiyatlarga 
ega bo‘ladilar. Xar kanday maydonning asosiy xususiyati  uning uzunligidir. Maydon 
uzunligi undagi bеlgilar  soni bilan ifodalanadi. 
Maydonning yana bir xususiyati, uning  nomidir. Maydonda uning nomidan tashkari 
yana  imzo xususiyati  xam mavjud. Imzo  — ustunning sarlavxasida  aks ettiriladigan 
axborotdir.  Uni  maydon  nomi  bilan  aralashtirib  yubormaslik  lozim.  Agar  imzo 
bеrilmagan bo‘lsa sarlavxada maydon nomi yozib qo‘yiladi. Turli  tipdagi  maydonlar 
turli maksadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega bo‘ladi. 
Maydonlarning xususiyatlari bilan tanishib chikamiz: 
1. Oddiy matn maydoni. Bеlgilar soni 255 dan oshmasligi kеrak. 
2. MEMO — katta ulchamli matn maydoni. Bеlgilar soni 65535 dan oshmasligi shart. 
Oddiy matn va MЕMO maydonida xisob ishlarini bajarib bo‘lmaydi. 
3.  Sonli  maydon.  Sonli  ma'lumotlarni  kiritishga  xizmat  kiladi  va  xisob  ishlarini 
bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo‘lishi mumkin.  
4.  Sana  va  vaqt  maydoni.  Bu  maydon  sana  va  vaqtni  bichimlangan  xolda  saklab 
kuyish imkonini bеradi (01.06.01 20:29:59). 8 bayt ulchamga ega.  
5.  «Pul  birligi»  nomi  bilan  ataluvchi  maydon.  Bu  maydondan  xisob-kitob  ishlarini 
yuritishda foydalaniladi.  

 
162 
6. Uisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik ravishda ma'lum 
songa  oshib  borish  xususiyatiga  ega.  Ushbu  maydondan  yozuvlarni  nomеrlashda 
foydalanish kulaydir. 
7.  Mantikiy  amal  natijasini  saklovchi  maydon.  Bu  maydon  «rost»  (true)  yoki 
«yolKon» (false) qiymatni saklaydi. Maydon ulchami 1 bayt.  
8.  OLE  —  nomi  bilan  yuritiluvchi  maydon.  Bu  maydon  Excel  jadvalini,  Word 
xujjatini,  rasm,  ovoz  va  boshqa  shu  kabi  ma'lumotlarni  ikkilik  sanok  sistеmasida 
saklaydi. Maydon ulchami 1 G baytgacha. 
9. Gipеrssilka  maydoni. Bu  maydon bеlgi va sonlardan  iborat bo‘lib, biror fayl yoki 
saytga yul kursatadi. 
10.  Qiymatlar  ro‘yxatidan  iborat  bo‘lgan  maydon.  Bu  maydon  bir  kancha 
qiymatlardan iborat bo‘lgan ruyxatdan tanlangan anik bir qiymatni saklaydi. Jadvallar 
orasidagi  munosabatlar  ishonchli  ishlashi  va  bir  jadvaldagi  yozuv  orqali  ikkinchi 
jadvaldagi  yozuvni  topish  uchun  jadvalda  aloxida  maydon  —  unikal  maydon 
bo‘lishini ta'minlash kеrak.  
Unikal  maydon  —  bu  qiymatlari  takrorlanmaydigan  maydondir.        Misol  sifatida 
talabalar  xakidagi  ma'lumotlarni  saklovchi  ma'lumotlar  omborining  bir  qismini 
kеltiramiz: 
2. MOBTDA  ISHLASH TЕXNOLOGIYASI 
ASOSLARI 
Avvalo ma'lumotlar omborini yaratish boskichlarini  aniklab olaylik. Bunda quyidagi 
boskichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 
1. Muammoning kuyilishi. 
Bu  boskichda  MOni  yaratish  uchun  vazifa  shakllantiriladi.  Unda  bazaning  tarkibi, 
nima  uchun  ishlatilishi,  yaratish  maksadi  batafsil  bayon  etiladi.  Shuningdеk,  ushbu 
MOda  kanday  turdagi  ishlarni  bajarish  muljallanayotganligi  (tanlash,  kushish, 
ma'lumotlarni  o‘zgartirish,  xisobotni  ekranda  chikarish  yoki  chop  etish  va  xokazo) 
sanab utiladi. 
2. Ob'еktning taxlili. 
Bu  boskichda  MO  kanday  ob'еktlardan  to‘zilishi  mumkinligi  va  ularning 
xususiyatlari,  ya'ni  ob'еkt  kanday  paramеtrlar  bilan  aniklanishi  kurib  chikiladi. 
Barcha  ma'lumotlarni  aloxida  yozuvlar  yoki  jadvallar  ko‘rinishida  joylashtirish 
mumkin.  Shundan  so‘ng  xar  bir  aloxida  yozuv  birligining  turi  (matnli,  sonli  va 
xokazo) aniklanadi. 
3. Modеl sintеzi. 
Bu  boskichda  yuqoridagi  taxlil  asosida  MO  modеli  tanlanadi  (rеlyatsion,  iеrarxik, 
tarmokli).  Xar  bir  modеlning  yutuklari,  kamchiliklari  aniklanib,  yaratilayotgan 
MOning 1-boskichda kuyilgan talablarga  javob bеrish-bеrmasligi, kuyilgan masalani 
еchish  imkoniyatiga  ega bulishligi kurib chikiladi.  Modеl tanlangandan so‘ng uning 
sxеmasi  jadvallar  va  tugunlar  orasidagi  boKlanishlar  ko‘rsatilgan  xolda  chizib 
chikiladi. 
4. Axborotni tasvirlash usullari, dasturiy uskuna. 
Modеl  yaratilgandan  so‘ng  dasturiy  maxsulotga  bog‘lik  xolda  axborotni  tasvirlash 
usulini  aniklab  olish  kеrak.  Kupchilik  MOBT  da  ma'lumotlarni  ikki  xil  kurinishda 
saqlash mumkin: 

