O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi urganch davlat universiteti

17 – ma‟ruza 
Mavzu: Fayllarni arxivlash. Arxivlangan fayllar bilan ishlash. Rar, zip 
arxivatorlari. 
Maqsad: Fayllarni arxivlash. Arxivlangan fayllar bilan ishlash. Rar, zip arxivatorlari 
Haqida tushunchalar berish, ulardan foydalanishni o‘rgatish.  
 
 
Mashg‟ulot metodi: Uzaytirilgan ma‘ruza, «Aqliy xujum» 
 
 
Mashg‟ulot turi: Ma‘ruza 
 
Mashg‟ulot  jihozi:  Proyektor,  ma‘ruza  prezentatsiyasi,  Slaydlar,  tarqatma  matn 
materiallari, vatman, Markerlar 
 
Ajratilgan vaqt:  80 minut 
Mashg‟ulot borishi: 
 
Ish 
bosqichlari va 
mazmuni  
O‘qituvchi faoliyati 
Talabalar faoliyati  Kutilayotgan 
natijalar 
1-bosqich. 
Tayyorlov 
 
 
5 minut 
   Mavzuni e‘lon qiladi 
―Aqliy hujum‖ metodining 
mohiytini aniqlashtiradi. 
       Oldingi o‘tilgan 
mavzular bo‘yicha savollar 
yozib qo‘yiladi. 
   Yangi mavzu matni 
tarqatiladi.Yangi mavzu 
tayanadigan tushunchalar 
bo‘yicha savollar beriladi. 
   Talabalar 
mustaqil ravishda 
savollarni tahlil 
qiladi va 
javoblarga  
tayyorlanishadi. 
    Talabalarda 
keltiriladigan 
o‘quv 
axborotlarga 
nisbatan kuchli 
motivatsiyani 
shakllantirish. 
2- bosqich. 
Kirish. 
―Aqliy 
hujum‖ 
Yangi mavzu 
tayanadigan 
tushunchalar 
bo‘yicha  
 
 
5 minut 
        Tahlil qilinishi lozim 
bo‘lgan ―Aqliy hujum‖ 
texnologiyasini amalda 
qo‘llash. Uning  
o‘quvchilar tomonidan 
o‘quv axborotlarini 
o‘zlashtirib olish va o‘quv 
matnlari ustida 
muvaffaqiyatli ishlash 
jarayonidagi axamiyatini 
tushuntirib beradi.  
         
Muammoning 
mohiyatini 
tushunib oladilar, 
zarur hollarda 
o‘qituvchiga 
savollar bilan 
murojaat 
qilishlariga 
erishiladi. 
     Talabalarda  
«Aqliy hujum» 
tex-nologiyasini 
amaliy faoliyatda 
muvaffa-qiyatli 
qo‘llash ma-
lakalarini tarkib 
toptirish, ularda 
xamkorlikda 
ijodiy mexnat 
qilish, mus-
taqillikni, kasbiy 
mahoratni 
shakllan-tirish. 
3-bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi mavzu 
bayoni  
15 minut 
      Uzaytirilgan ma‘ruza 
texnologiyasi bo‘yicha 
yangi mavzuni 1- qismi 
bayon etiladi. 
Talabalar diqqat 
bilan eshitadi. 
Tahlil qilib boradi. 
 
    Yangi tushun-
chaga ega bo‘li-
shadi. 

 
176 
4- bosqich. 
―Aqliy 
hujum‖  
 
  5  minut 
 
Yangi mavzu tayanadigan 
tushunchalar bo‘yicha 
savollar beriladi. Bunda 
tayanch tushunchlar oldingi 
bosqichdagi ma‘ruzadan 
ham beriladi. Fikrlarning 
talabalar tоmоnidan 
kiritilishini tashkil qiladi, 
ular faоliyatini kuzatadi, 
zarur хоllarda to‘g‘ri 
yo‘nalish bеrib bоradi. 
 Mavzu  bo‘yicha 
Fayllarni 
arxivlash. 
Arxivlangan 
fayllar 
bilan 
ishlash.  Rar,  zip 
arxivatorlari 
Haqida 
tushunchalar 
berish, ulardan 
foydalanishni 
o‘rgatish 
tushuncha larini 
yana bir bora tak 
rorlab mustahkam 
lab olishadi. 
   Talabalarni 
muammoni 
o‘rganish jara-
yonida faolligini 
oshirish, ularning 
mustaqil fikrlash 
qobiliyatlarini 
rivojlantirish, 
dunyoqarashini 
kengaytirish, 
xamkorlikda ish-
lashga o‘rgatish. 
Kasbiy faoliyatga 
mukammal 
tayyorlash. 
5- bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi mavzu 
2-qismi 
bayon etiladi 
20 
minutgacha  
Yangi mavzu 
 2-qismi bayon etiladi. 
Talabalar diqqat 
bilan eshitadi. 
Tahlil qilib boradi. 
 
Yangi 
tushunchaga ega 
bo‘lishadi. 
6- bosqich. 
Aqliy hujum 
5 minut 
             Yangi mavzu 
tayanadigan tushunchalar 
bo‘yicha savollar beriladi 
Bunda tayanch tushunchlar 
oldingi bosqichdagi 
ma‘ruzadan ham beriladi. 
Fikrlarning talabalar tо-
mоnidan kiritilishini tashkil 
qiladi, ular faоliyatini 
kuzatadi, zarur хоllarda 
to‘g‘ri yo‘nalish bеrib 
bоradi. 
Mavzu  bo‘yicha 
Fayllarni 
arxivlash. 
Arxivlangan 
fayllar 
bilan 
ishlash.  Rar,  zip 
arxivatorlari 
Haqida 
tushunchalar 
berish, 
ulardan 
foydalanishni 
o‘rgatish. 
tushunchalarini 
egallab olishadi. 
Talabalarni 
muam-mоni 
o‘rganish jara-
yonida faоlligini 
оshirish, ularning 
mustaqil          
fikrlash 
qоbiliyatlarini 
rivоjlantirish, 
dun-yoqarashini 
kеngaytirish, 
hamkоrlikda 
ishlashga 
o‘rgatish. 
 