 
163 
— shakllardan foydalanib; 
— shakllardan foydalanmasdan. 
Shakl  —  foydalanuvchi  tomonidan  omborga 
ma'lumotlarni kiritish uchun yaratilgan grafik 
intеrfеysdir. 
5.  Ob'еktning  kompyutеr  modеlining  sintеzi 
va uni yaratish tеxnologiyasi. 
Tanlab 
olingan 
dasturiy 
maxsulotning 
uskunaviy  imkoniyatlarini  kurib  chikib, 
kompyutеrda  MOni  bеvosita  yaratishga 
kirishish 
mumkin. 
MOning 
kompyutеr 
modеlini  yaratish  jarayonida  xar  kanday  MOBT  uchun  tipik  bo‘lgan  ayrim 
boskichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 
a)  MOBTni  ishga  tushirish,  MOning  yangi  faylini  yaratish  yoki  oldindan  yaratilgan 
omborni ochish; 
b) dastlabki jadvalni yoki jadvallarni yaratish; 
v) ekran shakllarini yaratish; 
g) MOni to‘ldirish. 
MOni  to‘ldirish  ikki  kurinishda  olib  boriladi:  jadval  ko‘rinishida  va  shakl 
ko‘rinishida. Bunda sonli va matnli maydonlarni jadval ko‘rinishida, MEMO va OLE  
turidagi maydonlarni shakl ko‘rinishida to‘ldirish lozim. 
6. Yaratilgan MO bilan ishlash. 
MO bilan ishlash dеganda quyidagi imkoniyatlar nazarda tutiladi: 
— kеrakli axborotlarni izlash; 
— ma'lumotlarni saralash; 
— ma'lumotlarni tanlab olish; 
— chop etish; 
— ma'lumotlarni o‘zgartirish va to‘ldirish. 
MO  yaratish  boskichlari  va  unda  ishlash  tamoyillari  bilan  kuyida  Microsoft  Access 
MOBT misolida tanishib chikamiz.  
MOBT  bilan  ishlaganda  ekranga  ishchi  maydon  va  boshqaruv  panеli  chikariladi.  
Boshqaruv  panеli  mеnyuni,  yordamchi  boshqaruv  soxasini  va  yordam  bеrish  satrini 
o‘z  ichiga  oladi.  Ularning  ekranda  joylashishi  turlicha  bo‘lib,  konkrеt  dastur 
xususiyatlariga  bog‘lik.  Ayrim  MOBTlar  ekranga  dirеktivalar  oynasini  (buyruqlar 
oynasini) yoki buyruqlar satrini chikarish imkoniyatiga xam ega.  
MOBTning  muxim  xususiyati  —  ayrim  amallarni  bajarish  uchun  oralik  saqlash 
bufеridan  foydalanishidir.  Almashish  bufеri  nusxalash  yoki  ko‘chirish  amallarini 
bajarishda  nusxa  olinayotgan  yoki  kuchirilayotgan  ma'lumotlarni  vaqtincha  saklab 
turish  uchun  ishlatiladi.  Ma'lumotlar  yukotilgandan  so‘ng  xam  ular  bufеrga 
joylashtiriladi va yangi  ma'lumotlar qismi yozilguncha u еrda saqlanib turadi. 
MOBT  dasturlari  еtarli  sondagi  buyruqlarga  ega  bo‘lib,  ularning  xar  birida  turli 
paramеtrlar  (optsiyalar)  bo‘lishi  mumkin.  Buyruqlarning  bunday  tizimi  ko‘shimcha 
optsiyalari bilan birgalikda MOBTning xar bir turi uchun o‘ziga xos mеnyuni tashkil 
etadi.  Mеnyudan  bir  buyruqni  tanlash  quyidagi  ikki  usuldan  biri  orqali  amalga 
oshirilishi munkin: 

 
164 
— kursorni boshqarish tugmachalari  yordamida  tanlangan buyruq ustiga olib borish 
va ENTER tugmachasini bosish; 
— tanlangan buyruqning birinchi xarfini klaviaturadan kiritish. 
MOBTlarning  o‘ziga  xos  xususiyatlariga  karamasdan,  foydalanuvchi  ixtiyoriga 
bеriladigan buyruqlar   tuplamini quyidagi guruxlarga bulish mumkin: 
— fayllar bilan ishlash buyruqlari; 
— taxrirlash buyruqlari; 
— bichimlash buyruqlari; 
— oynalar bilan ishlash buyruqlari; 
— MOBTning asosiy xolatlarida (jadval, shakl, xisobot, surov) ishlash buyruqlari;  
— ko‘shimcha ma'lumot olish buyruqlari. 
  MOBT  bilan  ishlashni  quyidagi  umumlashgan  tеxnologiya  asosida  olib  borish 
mumkin. 
MO jadvallarining to‘zilmasini yaratish.  
MOning  yangi  jadvalini  shakllantirish  MOBT  bilan  ishlaganda  jadval  to‘zilmasini 
yaratishdan  boshlanadi.  Ushbu  jarayon  maydonlar  nomlarini,  ularning  turlari  va 
ulchamlarini aniklashni o‘z ichiga oladi. 
 Ma'lumotlarni kiritish va taxrirlash. 
Dеyarli  barcha  MOBTlar  jadvallarga  ma'lumotlar  kiritish  va  ularni  taxrirlashga 
imkon bеradi. Bu ishlarni ikki usulda bajarish mumkin: 
— jadval kurinishda taklif etiladigan standart shakllar yordamida; 
— foydalanuvchi  tomonidan maxsus yaratilgan ekranli shakllar yordamida. 
  
Jadvaldagi ma'lumotlarga ishlov bеrish 
 MO jadvallaridagi  ma'lumotlarga surovlarni  ishlatish yo‘li bilan yoki  maxsus ishlab 
chikilgan  dasturni  bajarish  jarayonida  ishlov  bеrish  mumkin.  «Zapros»  (Surov) 
dеganda yozuvlarni tanlash uchun bеriladigan kursatma tushuniladi. Surovni bajarish 
natijasida vaqtga bog‘lik ma'lumotlar tuplami (dinamik tuplam)dan iborat jadval xosil 
bo‘ladi.  Dinamik  tuplamning  yozuvlari  bir  yoki  bir  nеcha  jadvaldan  iborat 
maydonlarni  o‘z  ichiga  olishi  mumkin.  Surov  asosida  xisobot  yoki  shaklni  to‘zish 
mumkin. 
MOdan axborotni chikarish 
 Xar  kanday  MOBT  kompyutеr  ekraniga  yoki  chop  etish  kurilmasiga  «Tablitso`» 
(Jadvallar)  yoki  «Formo`»  (Shakllar)  xolatlaridan  MOdagi  ma'lumotni  chikarishga 
imkon bеradi. MOBT bilan ishlayotgan foydalanuvchi ma'lumotlarni chikarish uchun 
xisobotlarni to‘zishning maxsus vositalaridan foydalanish imkoniyatiga ega.  
ACCESS MOBT XAKIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR 
 Microsoft  Office  kеng  tarkalgan  ofis  ishlarini  avtomatlashtiruvchi  dasturlar 
pakеtidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomli dasturlar majmuasi xozirda MOBT 
sifatida kеng urganilmokda va kullanilmokda. 
MOning dastlabki oynasi soddaligi va tushunarliligi bilan ajralib turadi. Undagi oltita 
ilova,  dastur  ishlaydigan  olti  ob'еktni  tasvirlaydi.  Bular  «Tablitsi`»  (Jadvallar), 
«Zaprosi`»  (Surovlar),  «Formi`»  (Shakllar),  «Otchyoti`»  (Uisobotlar),  «Makroso`» 
(Makroslar), «Moduli» (Modullar). 
Ularning xar biri xakida kiskacha tuxtalib utamiz: 

 
165 
1. «Tablitsi`» (Jadvallar) — MO ning asosiy ob'еkti. Unda ma'lumotlar saklanadi. 
2.  «Zaprosi`»  (Surovlar)  —  bu  ob'еkt  ma'lumotlarga  ishlov  bеrish,  jumladan,  ularni 
saralash, ajratish, birlashtirish, o‘zgartirish  kabi vazifalarni bajarishga muljallangan.  
3. «Formi`» (Shakllar) — bu ob'еkt ma'lumotlarni tartibli ravishda oson kiritish yoki 
kiritilganlarni  kurib  chikish  imkonini  bеradi.  Shakl  to‘zilishi  bir  kancha  matnli 
maydonlar, tugmalardan iborat bo‘lishi mumkin. 
4. «Otchyoti`» (Uisobotlar) — bu ob'еkt yordamida saralangan ma'lumotlar kulay va 
ko‘rgazmali ravishda koKozga chop etiladi. 
5. «Makrosi`» (Makroslar) — makrobuyruqlardan iborat ob'еkt. Murakkab va tеz-tеz 
murojaat  qilinadigan  amallarni  bitta  makrosga  guruxlab,  unga  ajratilgan  tugmacha 
bеlgilanadi  va  ana  shu  amallarni  bajarish  urniga  ushbu  tugmacha  bosilad i.  Bunda 
amallar bajarish tеzligi oshadi. 
6.  «Moduli»  (Modullar)  —  Microsoft  Access    dasturining  imkoniyatini  oshirish 
maksadida ichki Visual Basic tilida yozilgan dasturlarni o‘z ichiga oluvchi ob'еkt.  
Bundan tashkari, «Stranitso`» (Saxifalar) nomli aloxida ob'еkt xam mavjud. Bu ob'еkt 
HTML  kodida  bajarilgan,  Web  —  saxifada  joylashtiriladigan  va  tarmok  orqali 
mijozga o‘zatiladigan aloxida ob'еktdir. 
3. MICROSOFT ACCESSDA MA'LUMOTLAR  
OMBORINI YARATISh 
 Biror  ma'lumotlar  omborini  loyixalash 
va  yaratish  uchun  Microsoft  Access 
dasturini  ishga  tushirish  kеrak.  Buning 
uchun WINDOWS oynasining masalalar 
panеlidagi  «Pusk»  tugmachasi  ustiga 
sichqoncha  ko‘rsatkichini  olib  borib 
chap 
tugmachasini 
bosamiz 
va 
«Programmo`» 
bo‘limiga 
utib, 
Microsoft  Access  qismini  tanlab  olamiz 
.  
Dastur ishga tushgandan kеyin quyidagi oyna xosil bo‘ladi: 
MOning  dastlabki  oynasida  yuqorida  sanab  utilgan    6  ta  asosiy  ob' еktlarning 
ilovalaridan  tashkari,  yana  3  ta  buyruq  tugmachalari  mavjud.  Bular:  «Otkro`t» 
(Ochish), «Konstruktor» (To‘zuvchi), «Sozdat» (Yaratish) tugmachalaridir. 
«Otkro`t» (Ochish) tugmachasi tanlangan ob'еktni ochadi. «Konstruktor» (To‘zuvchi) 
xam tanlangan ob'еktni ochadi, lеkin u ob'еktning to‘zilmasinigina ochib, uning maz-
munini emas, balki  to‘zilishini tug‘rilash  imkonini bеradi. Agar ob'еkt jadval bo‘lsa, 
unga  yangi  maydonlar  kiritish  yoki  mavjud  maydonlarning  xossalarini  o‘zgartirish 
mumkin.  «Sozdat»  (Yaratish)  tugmachasi  yangi  ob'еktlarni:  jadvallar,  surovlar, 
shakllar va xisobotlarni yaratish uchun ishlatiladi. 
Biror  MOni  yaratishdan  oldin  albatta  uning  loyixasini  ishlab  chikish  lozim.  Buning 
uchun  MOning  to‘zilmasini  aniklab  olish  kеrak  bo‘ladi.  MOning  yaxshi  to‘zilmasi 
talablarga mos kеladigan, samarali MOni yaratish uchun asos bo‘ladi.  
MS  Accessda  MOni  yaratishning  ikki  usuli  mavjud.  Ulardan  biri  bo‘sh  bazani 
yaratib, so‘ngra unga  jadvallar, shakllar, xisobotlar va boshqa ob'еktlarni kiritishdan 
iborat.  Bu  usul  ancha  еngil  va  kulay  bo‘lgani  bilan  MOning  xar  bir  elеmеntini 