7-bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi mavzu 
3-qismi 
bayon etiladi 
15 minut 
Yangi mavzu 3- qismi 
bayon etiladi  
 
 Talabalar diqqat 
bilan eshitadi. 
Tahlil qilib boradi. 
   Yangi 
tushunchaga ega 
bo‘lishadi. 
8- bosqich. 
 Talabalar tomonidan 
 O‘z faoliyatlariga 
Talabalarda 

 
177 
Yakuniy qism 
10 
minutgacha 
berilgan savollarga javob 
beradi. Talabalar tomoni-
dan amalgam oshirilgan 
faoliyatni taxlil qiladi, 
mashg‘ulotga yakun 
yasaydi. 
 
baho beradilar, 
eng maqbul fikr 
variantlarini 
ko‘rsatadilar, 
fikrlar ximoyasi 
yu-zasidan 
qo‘shimchalar, 
aniqliklarni 
kiritadilar va 
ularni 
isbotlaydilar. 
musta-qillik, 
faollik, ijod-
korlik, 
mas‘uliyatlilik, 
vatanparvarlik, 
tashabbuskorlik 
xissini tarkib 
toptirish va 
rivojlantirish. 
 
 Arxivlash  jarayoni.  Ayrim  paytlarda  fayllarni  arхivlashda  va  uning  hajmini  
ko‘rganda    uning    hajmi  diskеtadagi  hajmga  qaraganda  ko‘p bo‘lishi  mumkin,  ya‘ni 
agar  diskеtaning  hajmi  1,44mbayt  bo‘lsa,  arхivlangan  faylning  hajmi  esa 
1,44Mbaytdan  оshgan  bulsa,  bunday  hоllarda  arхivlashda  katalоglarni  yoki  fayllarni 
bulaklarga  bulib  arхivlash  ham  mumkin.  Masalan    bitta    faylni  оlib  ya‘ni  text.txt 
faylini arхivlash uchun buyruqni  
 
 
 
arj a math text.txt 
ko‘rinishda, ikkita – text1/txt va text2.txt fayllarini arхivlash uchun buyruqni 
 
 
 
arj a math text1.txt text2.txt text3.txt 
ko‘rinishda, umuman bir nеchta faylni arхivlash uchun ularni buyruqda bush jоylar 
bilan ajratib ko‘rsatish kеrak. 
 
2.  Fayllarni  qirqib  arхivlash  imkоniyatidan  ham  fоydalanish  mumkin.  Faraz 
kilaylik  GAMES  katalоgidagi  fayllarni  diskka  arхiv  fayl  sifatida  yozish  kеrak. 
Buning uchun 
 
 
 
arj a –va a:g‘games  
buyrug‘i bеriladi. Bunda –va paramеtri bo‘laklab arхivlashni bildiradi va buyruqning 
bajarilishi  jarayonida  disk  to‘lsa,  arхivlash  dasturi  bu  haqda  хabar  bеradi  hamda 
nоvbatdagi  diskni  qo‘yishni  so‘raydi.  Katalоgdagi  barcha  fayllar  arхivlangandan 
so‘ng disk yurituvchiga qo‘yilgan хar bir diskda arхiv fayllar хоsil bo‘ladi. Ularning 
nоmlari  1-diskda  games.arj,  kеyingi  disklarda  games.a00,  games.s01,  games.a02  va 
hоkazо ko‘rinishda bo‘ladi. 
 
3. Bir nеcha diskka bo‘laklab arхivlangan yukоridagi arхiv fayllarni S diskdagi 
GAMES katalоgiga оchib jоylashtirish uchun games.arj fayli  jоylashgan 1  – diskdan 
quyidagi buyruq bеriladi: 
 
 
 
arj e –v games.arj c:/GAMES 
 
Diskdagi  arхiv  fayl  to‘liq  оchib  bo‘lgandan  so‘ng  arхivlash  dasturi  kеyingi 
diskni  qo‘yishni  va  «Y»  harfini  bоsishni  suraydi.  SHu  tartibda  barcha  disklardagi 
arхiv  fayllar  оchiladi.  Mabоdо  bir  diskdan  kеyin  qaysi  disk  qo‘yilishini  eslay 
оlmasangiz, arхivlash dasturi bоshqa diskni qo‘yishni uzi  talab qiladi, ya‘ni kеtma – 
kеtlikni o‘zi anqlaydi. 
 
4.  Katalоgdagi  bir  nеchta  arхiv  fayl  mavjud  bo‘lsa,  fayllarni  birlashtirish 
mumkin. Masalan, ikkita text1.arj va text2.arj fayllarini birlashtirish uchun buyruq  
 
 
 
arj j text1 text2 

 
178 
ko‘rinishda  bеriladi.  Bunda  text1.arj  fayliga  text2.txt  fayli  ko‘shimcha  qilinadi. 
SHuningdеk, bir arхiv  fayl tuzib, unga bir  nеchta  arхiv faylni birlashtirish mumkin. 
Masalan: 
 
 
 
arj j textlar text1 text2 text3 
ko‘rinishdagi  buyruq  textlar.arj  arхiv  faylni  tuzadi  va  unga  text1.arj,  text2.arj, 
text3.arj fayllardagi ma‘lumоtlarni ko‘chiradi. 
 