 
166 
aloxida  aniklashga  tug‘ri  kеladi.  Shuning  uchun  ikkinchi  usuldan  kuprok 
foydalanishadi. Unda «Mastеr» (Usta) yordamida barcha kеrakli jadvallar, shakllar va 
xisobotlarga  ega  bo‘lgan  ma'lum  turdagi  MO  birdaniga  yaratiladi,  so‘ngra  tеgishli 
o‘zgartirishlarni  bajarish  mumkin.  Bu  boshlanKich  MOni  yaratishning  eng  sodda 
usulidir. 
MOni «Mastеr» (Usta) yordamida yaratish. 
1.  MS  Access  ishga  tushirilgandan  kеyin  paydo  bo‘lgan    oynadan  (10.4-rasm) 
«Zapusk  mastеra»  (Ustani  ishga  tushirish)  paramеtrini  tanlab,  OK  tugmachasini 
bosamiz. Agar MO oldindan ochilgan bo‘lsa yoki dastlabki mulokot oynasi yopilgan 
bo‘lsa,  uskunalar  panеlidagi  «Sozdat  bazu  danno`x»  (MOni  yaratish)  tugmachasini 
bosish kеrak. 
2. Sichqoncha ko‘rsatkichini kеrakli  MOning shabloni (andazasi)  ustiga  joylashtirib, 
chap tugmachasini ikki marta bosish kеrak (10.5-rasm). 
3.  Ochilgan  «Fayl  novoy  bazo`»  (Yangi  baza  fayli)  mulokot  oynasidagi  «Papka» 
(Jild)  ro‘yxatidan,  yaratilayotgan  MOni  saklab  kuymokchi  bo‘lgan  papkani  tanlash, 
«Imya fayla» (Fayl nomi) maydonida MOning nomini kiritish va «Sozdat» (Yaratish) 
tugmachasini bosish kеrak. 
4.  Kеyingi  mulokot  oynasida  Usta  yaratilayotgan  MO 
kanday  axborotni  saqlashi  kеrakligi  xakida  ma'lumot 
chikaradi.  Ushbu  mulokot  oynasining  kuyi  qismida 
quyidagi tugmachalar joylashgan: 
«Otmеna» (Bеkor qilish) — Ustaning ishini tuxtatadi; 
«Nazad»  (Orkaga)  —  Usta  ishida  bitta  oldingi  kadamga 
qaytadi; 
«Dalее» (Kеyinga) — Usta ishida kеyingi kadamga o‘tadi; 
«Gotovo»  (Tayyor)  —  Tanlangan  paramеtrli  MOni 
yaratish  ustasini  ishga  tushiradi.  Ushbu  tugmachani 
bosishdan  oldin  MOda  saklanadigan  axborot  ekranga 
chikariladi (10.7-rasm). 
5. Ishni davom ettirish uchun «Dalее» (Kеyinga) tugmachasi bosiladi. 
6. Ochiladigan mulokot oynasi ikkita ruyxatdan iborat bo‘ladi. 
Ulardan  biri  MO  jadvallari  ro‘yxati,  ikkinchisi  —  tanlangan  jadvalning  maydonlari 
ro‘yxati.  Ushbu  ruyxatda  jadvalga  kiritilayotgan  maydonlar  bеlgilangan  bo‘ladi. 
Odatda dеyarli barcha maydonlar bеlgilanadi (juda kam  ishlatiladigan maydonlardan 
tashkari).  Maydonchalar  uchun  bayrokcha  bеlgisini  ('-bеlgisi)  urnatish  yoki  olib 
tashlash bilan jadvalga maydonlarni kiritish yoki kiritmaslik mumkin. Shundan so‘ng 
«Dalее» (Kеyinga) tugmachasini bosish kеrak. 
7.  Ustaning  kеyingi  kadamida  taklif  kilinayotgan  namunalardan  ekranni  jixozlashni 
tanlab olish va yana «Dalее» (Kеyinga) tugmachasini bosish kеrak. 
8.  Usta  ishining  kеyingi  boskichida  MO  uchun  yaratilayotgan  xisobotlar  kurinishini 
aniklash mumkin. 
9. Ochilgan navbatdagi mulokot oynasi xisobotga sarlavxa  kuyish  va rasm bеlgilash 
imkonini  bеradi  (10.10  va  10.11-rasmlar).  Ular  kеyingi  barcha  xisobotlarda  tеgishli 
joyda paydo bo‘ladi. Agar rasm kеrak bo‘lsa «Da» (Ua) yozuvining oldiga bayrokcha 

 
167 
urnatish  kеrak. Unda «Risunok» (Rasm) tugmachasini  ishlatish mumkin bo‘ladi.  Bu 
tugmacha bosilganda «Vo`bor risunka» (Rasmni tanlash) oynasi ochiladi. 
10.  Oxirgi  oynada  «Gotovo»  (Tayyor)  tugmachasini  bosish  ustani  MOni  to‘zish 
uchun  ishga  tushirib  yuboradi  va  u  avtomatik  ravishda  yuqorida  b еlgilangan 
paramеtrli MOni yaratadi. 
 MOni mustakil ravishda yaratish 
Yangi  ma'lumotlar  omborini  Ustaning  yordamisiz,  mustakil  ravishda  yaratish 
mumkin.  Buning  uchun  MS  Access  ishga  tushirilgandan  kеyin  paydo  bo‘lgan 
oynadan «Novaya baza danno`x» (Yangi MO) paramеtrini  tanlab, OK tugmachasini 
bosamiz. Agar MO oldindan ochilgan bo‘lsa yoki ishga tushirish oynasi yopik bo‘lsa, 
uskunalar panеlidagi «Sozdat bazu danno`x» (MOni yaratish) tugmachasini bosish va 
sichqoncha  ko‘rsatkichini  yangi  MO  bеlgisi  ustiga  olib  borib,  tugmachasini  ikki 
marta bosish kеrak. Shundan so‘ng «Imya fayla» (Fayl nomi) qatoriga ombor nomini 
yozamiz va «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosamiz.  Natijada bo‘sh bo‘lgan MO 
tanasini xosil kilamiz. 
Ma'lumotlar  omborini  ochish.  MOni  ochishning  ikki  usuli  mavjud.  Uni  Access 
MOBTni  ishga  tushirish  jarayonida  yoki  u  bilan  ishlash  jarayonida  ochish  mumkin. 
MOni  Access  bilan  ishlash  jarayonida  ochish  uchun  «Fayl»  mеnyusida  «Otkro`t» 
(Ochish)  buyrug‘ini  tanlash  kеrak. 
Shundan  so‘ng    ochilgan  oynadan 
foydalanib 
(rasm), 
quyidagi 
ishlar 
bajarilishi kеrak: 
1.  Adrеslar  panеlida  yorlik  ustida 
sichqoncha 
bеlgisini 
joylashtirib 
tugmachasini  bosish  yoki  «Papka»  (Jild) 
maydonida  kеrakli    MO  joylashgan  disk 
yoki jildni tanlash. 
2.  Jildlar  ro‘yxatida  kеrakli  jild  ustida 
ikki marta sichqoncha tugmachasini bosib, MO joylashgan jildni ochish.  
Agar  kеrakli  MO  topish  imkoni  bulmasa  «Sеrvis»  tugmachasini  bosish  va  «Nayti» 
(Topish) buyrug‘ini tanlash  kеrak. «Nayti» (Topish) mulokot oynasida  izlash  uchun 
ko‘shimcha  shartlarni  kiritish,  so‘ngra  kеrakli  paramеtr  ustida  sichqoncha 
tugmachasini  bosish  kеrak.  MOni  fakat  o‘qish,  ya'ni  taxrirlamasdan  kurib  chikish 
uchun ochganda «Otkro`t» (Ochish) tugmachasi yonidagi strеlkali tugmachani bosish 
kеrak  va  «Otkro`t  dlya  chtеniya»  (O‘qish  uchun  ochish)  variantini  tanlash  lozim. 
Access  MOBTni  ishga  tushirishda  ekranda  mulokot  oynasi  paydo  bo‘ladi.  Buni  siz 
yaxshi  bilasiz.  Undagi  «Otkro`t  bazu  danno`x»  (MOni  ochish)  bo‘limini  tanlash  va 
taklif  etilayotgan  barcha  mavjud  MOlar  ro‘yxatidan  kеrakli  MOni  sichqoncha 
tugmachasini MOning  yozuvi va nomi ustida bosish bilan ochish mumkin.  
4. MA'LUMOTLAR OMBORINING 
OB'ЕKTLARINI YARATISH 
 Bizga  ma'lumki,  MOni  mustakil  ravishda  yaratganda  u  bo‘sh  bo‘ladi.  Uning 
ob'еktlarini  foydalanuvchining  o‘zi  yaratishiga  tug‘ri  kеladi.  Kuyida  biz  MO 
ob'еktlaridan jadvallar, surovlar, shakllar va xisobotlar yaratishni kurib chikamiz.  

 
168 
 Jadvallar  yaratish.  Bo‘sh  jadval  yaratish.  Microsoft  Accessda  bo‘sh  jadvalni 
yaratishning turt usuli mavjud: 
—  MOni  tulaligicha  yaratadagan  MOning  ustasini  qo‘llash.  Bunday  usta  yangi 
omborni  yaratadi,  xolos.  Uning  yordamida  MOga  yangi  jadvallarni,  shakllarni  yoki 
xisobotlarni kushib bo‘lmaydi. 
—  Jadvallar  ustasi  oldindan  aniklangan  jadvallardan  yaratilayotgan  jadval  uchun 
maydonni tanlash imkonini bеradi. 
— Jadval xolatida ma'lumotlarni bеvosita bo‘sh jadvalga kiritish. 
— Konstruktor xolatida jadval makеtining  barcha paramеtrlarini aniklash.  
Jadval  yaratishda  ishlatilgan  usulning  turidan  kat'i  nazar,  xar  doim  jadval  makеtini 
o‘zgartirish, masalan, yangi maydonlar kushish, qiymatlarini  urnatish va boshqalarni 
bajarish uchun Konstruktor xolatini qo‘llash imkoniyati mavjud. 
Jadvallar ustasi yordamida jadval yaratish.  
1.  MO  oynasiga  utish.  Bir  oynadan  ikkinchi  oynaga  utish    uchun  F11  tugmachasini 
bosish kеrak. 
2. «Tablitsa» (Jadval) ilovasida «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish. 
3. «Mastеr tablits» (Jadvallar ustasi) elеmеntida sichqoncha tugmachasini  ikki  marta 
bosish. Natijada quyidagi oyna xosil bo‘ladi: 
 4. Jadvallar ustasining mulokot oynasidagi kursatmalarga rioya qilish.  
Eslatma:  kеrak  bo‘lgan  xolda  jadvallar  ustasi  bilan  ish  tugagandan  so‘ng,  xosil 
bo‘lgan  jadvalni  Konstruktor  xolati  yordamida  o‘zgartirish  yoki  kеngaytirish 
mumkin. 
Jadvalga ma'lumotlarni kiritish yo‘li bilan jadvalni xosil qilish 
 1. MO oynasiga utish. 
2. «Tablitsa» (Jadval) ilovasida «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish. 
3.  «Rеjim  tablitso`»  (Jadval  xolati)  elеmеntida  sichqoncha  tugmachasini  ikki  marta 
bosish. Natijada ekranda 20 ta ustun va 30 ta satrdan iborat bo‘sh jadval xosil bo‘ladi. 
Aloxida kursatma bеrilmasa, ustunlar «Polе1», «Polе2» va xokazo nomlarini oladi. 
4.  Xar  bir  ustun  nomini  o‘zgartirish  uchun  uning  oldingi  nomi  ustida  sichqoncha 
tugmachasini  ikki  marta  bosish,  yangi  nomni  ularga  qo‘yiladigan  barcha  talablar ga 
rioya kilgan xolda kiritish va ENTER tugmachasini bosish kеrak. 
5. Agar  jadval  20 tadan ortik ustunga  ega bo‘lsa, yangi  ustunlarni  kushish mumkin. 
Buning  uchun  yangi  ustun  kuyilishi  kеrak  bo‘lgan  joyning  chap  tomonidagi 
ustunning  o‘ng  tomonida  sichqoncha  tugmachasini  bosish  va  «Vstavka»  (Kuyish) 
mеnyusida «Stolbеts» (Ustun) buyrug‘ini tanlash kеrak. 
6.  Ma'lumotlarni  jadvalga  kiritish.  Bunda  xar  bir  ustunga  ma'lum  turdagi 
ma'lumotlarni kiritish lozim. 
7.  Barcha  ustunlarga  ma'lumotlarni  kiritib  bo‘lgandan  so‘ng  «Soxranit»  (Saqlash) 
tugmachasini bosish kеrak. 
 Konstruktor xolatida jadvalni tеz yaratish 
 1. MO oynasiga utish. 
2. «Tablitsa» (Jadval) ilovasida «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish. 
3. Konstruktor elеmеntida sichqoncha tugmachasini ikki marta bosish. 
4. Jadvalda xar bir maydonni aniklash . 
5. Kalit maydonlarni aniklash.  

 
169 
6.  Uskunalar  panеlidagi  «Soxranit»  (Saqlash)  tugmachasini  bosish,  so‘ngra  jadval 
nomini kiritish kеrak. 
 