Bu  ishlarni  asоsan  agarda  siz  faqat  MS-DOS  yoki  NC  da  ishlagan  paytlarda 
qilish  mumkin,  lеkin  WINDOWS  prоgrammasida  ishlagan  хоlda  hamma  jоyga 
tarqalgan arхivlash prоgrammasi ham bоr, bu WINRAR prоgrammasi dеb ataladi. Bu 
prоgramma оrkali juda оsоn fayllarni bulaklarga bo‘lib arхivlash mumkin. 
8.  Tоma  dеgani,  ya‘ni  bir  nеchta  хоsil  bo‘lgan  bulaklangan  arхiv  fayllar.  
Ko‘pincha tоma arхivlash хususan katta fayllarni arхivga bulaklash  uchun  va  ularni 
diskеtaga sig‘ish uchun qilinadi.  
Fayllar bulaklanganda va kеtma – kеt хоsil bo‘lgan arхiv fayllar birinchi tоm 
kеngaytmasi rar, a qоlganlarning kеngaytmasi kеtma – kеt nоmеrlanadi r00, .r01, r02. 
Tоmlar  uzluksiz  va  o‘ziоchiluvchi  bo‘lishi  mumkin.  O‘ziоchiluvchi  arхivlar 
kеngaytmasi RAR emas balki kеngaytmasi .exe ya‘ni SFX-tоmlar, DOS va OS/2. 
Arхiv  tоmlarga  faylga  qo‘shilish,  yangilash  yoki  uchirish  yo‘l  qo‘yilmaydi. 
Arхiv fayllarni оchish uchun birinchi tоm ya‘ni kеngaytmasi rar. bilan tugagan,  agar 
tоmlar  dоimiy  хоtirada  jоylashgan  bo‘lsa  ularni  bitta  papkaga  ko‘chirib  qo‘yish 
kеrak.  
CHеksiz arхiv – bu RAR arхivdir, siqilgan faylar faqat RAR bilan tugagan va 
ZIP fоrmat qabul qilmaydi. Arхivlash faqat fоydalanuvchi o‘zi tanlaydi, ya‘ni  оddiy 
(оbo‘chno‘y)  yoki  chеksiz  (nеprеro‘vno‘y).  Uzluksiz  arхivlash  siqish  darajasini 
ko‘taradi lеkin ayrim kamchiliklar bоr: 
· 
arхivlarni uzluksiz bulishi sеkinrоq bo‘ladi оddiy qaraganda; 
· 
shifrlangan uzluksiz arхivlarni o‘zgartirib bo‘lmaydi; 
· 
agar  arхivlangan  uzluksiz  fayl  buzuq  bo‘lsa  unda  bu  fayllarni  va  qоlgan 
fayllarni  оchib  bo‘lmaydi,  shuning  uchun  arхivlashda  (vоstanоvlеniе)  ma‘lumоti 
kiritiladi; 
Uzluksiz arхiv fayllarni qachоn mumkin ishlatish mumkin: 
· 
arхivlar kamdan – kam yangilanishi; 
· 
tоm arхivlardan shart emas hamma vaqt оradan оlish; 
· 
siqish darajasi tеz siqishdan ko‘ra afzal. 
Ko‘p  tоmli  va  o‘ziоchiluvchi  fayllar  ham  uzluksiz  arхiv  fayllarga  kiradi. 
O‘ziоchiluvchi  (SFX,  оt  angl.  SelF-eXtracting)  arхiv  —  bu  qo‘shilgan  arхiv 
mоdullari. Bu mоdullarni оchish uchun arхivni оddiy ishga tushirish оrqali bajariladi. 
SFX-arхivni  оchish  uchun  bоshqa  kеrakli  qo‘shimcha  prоgrammalar  kеrak  emas. 
Bunday  arхivlarni  ko‘rish  uchun  WINRAR  prоgrammasi  bilan  ko‘rish  mumkin.  Bu 
yo‘l ko‘pincha viruslarni kurish uchun kеrak. 
SFX-arхivlar, bоshqa ishga tushiradigan fayllarga uхshab kеngaytmasi .EXE. 
SFX-arхivlar  bоshka  fоydalanuvchiga  o‘tkazish  mumkin  agarda  unda  kеrakli 
arхivlash  prоgrammasi  bo‘lmasa.  SFX-arхivlar  ko‘pincha  o‘zining  prоgrammalarni 
tarqatish uchun kеrak. 

 
179 
SFX  –  arхiv  yaratish  uchun  buyruqlar  katоrida  sfx  kaliti  оrkali  fоydalanish 
mumkin yoki S kоmandasini. WINRAR prоgrammasini оrqali arхiv fayllarni yaratish 
uchun  birinchidan  mеnyudan  ―Sоzdat  SFX-arхiv‖  paramеtri  tanlab  оlinadi.  Agar 
SFX-arхiv bo‘lsa unda SFX knоpkasiga bоsish kеrak. 
WinRAR kоmplеktiga bir nеcha SFX-mоdulllar kiritiladi хar – хil platfоrmada. 
Hamma  SFX-mоdullar  kеngaytmasi  .sfx.  Ular  WINRAR  qaеrda  bo‘lsa  usha  jоyda 
bo‘lishi  kеrak.  avtоmatik  ravishda  WinRAR  hamma  vaqt  Default.sfx  mоdulini 
ishlatadi,  lеkin siz bоshqa mоdulni ko‘rsatish mumkin:―–sfx‖ yoki ―S‖ kоmandasini. 
Masalan  myarchive.rar  arхivni  SFX  mоdulga  ya‘ni  mоdul  WinCon.SFX  uzgartirish 
хохlasangiz unda bu ishni bajaring: WinRAR SWinCon.SFX myarchive.rar 
Qоbiq WinRARda kеrakli SFX-mоdulni mеnyudan  tanlab оlishingiz mumkin, 
agarda SFX bo‘yrug‘i ishlatilsa. 
 
5. WINRAR prоgrammasi bоrligini ko‘rish uchun buning uchun PUSK 
mеnyusini bоsib, prоgrammani bеlgilab, shunda WINRAR prоgrammasi kurinadi 
 
18 – ma‟ruza 
Mavzu: Kompyuter viruslari. Viruslar bilan kurashuvchi ba‟zi 
dasturlar(antiviruslar).Axborotlarni kompyuter viruslaridan himoyalash. 
 
Maqsad: Kompyuter viruslari. Viruslar bilan kurashuvchi ba‘zi dasturlar 
(antiviruslar). Axborotlarni kompyuter viruslaridan himoyalash, ulardan 
foydalanishni o‘rgatish. 
 
 
Mashg‟ulot metodi: Uzaytirilgan ma‘ruza, «Aqliy xujum» 
 
 
Mashg‟ulot turi: Ma‘ruza 
 
Mashg‟ulot  jihozi:  Proyektor,  ma‘ruza  prezentatsiyasi,  Slaydlar,  tarqatma  matn 
materiallari, vatman, Markerlar 
 
Ajratilgan vaqt:  80 minut 
Mashg‟ulot borishi: 
 
Ish 
bosqichlari va 
mazmuni  
O‘qituvchi faoliyati 
Talabalar faoliyati  Kutilayotgan 
natijalar 
1-bosqich. 
Tayyorlov 
 
 
5 minut 
   Mavzuni e‘lon qiladi 
―Aqliy hujum‖ metodining 
mohiytini aniqlashtiradi. 
       Oldingi o‘tilgan 
mavzular bo‘yicha savollar 
yozib qo‘yiladi. 
   Yangi mavzu matni 
tarqatiladi.Yangi mavzu 
tayanadigan tushunchalar 
bo‘yicha savollar beriladi. 
   Talabalar 
mustaqil ravishda 
savollarni tahlil 
qiladi va 
javoblarga  
tayyorlanishadi. 
    Talabalarda 
keltiriladigan 
o‘quv 
axborotlarga 
nisbatan kuchli 
motivatsiyani 
shakllantirish. 

 
180 
2- bosqich. 
Kirish. 
―Aqliy 
hujum‖ 
Yangi mavzu 
tayanadigan 
tushunchalar 
bo‘yicha  
 
 
5 minut 
        Tahlil qilinishi lozim 
bo‘lgan ―Aqliy hujum‖ 
texnologiyasini amalda 
qo‘llash. Uning  
o‘quvchilar tomonidan 
o‘quv axborotlarini 
o‘zlashtirib olish va o‘quv 
matnlari ustida 
muvaffaqiyatli ishlash 
jarayonidagi axamiyatini 
tushuntirib beradi.  
         
Muammoning 
mohiyatini 
tushunib oladilar, 
zarur hollarda 
o‘qituvchiga 
savollar bilan 
murojaat 
qilishlariga 
erishiladi. 
     Talabalarda  
«Aqliy hujum» 
tex-nologiyasini 
amaliy faoliyatda 
muvaffa-qiyatli 
qo‘llash ma-
lakalarini tarkib 
toptirish, ularda 
xamkorlikda 
ijodiy mexnat 
qilish, mus-
taqillikni, kasbiy 
mahoratni 
shakllan-tirish. 
3-bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi mavzu 
bayoni  
15 minut 
      Uzaytirilgan ma‘ruza 
texnologiyasi bo‘yicha 
yangi mavzuni 1- qismi 
bayon etiladi. 
Talabalar diqqat 
bilan eshitadi. 
Tahlil qilib boradi. 
 
    Yangi tushun-
chaga ega bo‘li-
shadi. 
4- bosqich. 
―Aqliy 
hujum‖  
 
  5  minut 
 
Yangi mavzu tayanadigan 
tushunchalar bo‘yicha 
savollar beriladi. Bunda 
tayanch tushunchlar oldingi 
bosqichdagi ma‘ruzadan 
ham beriladi. Fikrlarning 
talabalar tоmоnidan 
kiritilishini tashkil qiladi, 
ular faоliyatini kuzatadi, 
zarur хоllarda to‘g‘ri 
yo‘nalish bеrib bоradi. 
 Mavzu  bo‘yicha 
Fayllarni 
arxivlash. 
Arxivlangan 
fayllar 
bilan 
ishlash.  Rar,  zip 
arxivatorlari 
Haqida 
tushunchalar 
berish, ulardan 
foydalanishni 
o‘rgatish 
tushuncha larini 
yana bir bora tak 
rorlab mustahkam 
lab olishadi. 
   Talabalarni 
muammoni 
o‘rganish jara-
yonida faolligini 
oshirish, ularning 
mustaqil fikrlash 
qobiliyatlarini 
rivojlantirish, 
dunyoqarashini 
kengaytirish, 
xamkorlikda ish-
lashga o‘rgatish. 
Kasbiy faoliyatga 
mukammal 
tayyorlash. 
5- bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi mavzu 
2-qismi 
bayon etiladi 
20 
minutgacha  
Yangi mavzu 
 2-qismi bayon etiladi. 
Talabalar diqqat 
bilan eshitadi. 
Tahlil qilib boradi. 
 
Yangi 
tushunchaga ega 
bo‘lishadi. 
6- bosqich. 
Aqliy hujum 
5 minut 
             Yangi mavzu 
tayanadigan tushunchalar 
bo‘yicha savollar beriladi 
Mavzu  
bo‘yicha 
Kompyuter 
Talabalarni 
muam-mоni 
o‘rganish jara-

 
181 
Bunda tayanch tushunchlar 
oldingi bosqichdagi 
ma‘ruzadan ham beriladi. 
Fikrlarning talabalar tо-
mоnidan kiritilishini tashkil 
qiladi, ular faоliyatini 
kuzatadi, zarur хоllarda 
to‘g‘ri yo‘nalish bеrib 
bоradi. 
viruslaridan 
hioyalanish, 
antivirus 
dasturlardan  
foydalanishni 
o‘rgatish. 
yonida faоlligini 
оshirish, ularning 
mustaqil          
fikrlash 
qоbiliyatlarini 
rivоjlantirish, 
dun-yoqarashini 
kеngaytirish, 
hamkоrlikda 
ishlashga 
o‘rgatish. 
 
7-bosqich. 
Ma‘ruza 
yangi mavzu 
3-qismi 
bayon etiladi 
15 minut 
Yangi mavzu 3- qismi 
bayon etiladi  
 
 Talabalar diqqat 
bilan eshitadi. 
Tahlil qilib boradi. 
   Yangi 
tushunchaga ega 
bo‘lishadi. 
8- bosqich. 
Yakuniy qism 
10 
minutgacha 
 Talabalar tomonidan 
berilgan savollarga javob 
beradi. Talabalar tomoni-
dan amalgam oshirilgan 
faoliyatni taxlil qiladi, 
mashg‘ulotga yakun 
yasaydi. 
 
 O‘z faoliyatlariga 
baho beradilar, 
eng maqbul fikr 
variantlarini 
ko‘rsatadilar, 
fikrlar ximoyasi 
yu-zasidan 
qo‘shimchalar, 
aniqliklarni 
kiritadilar va 
ularni 
isbotlaydilar. 
Talabalarda 
musta-qillik, 
faollik, ijod-
korlik, 
mas‘uliyatlilik, 
vatanparvarlik, 
tashabbuskorlik 
xissini tarkib 
toptirish va 
rivojlantirish. 
 