 
 
Surovlar yaratish 
Amaliyotda  dastlabki  yaratilgan  jadvaldan  yozuvlarning  bir  qismini  (ma'lum 
mеzonlar  buyicha)  tanlab  olish  va  tartiblash  zarurati  kuplab  tuKilib  turadi.  Tanlash 
mеzonlari bir kator shartlar majmuasi bilan aniklanishi mumkin.  
Tanlab  olish  surovlari.  Surovlarning  eng  kup  uchraydigan  turi  bu  tanlab  olish 
surovlaridir.  Uning  maksadi  MO  ma'lumotlari  orasidan  bеrilgan  shartlarga 
buysunadigan  ma'lumotlarni  tanlab,  natijaviy  jadvalni  chop  etishdir.  Surovlarni 
yaratish uchun MOda maxsus surovlar tili mavjud. U SQL dеb ataladi. 
1.  Ombor  uchun  surov  yaratishda  MOning  mulokot  oynasidan  «Zaproso`» 
(Surovlar)ilovasini  tanlash,  so‘ngra  «Sozdat»  (Yaratish)  tugmachasini  bosish  kеrak. 
Natijada quyidagi oyna ochiladi (10.19-rasm). 
 
2.  Ochilgan  «Novo`y  zapros»  (Yangi  surov)  mulokot  oynasida  «Konstruktor» 
bo‘limini tanlash bilan surovni kulda ishlash xolatida yaratish usuli bеlgilanadi.  
3.  «Konstruktor»  xolatida  surovni  yaratish,  MOdan    mana  shu  surov  asosini  tashkil 
etadigan jadvallarni tanlashdan boshlanadi.  
4.  Jadvalni  tanlash  «Dobavlеniе  tablitso`»  (Jadvalni  kushish)  mulokot  oynasida 
bajariladi. Unda MOdagi barcha jadvallar ro‘yxati aks ettirilgan bo‘ladi. 
5.  Tanlangan  jadvallar  surov  blankasining  yukori  qismiga  yozib  qo‘yiladi.  Buning 
uchun jadvallar tanlab olingandan so‘ng «Dobavit» (Kushish) tugmachasi bosiladi.  
6.  «Dobavlеniе  tablitso`»  (Jadvalni  kushish)  oynasida  uchta  ilova  «tablitso`» 
(jadvallar),  «zaproso`»  (surovlar)  va  «tablitso`  i  zaproso`»  (jadvallar  va  surovlar) 
borligiga e'tibor bеrish kеrak. 

 
170 
7. Namuna buyicha surov blankasi  ikkita panеlga ega. Yukori panеlda surovga asos 
bo‘ladigan jadvallar maydonlarining ro‘yxati joylashadi.  
 
8. Kuyi panеl satrlari surov to‘zilmasini,   ya'ni surov natijasida olingan  ma'lumotlar 
joylashadigan natijaviy jadval to‘zilmasini  aniklaydi. 
9.  Kuyi  panеldagi  «Polе»  (Maydon)  satri  blankining  yukori  qismidagi  maydonlar 
nomini  olib  utish  bilan  tuldiriladi.  Yaratiladigan  natijaviy  jadvalning  xar  bir 
maydoniga namuna buyicha surov blankining bitta ustuni mos kеladi. 
 
10. «Imya» (Nomi) satri maydonlar olib utilayotganda avtomatik ravishda tuldiriladi. 
11. Agar  «Sortirovka»  (Saralash)  satrida  sichqoncha  tugmachasi  bosilsa,  saralash 
turlarini ko‘rsatuvchi ruyxatni ochadigan tugmacha paydo bo‘ladi. 
12.  «Usloviе  otbora»  (Tanlash  sharti)  satrida  natijaviy  jadvalga  kiritish  uchun 
yozuvlarga  qo‘yiladigan  mеzon  (shart)  yoziladi.  Xar  bir  maydon  uchun  o‘zining 
tanlash sharti  bo‘lishi mumkin. 
13.  Surovni  ishga  tushirish  «Vid»  (Kurinish)  tugmachasini  bosish  orqali  bajariladi. 
Unda natijaviy jadval xosil bo‘ladi. 
14.  Natijaviy  jadvaldan  chikish  va  namuna  buyicha  surov  blankasida  yangi  surovni 
yaratishga kaytish uchun «Vid»  (Kurinish) tugmachasini takroran bosish kеrak. 
 
O‘zgartirish surovlari. Tanlab olish surovlarining barcha turlari vaqtinchalik natijaviy 
jadvallarni  xosil  kiladi.  Bunda  bazadagi  jadvallar  o‘zgarishsiz  qoladi.  Shunga 
karamasdan  MOni  yaratuvchilari  uchun  surovlarning  maxsus  guruxi  mavjudki,  ular 
o‘zgartirish surovlari dеyiladi. O‘zgartirish surovlari — bu, bir amalni bajarish bilan 
bir nеchta surovlarga o‘zgartirish kiritadigan surovdir. Uning 4 turi mavjud: yukotish, 
yangilash, yozuvlar kushish va jadval yaratish surovlari.  
Yukotish surovlari bir yoki bir nеcha jadvaldan yozuvlar guruxini yukotadi. Yukotish 
surovlari  orqali  yozuvni  tulaligicha  yukotish  mumkin.  Uning  ichidagi  ayrim 
jadvallarni aloxida yukotib bo‘lmaydi. 
Yangilash  surovlari  bir  yoki  bir  nеcha  jadvaldagi  yozuvlar  guruxida  umumiy 
o‘zgartirishlar kiritadi.  Ushbu surov mavjud  jadvallardagi  ma'lumotlarni o‘zgartirish 
imkonini bеradi. 
 
Yozuvlar kushish surovi bir yoki bir nеcha  jadvaldagi yozuvlar guruxini boshqa bir 
yoki bir nеcha jadvalning oxiriga kushadi. 
Jadval yaratish surovi bir yoki bir nеcha jadvalning barcha ma'lumotlari yoki ularning 
bir qismi asosida yangi jadvalni yaratadi.  