      Qattiq diskni tekshirish va segmentatsiyalash . 
Kompyuterni  xarid  qilgach,  uning  vinchesterida  nima  borligini  tekshirish  darkor. 
Endigina sotib olingan kompyuter  vinchesteridagi barcha dasturlarni xuddi yangidek 
qarash  kerak.  Shuning  uchun  yangi  olingan  mashina  vinchesterini  testdan  o'tkazing, 
shuningdek,  hamma  disketlarni  virusdan  detektor-dasturlar  bilan  tekshiring. 
Vinchesterni  testdan  o'tkazish  chog'ida  albatta  yozuvdan  saqlangan,  toza  sistema 
disketlari yordamida yuklanadi.  
Rezident dastur filtrlardan foydalanish: 
Zamonaviy  SNESK  va  5VM  dastur  filtrlari  deyarli  barcha  fayl  viruslariga  qarshi 
samarali,  ayniqsa  Flushot  plus  filtrlari  juda  foydali.  Chet  elda  bundan  tashqari, 
MaceVaccine va  ANTIVS 2 filtrlari keng tarqalgan. Bular yangi dasturlarni  ilk bora 
ishga tushirishda hamda troyansk viruslarini tez ilg'ash uchun nihoyatda foydali.  

 
182 
Umuman,  kompyuterdagi  dasturning  dastlabki  nusxasini  arxivlab  qo'yish,  ishda  esa 
uning  kopiyasidan  foydalanishni  maslahat  beramiz.  Shunday  qilinsa,  har  holda 
foydalanuvchining ko'ngli to'q bo'ladi.  
Himoyalashning o'ziga xos usullari: 
Disketning  normal  holati  -  uning  yozuvdan  himoyalangan  holatidir.  Himoya  faqat 
axborotni  yozish  chog'ida  olinishi  kerak.  Faqat  turli  yozuvlardan  himoyalangan 
disketlarni, antivirus dasturlari, sistemali disketlarni ko'ngil to'q bo'lishi uchun ehtiyot 
bo'lib saqlash joiz. 
Axborotlarni tiklash: 
Shuni  ta'kidlash  kerakki,  "lat  egan"  axborotlarni  eng  qiyin  vaziyatlarda  ham  tiklash 
mumkin.  Biroq  bunday  dastur  va  viruslar  "egan"  fayllarni  tiklash  sistema-
dasturchilardan  yuksak  mahorat  talab  etadi.  Qolaversa,  avvalo  shu  holatga  kun 
qolmasin.  Lekin bunday bo'lsa, jiddiy  iqtisodiy, moddiy va ma'naviy  ziyon ko'riladi. 
To‘zatish jarayonida shoshilish aslo yaramaydi. 
Ko'pincha  qutqarish  mumkin  bo'lgan  fayl  yoki  ma'lumotlar  sistemali  bloklarni 
formatlash  jarayonida  shikast  eydi,  yo'qotib  qo'yish  ehtimoli  ham  bor.  Yuqorida 
aytganimizdek,  dasturni  saqlashning  eng  yaxshi  yo'li  -  bu  uni  arxivlashtirib  qo'yish. 
Lekin  shunday  bo'lsa  ham,  har  ish  kuni  so'ngida  dastur  va  fayllarning  joylashishini 
bir-bir ko'zdan kechirish darkor. Vinchesterlar na faqat viruslar orqali ishdan chiqadi. 
Buning uchun SCANDISK utilitalarini "Ishga tushirish" menyusi orqali chaqiriladi.  
          1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullari.   Kompyuterlardagi virus 
masalasi  bugo‘ngi  kunda  ko'pchilikning  eng  dolzarb  muammosidir.  Bu  hammani 
tashvishga solmoqda.  
Kompyuter  virusi  o'zi  nima?  Bu  aslida  o'ta  kuchli,  yuqori  malakali  dasturchilar 
("xakerlar") yozgan dastur. Ular odatda ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga 
"yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar 
bo'lishi, goh diskdagi yozuvlar (fayllar) o'chirib yuborilishi mumkin. 
Odatda  foydalanuvchiga  virus  dasturlarining  nomigina  ma'lum  bo'lishi  mumkin. 
Masalan, Black Hole (qora teshik), Black Friday (qora juma), Friday 13 (o'n uchinchi 
juma)  va  "sekin  ta'sir  qiluvchi  virus".  Mazkur  viruslar  ekranning  chap  burchagidan 
qora teshik ochishi yoki 13 sana juma kunlari ishlayotgan fayllarni yo'qotishi, bundan 
tashqari  har  5  minutda  kompyuter  ishini  bir  necha  yo‘z  marotalab  sun'iy 
sekinlashtirib yuborishi mumkin. 
Odatda TR-viruslar deb nomlanuvchi viruslar guruhi ajoyib xossaga ega. Zararlangan 
dasturni  ko'rish chog'ida virus dasturi to'g'rilangan dastur  ichiga "suyilib" kirib oladi 
va o'zini namoyon etmaydi. Shunga o'xshash pokistoncha viruslar (Brain Ashet) ham 
zararlangan kompyuterlarda o'z "faoliyatini" ayyorlarcha olib boradi. 
Keng tarqalgan viruslarni ikki guruhga bo'lish mumkin: 
-fayllar uchun (SOM, EXE va DLL ni zararlaydi); 
-Boot-viruslar (disketlarni boshlang'ich yuklovchi sekgorlari yoki MBR (Master Boot 
Recod) qattiq disk yuklovchi sohasini zararlaydi.  
Tarmoqqa  zarar  keltiruvchi  alohida  viruslar  ham  mavjud.  Ular  replikatorlar  deb 
atalib,  tarmoqdagi  barcha  yoki  qisman  abonentlarni  zararlaydi.  Ulardan  eng 
"taniqlisi"  Morrisa  ismlisidir.  1988  yilda  ushbu  virus  Internet  tarmog'idagi  30000 
kompyuterdan 6OOO ga zarar keltirib, "karomat" ko'rsatdi. 

 
183 
Fayl viruslarini sinflarga ajratish.  
Fayl viruslari kompyuterlarda eng ommaviy tarqalgan viruslar. Ular taxminan barcha 
viruslarning 80% ini tashkil etadi. Bu toifa  kompyuter viruslari  juda chidamli bo'lib, 
o'z vaqtida uning oldi olinmasa, haqiqiy epidemiyaga aylanadi. Masalan, RCE- 1813 
yoki lerusalem (Quddus), Black Friday (qora juma) va boshqa o'ta xavfli viruslardir.  
Fayl viruslari guruhi. 
Ko'pchilik tarqalgan fayl viruslari shtammalarga ega, ular baza  versiyalaridan  uncha 
farq qilmaydi. Shuning uchun fayl viruslarini quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:  
- Vena guruhi. S-648 deb nomlanuvchi uning birinchi vakili Venada topilgan;  
-  CASCADE  guruhi.  RC-1701  deb  nomlanuvchi  uning  birinchi  vakili  1988  yil 
o'rtalarida topiddi; 
-  Quddus  guruhi.  RCE-1813  deb  nomlanuvchi  uning  birinchi  vakili  1987  yilning 
oxirida Quddus universitetida topildi; 
-  TR  viruslar  guruhi-mazkur  viruslar  ehtimol  ular  Bolgariyada  ishlab  chiqilgan.  o'z 
navbatida  bu  guruh  uch  kichik  guruhga  bo'linadi.  VACSINE,  "musiqali  qayta 
yuklash"  va  "o'z-o'zini  eb  qo'yuvchilar".  Oxirgi  ikkitasini  Vankey  Doodle  ham  deb 
atashadi. 
-  Datacrane.  Bu  guruh  vakillari  joriy  yilning  12  oktyabrida  faollashadi  va  A,V,C,D 
disklarning 8 sektorini ishdan chiqaradi. 
-Avenger  guruhi.  RCE-1800,  RCE-1000  deb  nomlanuvchi  mazkur  guruh  katta 
zararlash qobiliyatiga ega. U na faqat fayllarni bajarish chog'ida, balki uni o'qish va 
ochish  vaqtida  ham  zararlaydi.  Bundan  tashqari,  bu  toifa  viruslar  davriy  ravishda 
sektorlardagi fayl va papkalarni yo'qotadi. Vinchester matn xabarlarini yozadi. 
- island guruhi (Icelandic). 
Shu  erda  ta'kidlash  kerakki,  Datacrime  va  island  guruhiga  mansub  viruslar  hali 
bizning mamlakatimizda yo'q. Boot - viruslarini sinflashtirish. 
Boot  viruslari  fayl  viruslaridan  tubdan  farq  qiladi.  Boot  viruslarining  soni  fayl 
viruslariga qaraganda ancha kam va shuningdek ular sekinroq tarqaladi.  
Boot viruslari guruhi. 
Fayl  viruslari  kabi  ko'p  tarqalgan  Boot  viruslari  ham  shtammalarga  ega.  Hozir gi 
vaqtda  ushbu  viruslarni  quyidagi  guruhlarga  ajratish  mumkin:  -  Italiya  guruhi.  Bxl-
1S-a deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning so'ngida paydo bo'ldi;.  
-Pokiston  guruhi.  Bu  guruhga  Vgat  86  va  Brain  88  viruslari  kiradi.  Birinchi  vakili 
Vgat 86 Pokistonning Laxor shahrida 1986 yil kashf etilgan.  
Bo‘zish  darajasi  bo'yicha  viruslarni  shartli  ravishda  ikki  turga  -  "illyo‘zion"  va 
"vandallar"  ga  bo'lish  mumkin.  "Illyo‘zion"  guruh  qandaydir  yoqimli  musiqa  sadosi 
yoki namoyish orqali virusni yuqtiradi. 
"Vandal"  so'zining  o'zbekcha  lug'aviy  ma'nosi  madaniy  yodgorliklarni  xarob 
etuvchidir,  xuddi  shuningdek  dasturni  "vandallar"  xarob  qiladi.  Bu  toifa  yopiq 
holatda fayllarni sekin asta ishdan chiqaradi.  
2. Himoyani tashkil etish tizimlarii.  
1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish. Dastlabki nazorat: 
Kelayotgan  dasturlarni  detektor  dasturlari  bilan  tekshirish.  Profilaktika:  "Yozishdan 
himoyalangan"  disketlari  bilan  ishlash,  yozish  uchun  disketni  minimallashtirish, 