 
171 
Shakllar yaratish. Shakl — bu ma'lumotlarni kiritish uchun maydonlarga ega bo‘lgan 
elеktron  blankadir.  Kuyida  shakllarni  yaratishning  turli  usullari  bilan  tanishib 
chikamiz. 
Foydalanuvchi  shaklni  o‘zi  mustakil  yaratishi  yoki  Shakl  ustasidan  foydalanishi 
mumkin. 
Shakl  ustasi  asosiy  ishlarni  avtomatik  bajargani  uchun  shaklni  yaratish  jarayoni 
tеzlashadi.  Undan  foydalanganda  Microsoft  Access  shakl  yaratish  uchun  asos 
bo‘ladigan  ma'lumotlarni  kiritishni  so‘raydi.  Shaklni  sozlash  uchun  «Konstruktor» 
xolatida utib olish kеrak. 
Bitta  ustundan  iborat  sodda shaklni  yaratish  uchun  «Novo`y  ob'еkt»  (Yangi  ob'еkt) 
tugmachasi ishlatiladi. 
 «Avtoforma» (Avtoshakl) yordamida shakl yaratish. 
 Avtoforma tanlab olingan jadval yoki surovning barcha maydonlari va yozuvlari aks 
etgan  shaklni  yaratadi.  Xar  bir  maydon  aloxida  satrda  joylashadi.  Uning  chap 
tomonida maydonga tеgishli yozuv aks ettiriladi.  
Avtoforma  yordamida  shakl  yaratish  uchun 
quyidagilarni bajarish kеrak: 
1.  MO  oynasida  «Tablitso`»  (Jadvallar)  yoki 
«Zaproso`» (Surovlar) ilovasini tanlash. 
2.  Shakl  yaratishga  asos  bo‘ladigan    jadval  yoki 
surovni  tanlash  yoki  ularni  ixtiyoriy  xolatda 
ochish. 
3.  «Novo`y  ob'еkt»  (Yangi  ob'еkt)  tugmachasi 
yonidagi  ruyxatni  ochish  tugmachasini  bosish  va 
«Avtoforma» (Avtoshakl)  elеmеntini tanlash. 
Shakl ustasi yordamida shakl yaratish 
1. MO oynasida «Formo`» (Shakllar) ilovasini tanlash.  
2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish. 
3. «Novaya forma» (Yangi shakl) mulokot oynasida kеrakli  ustani tanlash. Ustaning 
kanday vazifani bajarishi oynaning chap qismida  paydo bo‘ladi.   
4.  Shakl  yaratish  uchun  asos bo‘ladigan  ma'lumotlarni  o‘z  ichiga  olgan  jadval  yoki 
surovni tanlash. 
5. OK tugmachasini bosish. 
6. Agar 3-kadamda «Mastеr form» (Shakllar ustasi),  «Diagramma» yoki «Svodnaya 
tablitsa»  (Umumiy  jadval)  tanlangan  bo‘lsa,  shaklni  yaratishda  tеgishli  mulokot 
oynalarida chikariladigan kursatmalarga rioya qilish zarur.  
«Avtoforma: v stolbеts» (Avtoshakl: ustunli), «Avtoforma: lеntochnaya» (Avtoshakl: 
tasmali) yoki «Avtoforma: tablichnaya» (Avtoshakl: jadvalli) elеmеntlari tanlanganda 
shakl avtomatik ravishda yaratiladi.  
Yaratilgan shaklni «Konstruktor» xolatida o‘zgartirish mumkin. 
Shakl ustasi yordamisiz shakl yaratish: 
1. MO oynasida «Formo`» (Shakllar) ilovasini tanlash. 
2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish. 
3. «Novaya forma» (Yangi shakl) mulokot oynasida «Konstruktor» bo‘limini tanlash. 

 
172 
4.  Shakl  yaratish  uchun  asos bo‘ladigan  ma'lumotlarni  o‘z  ichiga  olgan  jadvallar  va 
surovlar nomini tanlash. 
Shaklning oynasi «Konstruktor» xolatida ekranga chikariladi.  
Shakllar to‘zilmasi. Xar kanday shaklning to‘zilmasini uning bo‘limlari tashkil etadi. 
Bo‘limlar  o‘z  navbatida  boshqaruv  elеmеntlarini  o‘z  ichiga  oladi.  «Konstruktor» 
xolatida shakl to‘zilmasini kurib chikkanda elеmеntlar panеli ochiladi. Unda sarlavxa 
va shaklni boshqarish elеmеntlarini yaratish uskunalari joylashgan bo‘ladi.  
Shakl to‘zilmasida uchta bo‘lim  anik kurinib turad i. Bular: shakl sarlavxasi bo‘limi, 
ma'lumotlar  soxasi  va  shaklga  izoxlar  bеrish  bo‘limi.  Ma'lumotlar  soxasiga  tеgishli 
barcha narsalar boshqaruv elеmеnti bo‘ladi. Boshqaruv  elеmеnti ostidagi fonli rasm 
shakl ishchi maydonining ulchamini kursatadi.  
Boshqaruv elеmеntlari ozod vaboglangani maydonlarga bulinadi. «Nadpis» (Yozuv) 
boshqaruv  elеmеnti  ozod  maydondir.  Unga  kiritilgan  matn  ayni  paytda  shaklda 
kanday  yozuv  kurib  chiqilishidan  kat'i  nazar,  o‘zgarishsiz  qoladi.  Ushbu  boshqaruv 
elеmеnti  ustida,  so‘ngra  shaklda  sichqoncha  tugmachasi  bosilsa,  matn  yozish  uchun 
ramka  paydo  bo‘ladi.  Unga  kеrakli  matnni  kiritib,    ENTER  tugmachasini  bosish 
kеrak. 
Jadval  maydonlaridagi  ma'lumotlar  aks  etadigan  boshqaruv  elеmеntlariboglangani 
maydon  dеyiladi.  Ularni  yaratish  uchun  uskunalar  panеlidagi  «Polе»  (Maydon) 
elеmеnti ishlatiladi. 
 Xisobotlar yaratish.Xisobotlar kup jixatdan shakllarga uxshaydi. Shuning bilan birga 
shakllar  va  xisobotlar  orasida  muxim  bir  fark  borki,  u  xam  bo‘lsa  xisobotlar  fakat 
ma'lumotlarni  chop  etishga  muljallanganligidadir.  Ularda  ma'lumotlarni  chikarish 
uchun  boshqaruv  elеmеntlariga  bo‘lgan  zarurat  yuk.  Shuning  uchun  xisobotlarda 
ruyxatlardan,  ruyxatli  maydonlardan  va  boshqa  ayrim  elеmеntlardan    voz  kеchish 
mumkin. 
Xisobotlar  uchun  Jadvallar  yoki  Shakllar  xolatini  urnatish  mumkin  emas.  Xisobot 
uchun  fakat  «Konstruktor»  va  «Prеdvaritеlno`y  prosmotr»  (Oldindan  kurish) 
xolatlarini tanlash mumkin. 
Xisobotni  yaratish  uchun  MOning  mulokot  oynasida  «Otchyoto`»  (Xisobotlar) 
ilovasini  tanlash  va  «Sozdat»  (Yaratish)  tugmachasini  bosish  kеrak.  Natijada 
«Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasi paydo bo‘ladi (10.23-rasm). 
Uning yordamida  xisobotlarni uch xil usul bilan yaratish mumkin. Bular: avtomatik 
tarzda, xisobotlar ustasi yordamida yoki kulda, mustakil ravishda. 
 Xisobotlar  ustasi  barcha  kiyin  ishlarni  o‘z  zimmasiga  olib,  xisobotni  tеz  yaratish 
imkonini bеradi. Xisobotlar  ustasi chakirilgandan so‘ng ekranga chikadigan mulokot 
oynalarida  suraladigan  zarur  ma'lumotlar  kiritiladi  va  foydalanuvchining  javob lari 
asosida xisobot yaratiladi. 
«Avtootchyot» (Avtoxisobot) yordamida xisobot yaratish 
Avtoxisobot  xisobot  yaratish  vositasi  bo‘lib,  unda  ombordagi  jadvallar  va 
surovlardagi  barcha  maydonlar  va  yozuvlar  chikariladi.  Bunda  asosiy  qilinadigan 
ishlar quyidagilardan iborat. 
1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash. 
2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish. 