 
184 
ilgarigi va amaldagi disketlarni alohida saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlashgan 
usulda saqlash. Reviziya (taftish): 
Yangi dasturlarni maxsus dasturlar bilan tahlil qilish.  
Karantin:  Har  qaysi  yangi  dastur  yangi  karantin  muddatini  o'tashi  lozim.  Ular 
mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan bo'lishi kerak. Filtrlashtirish: 
FluSbot  Plus,  MaceVaccine,  ANTIWS2  turdagi  dasturlar  orqali  ehtimol  tutilgan 
viruslarni tutish. Terapiya: (davolash). Dasturni dastlabki "sog'lom" holatga keltirish. 
Bu  ish  har  bir  fayldan  zararli  viruslarni  "tishlab  olib  tashlash"  usuli  bilan  amalga 
oshiriladi. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan himoyalanishning bir 
necha  dasturiy  vositalari  mavjud:  dastur-detektorlar  (disket  yoki  diskdagi  viruslarni 
"to‘tadi")  va  dastur-fagalar  (viruslardan  davolaydi).  Ular  har  bir  foydalanuvchida 
bo'lishi va EHM ishga tushirilishidan oldin doimo sinab ko'rilishi kerak.  
Shuni  ta'kidlash  kerakki,  eng  qulay  detektorlar  bir  emas,  bir  nechta  tarqalgan 
viruslarni "ushlaydi". Masalan, SCAN amaldagi detektorlar 80 virusni idrok eta oladi. 
D.L.Lozinskiyning  AIDSTEST  mujassam  detektor  -  faga  30  virusni  aniqlay  oladi. 
Dastur-fagalar zararlangan dasturlarni tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus 
tanasini  "tishlaydi"  va  virus  o'zgartirib  yuborgan  buyruqlar  ketma-ketligini  tiklaydi. 
Biz tilga olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir turli 
fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha,  noto'g'ri. Asosiy 
e'tiborni zararlanishning oddini olishga safarbar etish lozim. "1 gramm profilaktika 1 
kg davolashga teng" maqoli naqadar to'g'ri. 
Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolar: 
Antivirus vositalarini qo'llashdagi  eng ko'p yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xato  - bu 
zararlangan  kompyuterda  ularni  ishlatib  yuborishdir.  Virus  aniqlangach,  keyingi 
xatti-harakat  quyidagicha  bo'ladi:  kompyuterni  o'chiring  va  uni  himoyalangan 
sistemali disket yordamida qayta yuklang (bunday disket Sizda albatta bo'lishi kerak). 
Mazkur  disketda  antivirus  dasturlari  joylashgan  bo'lishi  tabiiy.  Antivirus  dasturini 
ishga tushiring. 
Zararlangan operatsion sistemalarda  amallarni bajarish va dasturlarni  ishga tushirish 
qo'pol  xato  va  misli  ko'rilmagan  yo'qotishlarga  sabab  bo'ladi.  Jumladan,  bunda  hali 
zararlanmagan  dasturlar  ham  talofat  ko'rishi  mumkin.  Masalan,  Sizning 
kompyuteringiz  RCE-1800  virusi  bilan  zararlangan  bo'lsin.  Mazkur  virusga 
mo'ljallanmagan  faga  dasturni  ehtiyotsizlik  bilan  ishlatish  qolgan  yuklovchi 
modullarni  ham  ishdan  chiqaradi.  Yana  bir  ko'p  uchraydigan  xatolardan  -  biri 
antivirus  vositalarini  yaratuvchilarga  haddan  tashqari  ishonish.  Garchand,  bunday 
dasturlarni  juda  yuqori  darajadagi  dasturchilar  yaratsalar-da,  ular  har  doim  ham 
ishonchli  emas.  Har  qanday  dastur  kabi,  ular  ham  xatolardan  xoli  emas.  Bu 
detektorlarga  ham,  fagalarga  ham  taalluqli.  Shu  erda  biz  ta'kidlashimiz  lozimki,  biz 
faga  deb  atayotgan  dasturlar  aslida  "detektorQfaga"ning  o'zi.  Shuning  uchun  ular 
ishida viruslarni ilg'ashda ham, ularni davolashda ham xatolar bo'lish i mumkin. 
Ishlatilayotgan  detektorlar  ko'pincha  viruslarni  payqamay,  zararlangan  fayllarni 
o'tkazib  yuboradilar.  Masalan,  juda  mashhur  McAFee  Associates  firmasiga  tegishli 
SCAN kompleks detektori bizning mamlakatimizda keng tarqalgan viruslarni o'tkazib 
yuboradi  va  yangi,  bir  necha  yolg'on  ishlanmalar  beradi.  Shuning  uchun  bir  nechta 

 
185 
detektorlarni  bir  yo'la  qo'llash:  "ovoz  berish  yo'li  bilan"  zararli  dasturlarning 
ro'yxatini to‘zish mumkin. 
Arxivda  saqlanayotgan  dasturlarga  detektorlarni  qo'llash  samarasiz  ekanligini 
ta'kidlash  lozim.  Bunda  dasturlarni  arxivdan  ozod  etish  lozim.  Aks  holda,  detektor 
mazkur  fayllarni  tekshirmaydi.  Yana  faga  noo'rin  dasturning  foydali  qismini 
"tishlashi  mumkin".  Aynan  shu  erda  detektor  yolgon  axborot  bergan  bo'ladi.  Faga 
ishlab turgan dasturni ishdan chiqarishi hech gap emas. 
Yana  bir  eng  katta  yo'l  qo'yiladigan  xatolardan  biri  himoyalanmagan  disketning 
qo'lma-qo'l  yurishi  va  ishonchsiz  disketlarni  yuklashdir.  Shuning  uchun  disketlarni 
doimo himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketlardangina foydalanish darkor. 
Va,  so'nggi  yo'l  qo'yiladigan  xatolardan  biriga  maxsus  to'xtalamiz.  Bu  A 
diskyurituvchida  disket  bo'la  turib,  kompyuterni  qayta  yuklashdir.  Bunda  VIOS 
aynan diskyurituvchidagi disketdan dasturni yuklaydi, natijada disketdagi boot- virus 
vinchesterga yuqadi. 
Fagalarni qanday tanlash va ishlatish kerak: 
Faganing  sifati,  eng  avvalo,  u  qayta  ishlayotgan  viruslar  soniga  bog'liq.  Bundan 
tashqari,  interfeys  qulayligi  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bular  faganing 
hisobotini  yaxshilaydi.  Odatda,  fagalar  bir  necha  viruslarga  mo'ljallangan  bo'lib, 
qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin.  
Virusdan himoyalanish usullarini qo'llash: 
"Virus-himoya  vositalari"  muammosi  xuddi  "hujum  quroli  -himoya  quroli" 
muammosiga  o'xshaydi.  Himoya  vositalari  ko'paygan  sari  hujum  vositalari  ham 
takomillashib,  uni  ishlatuvchilar  rag'batlantirilmokda.  Nachora,  hayot  shunday, 
kurashdan  iborat.  Shuning  uchun  aytish  darkorki,  kompyuter  viruslari  hali  ko'p 
zamon muammo bo'lib qolaveradi, har ikki tomon ham rivojlanaveradi. 
Himoyalanishning  asosiy  texnologik  sxemasi:  Himoyalanishning  bunday  sxemasi 
quyidagi bosqichlardan iborat: 
-yangi dasturiy mahsulotning dastlabki nazorati; 
-qattiq diskni segmentatsiyalash; 
-rezident  revizor-taftishchi dasturlar bilan davriy  ravishda axborot butligini  tekshirib 
turish; 
-arxivlashtirish. 
Yangi  kiritilayotgan  dasturiy  ta'minotni  nazorat  qilishni  tekshirish:  Birinchi  va  juda 
zarur  himoya  kiritilayotgan  dastur  va  disketlarni  nazorat  qilishdir.  Go'yoki, 
samolyotning  muvaffaqiyatli  parvoz  qilishi  uchun  passajirlarni  batafsil  tekshirish 
bo'lganidek,  kompyuterda  kiruvchi  axborotlarni  batafsil  tekshirish  viruslar  oldini 
oladi.  Har  qanday  "firma"  disketlarga  ham  ishonoverishi  kerak  emas.  Ularda  ham 
virus bo'lishi mumkin. 
Ko'pchilik  mashhur  fayl  va  boot-viruslar  mavjudligini  kirish  nazoratining  o'zidayoq 
aniqlash  mumkin.  Bu  jarayon  bor-yo'g'i  bir  necha  minutni  oladi,  xolos.  Aks  holda, 
soatlab  vaqt  axborotlarni  viruslardan  tozalashga  ketib  qoladi.  Kirish  nazoratini  bir 
necha  saralab,  maxsus  tanlab  olingan  detektor  va  fagalardan  o'tkazgan  ma'qul.  Biz 
quyidagilarni  tavsiya  etamiz.  SCAN,  AIDSTEST,  DOCTOR,  AV,  TP48CLS, 
DrWEB, NortonAntivirus. Fagalarni detektor rejimida ishlatish zarur.  

 
186 
Karantin  rejimi:  Agar  dastur  ta'minoti  "begona  qo'ldan"  olingan  yoki  yot 
tashkilotlardan  kelgan  bo'lsa,  mazkur  dasturlarni  ishlatishda  "karantin  muddati"ni 
belgilash  foydali.  Bunda  sun'iy  ravishda  har  bir  dastur  uchun  qat'iy  ravishda  sinov 
muddatini joriy etish zarur. Bu muddat oy, haftaning kunlari bo'lishi mumk in. Nega? 
Chunki, biz yuqorida ayganimizdek, ba'zi bir viruslar  ma'lum oy yoki aynan oyning 
bir  kunida  o'z  "hunarini"  ko'rsatadi.  Zararlangan  dasturlardan  tashqari,  ba'zida 
"singan"  himoyadagi  dasturlar  ham  xavf  tug'diradi  (ular  ko'proq  ofis  va  o'yin 
dasturlarida).  Bu  erda  gap  shundaki,  dasturning  himoyasini  olish  viruslar  faoliyatini 
kuchaytirib yuboradi.  Ayniqsa, troyansk  viruslari faollashadi.  Masalan,  Ukrainaning 
Donesk  shahrida  noqonuniy  nusxalangan  Formula  o'yinlari  davriy  ravishda  SMOS -
xotirani o'chirib tashladi. Bu juda ayyorlik bilan o'ylangan viruslar toifasiga kiradi.  
Qattiq diskni tekshirish va segmentatsiyalash . 
Kompyuterni  xarid  qilgach,  uning  vinchesterida  nima  borligini  tekshirish  darkor. 
Endigina sotib olingan kompyuter  vinchesteridagi barcha dasturlarni xuddi yangidek 
qarash  kerak.  Shuning  uchun  yangi  olingan  mashina  vinchesterini  testdan  o'tkazing, 
shuningdek,  hamma  disketlarni  virusdan  detektor-dasturlar  bilan  tekshiring. 
Vinchesterni  testdan  o'tkazish  chog'ida  albatta  yozuvdan  saqlangan,  toza  sistema 
disketlari yordamida yuklanadi.  
Rezident  dastur  filtrlardan  foydalanish:  Zamonaviy  SNESK  va  5VM  dastur  filtrlari 
deyarli  barcha  fayl  viruslariga  qarshi  samarali,  ayniqsa  Flushot  plus  filtrlari  juda 
foydali.  Chet  elda  bundan  tashqari,  MaceVaccine  va  ANTIVS  2  filtrlari  keng 
tarqalgan.  Bular  yangi  dasturlarni  ilk  bora  ishga  tushirishda  hamda  troyansk 
viruslarini tez ilg'ash uchun nihoyatda foydali.  
Umuman,  kompyuterdagi  dasturning  dastlabki  nusxasini  arxivlab  qo'yish,  ishda  esa 
uning  kopiyasidan  foydalanishni  maslahat  beramiz.  Shunday  qilinsa,  har  holda 
foydalanuvchining ko'ngli to'q bo'ladi.  
Himoyalashning  o'ziga  xos  usullari:  Disketning  normal  holati  -  uning  yozuvdan 
himoyalangan holatidir. Himoya faqat axborotni yozish chog'ida olinishi kerak. Faqat 
turli  yozuvlardan himoyalangan disketlarni, antivirus dasturlari, sistemali disketlarni 
ko'ngil to'q bo'lishi uchun ehtiyot bo'lib saqlash joiz.  
Axborotlarni  tiklash:  Shuni  ta'kidlash  kerakki,  "lat  egan"  axborotlarni  eng  qiyin 
vaziyatlarda  ham  tiklash  mumkin.  Biroq  bunday  dastur  va  viruslar  "egan"  fayllarni 
tiklash  sistema-dasturchilardan  yuksak  mahorat  talab  etadi.  Qolaversa,  avvalo  shu 
holatga  kun  qolmasin.  Lekin  bunday  bo'lsa,  jiddiy  iqtisodiy,  moddiy  va  ma'naviy 
ziyon ko'riladi. To‘zatish jarayonida shoshilish aslo yaramaydi. 
Ko'pincha  qutqarish  mumkin  bo'lgan  fayl  yoki  ma'lumotlar  sistemali  bloklarni 
formatlash  jarayonida  shikast  eydi,  yo'qotib  qo'yish  ehtimoli  ham  bor.  Yuqorida 
aytganimizdek,  dasturni  saqlashning  eng  yaxshi  yo'li  -  bu  uni  arxivlashtirib  qo'yish. 
Lekin  shunday  bo'lsa  ham,  har  ish  kuni  so'ngida  dastur  va  fayllarning  joylashishini 
bir-bir ko'zdan kechirish darkor. Vinchesterlar na faqat viruslar orqali ishdan chiqadi. 
Buning uchun SCANDISK utilitalarini "Ishga tushirish" menyusi orqali chaqiriladi. 

 
187