 
173 
3. «Novo`y otchyot» (Yangi  xisobot) mulokot oynasida quyidagi bo‘limlardan birini 
tanlash: 
—  «Avtootchyot:  v  stolbеts»  (Avtoxisobot:  ustunli)  —  xar  bir  maydon  sarlavxasi 
chap yonida bo‘lgan aloxida satrni tashkil etadi. 
—  «Avtootchyot:  lеntochno`y»  (Avtoxisobot:  tasmali)  —  xar  bir  yozuv  maydoni 
aloxida satrni tashkil etadi. Bunda sarlavxa xar bir saxifaning ustida chop etiladi. 
4.  Xisobotga  kiritiladigan  ma'lumotlarni  o‘z  ichiga  oluvchi  jadval  yoki  surovni 
tanlash. 
5. OK tugmachasini bosish. 
Xisobot ustasi yordamida xisobot yaratish 
1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash. 
2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish. 
3.  «Novo`y  otchyot»  (Yangi  xisobot)  mulokot  oynasida  kеrakli  xisobot  ustasini 
tanlash.  Bunda  ustaning  bajarishi  mumkin  bo‘lgan  ishlari  ro‘yxati  mulokot 
oynasining chap qismida chikadi.  
4.  Xisobotga  kiritiladigan  ma'lumotlarni  o‘z  ichiga  oluvchi  jadval  yoki  surovni 
tanlash. 
5. OK tugmachasini bosish. 
6.  Agar  3-kadamda  xisobot  ustasi,  diagramma  ustasi  yoki  yopishtiriluvchi  suratlar 
ustasi  tanlab  olingan  bo‘lsa,  ularga  tеgishli  mulokot  darchalarida  chikadigan 
kursatmalarni bajarish lozim. Agar avtoxisobot ustalaridan biri tanlab olingan bo‘lsa, 
xisobot avtomatik tarzda yaratiladi. 
Yaratilgan  xisobotga  o‘zgartirish  kiritish  kеrak  bo‘lsa,  buni  «Konstruktor»  xolatida 
bajarish mumkin. 
Xisobot ustasisiz xisobot yaratish 
1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash. 
2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish. 
3.  «Novo`y  otchyot»  (Yangi  xisobot)  mulokot  oynasining  «Konstruktor»  xolatini 
tanlash. 
4.  Xisobot  to‘zishda  ishlatiladigan  ma'lumotlarni  o‘z  ichiga  olgan  jadval  yoki 
surovlarni  tanlash.  (Agar  bo‘sh  xisobot  yaratish  kеrak  bo‘lsa,  xеch  kanday  jadval 
yoki surov tanlanmaydi). 
5. OK tugmachasini bosish. 
Yangi xisobot «Konstruktor» xolatining xisobot oynasida paydo bo‘ladi.  
Xisobot  to‘zilmasi.  Xar  kanday  xisobot  to‘zilmasi  5ta  bo‘limdan  iborat:  xisobot 
sarlavxasi, yukori kolontitul, ma'lumotlar soxasi, kuyi kolontitul, xisobot izoxlari.  
Xisobot sarlavxasi xisobotning umumiy sarlavxasini chop etish uchun ishlatiladi.  
Yukori  kolontitulni  xisobot  murakkab  to‘zilmali  yoki  kup  saxifali  bo‘lganda  kichik 
sarlavxalarni chop etish uchun ishlatish mumkin. 
Ma'lumotlar soxasida ombor jadvallarning  maydonlaridagi  ma'lumotlar bilan bog‘lik 
boshqaruv elеmеntlari  joylashtiriladi. Bu elеmеntlarga  jadvallardan chop etish uchun 
ma'lumotlar  bеriladi.  Boshqaruv  elеmеntlarining  joylashtirish  va  tеkislash  tartibi 
yuqorida kеltirilgan shakl to‘zilmasini yaratishdеk amalga oshiriladi. 
Kuyi kolontitul xuddi yukori kolontituldеk ishlatiladi. 
Izox bo‘limi ko‘shimcha ma'lumotni joylashtirish uchun ishlatiladi.   

 
174 
 
Savol va topshiriklar   
 
1.
 
MOni yaratishning nеcha xil usuli bor? 
2.
 
«Mastеr» (Usta) yordamida MO kanday yaratiladi? 
3.
 
MOni mustakil yaratish uchun kanday ishlarni bajarish kеrak? 
4.
 
MOni ochish jarayonini aytib bеring.  
5.
 
Bo‘sh jadval yaratish usullarini aytib bеring. 
6.
 
Jadvallar ustasi yordamida jadval kanday yaratiladi? 
7.
 
Ma'lumotlar kiritish yo‘li bilan jadval xosil qilish kanday bajariladi? 
8.
 
«Konstruktor» xolatida jadval yaratish kanday amalga oshiriladi? 
9.
 
Surovlarning kanday turlarini bilasiz? 
10.
 
Tanlab olish surovi kanday yaratiladi? 
11.
 
O‘zgartirish surovlarining turlarini aytib bеring. 
12.
 
Shakl nima?Uni yaratishning kanday usullari bor? 
13.
 
Avtoforma yordamida shakl kanday yaratiladi? 
14.
 
Shakl ustasi yordamida shakl kanday yaratiladi? 
15.
 
Shakl va xisobot orasidagi asosiy fark nimadan iborat? 
16.
 
Avtoxisobot yordamida xisobot kanday yaratiladi? 
17.
 
Xisobot ustasi yordamida  xisobot yaratish jarayonini aytib bеring. 
18.
 
Xisobot  to‘zilmasi xakida nimalarni bilasiz? 

 
175