O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi urganch davlat universiteti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Boshqarish qurilmasi Arifmetik-manti qi y qurilma Joriy xotira Tashqi quril ma
- Mashg‟ulot metodi
- Ajratilgan vaqt
1 – mavzuning bayoni Reja: 1.Hisoblash texnikasining yaratilish va rivojlanish tarixi. 2.EHM avlodlari haqida. 3.Xozirgi kunda yangi avlod EHM lari ustida olib borilayotgan ishlar. Tayanch tushunchalar: Mexanik davr, elektromexanik davr, birka, avak, Neper tayoqchalari, logarifmik lineyka, elektron lampa, integral mikrosxema. Hisoblash texnikasining rivojlanishi shartli ravishda 3 boosqichga bo`linadi. Mexanik mashinalargacha bo`lgan davr Mexanik va elektromexanik mashinalar davri Elektron hisoblash mashinalari davri Qadim zamonlardan boshlab insonlar hisoblash ishlarini yengillashtirishga harakat qilishgan. Ular dastlab hisoblash quroli sifatida qo'l varmoqlaridan foydalanishgan. Bular tabiiy hisoblash vositalaridir. Dastlabki va eng sodda sun‘iy hisob asboblaridan biri birka bo`lgan. Birka 10 yoki 12 ta tayoqchadan iborat bo`lib, tayoqchalar turli – tuman shakllar bilab o`yilgandir. So`ngra extiyoj tufayli hozirgi cho`tni eslatuvchi avak asbobi paydo bo`ldi. Dastlabki hisob aasboblaridan yana biri raqamlar yozilgan bir qancha tayoqchalardan iborat bo`lib, shotlandiyalik olim Jon Neper nomi bilan atalgan. Neper tayoqchalari yordamida qo`shish, ayirish va ko`paytirish amallari bajarilgan. Keyinroq bu asbob takomillashtirlib logarifmik chizg`ich yaratilgan.Hisoblash texnikasida mexaniq mashinalar davrini boshlab bergan mashinalardan biri nemis olimi Vilgelm Shikkard tomonidan 1623 yili yaratilgan. Biroq bu borada birinchi ixtirochi 1645 yili arifmometr yasagan franso‘z matematigi Blez Paskal deb hisoblanib kelingan. Paskalning mashinasi bo`yi 30-40, eni 15, valandligi 10 sm ga ega bo`lgan jez qutichadan iborat bo`lgan. Paskalning mashinasi nemis matematigi, mexanigi va faylasufi Gotfrid Leybnitsni ham ixtirochilikka undadi. U 4 ala amalni bajara oladigan mashinani 1673 yili yaratdi va uni Parij akademiyasiga taqdim qildi. XVII asrda logarifmlar kashf etildi va shundan keyin yangi hisoblash asbobi—logarifmik lineyka yaratildi. Shu bi-lan bir vaqtda Shikkard, Paskal va Leybnitslarning hisoblash mashinalari dunyoga keldi. Franso‘z olimi Blez Paskal to- monidan 1642-yilda yaratilgan jamlash mashinasi birinchi hisoblash mashinasi deb hisoblanadi. Ayni shu paytda, Shtut-gart shahri arxivida professor V.Shikkard 1623-yilda kashf etgan hisoblash mashinasining chizmasi topilgan. Chamasi bu mashina tor doiradagi kishilarga ma'lum bo'lgan. U uch qismdan: jamlash qurilmasi, ko'paytirish qurilmasi va oraliq natijalarini qayd etish mexanizmidan to‘zilgan edi. V. Shikkard qurilmasi bevosita qo'shish va ayirish amallarini bajargan.Mexanik hisoblash mashinalarida mos qurilmalar qo`l kuchi bilan harakatga keltirilar edi. Endi mana shu vazifani elektr energiyasi yordamida amalgam oshiruvchi hisoblash mashinalari paydo bo`la boshladi. Shuning uchunn bunday mashinalar elektromexaniq mashinalar deyiladi. Taniqli ingliz olimi CH.Bebbidj tomonidan yaratilgan mexaniq arifmometr XIX asrning yana bir kashfiyoti bo'ldi. Bu mashina murakkab masalalarni yechadigan matematik mashinalarning paydo bo'lishiga asos soldi. Bu mashinaning xotirasi sanoq g'ildiraqlari to'plami tarzida to‘zilgan, dasturni esa perfokartalarda kiritish ko'zda tutilgan. O'sha davrda yyetarli darajada texnika rivojlanmaganligi bois Bebbidj bu ajoyib mashina yaratilishini 34 oxirigacha yetkazishga muyassar bo'la olmadi. Lekin uning g'oyasi XX asrda elektron hisob- lash mashinalarida o'zining amaliy yechimini topdi.Bu esa o'z navvatida avvalgi hisoblash mashinalaridan tubdan farq qiluvchi elektron hisoblash mashinalari (EHM) ni yaratish imkonini berdi. 1940-yilda amerikalik muhandis G. Eytken yaratgan hisoblash mashinasi arifmometr bilan ishlaydigan 20 ta operator o'rnini bosa oladigan bo'lib, katta zalga joylashgan va ko'p miqdorda elektr energiyasi iste'mol qilar edi. Bu mashina bilan elektromagnit elementlar vazasida mashinalar yaratish imkoniyati uzil-kesil hal bo'lgan edi. Hisoblash texnikasining keyingi taraqqiyoti elektron lampalar qo'llanilishiga asoslanadi. Elektron hisoblash mashinalarini yaratishga birinchi marta amerikalik muhandis J. Atanasov ikkinchi jahon urushi arafasida urinib ko'rgan. Pensilvaniya universiteti olimlari J.Mouchli va J.Presner Ekkert loyihasi asosida 1946-yilda "ENIAK" EHMi yaratishdi. Bu tarixda eng katta elektron hisoblash mashinasi bo'lib, og'irligi 30 tonnani tashqil qilgan, 150 kvadrat metr maydonni egallagan va 18000 vakuum idishlarini o'zida saqlab, o'sha davr narxi bo'yicha 2,8 mln. dollarga vaholangan. "ENIAK" EHMlari vallistik jadvallarni hisoblash, atom energetikasi va koinot hisob-kitoblari uchun qo'llanilgan. Bu mashinaning konstruksiyasini tahlil qilish asosida 1946 yilda amerikalik matematik J.Fon Neyman EHM yasashning asosiy prinsiplarini, jumladan, ikkilik sanoq sistemasidan foydalanish va dasturni joriy xotirada saqlash usullari g'oyasini ilgari surdi. Bu g'oya asosida yaratilgan mashinalarda hisoblash jarayoni insonning ishtirokisiz amalga oshirila boshlandi. Keyinroq AQShda va Buyuk Britaniyada "EDVAK", "EDSAK", "SEAK", "UNIVAK" va boshqa turdagi EHMlar yaratildi. Bu turdagi mashinalar hisoblash texnikasi taraqqiyotida yangi bir davrni boshlab berdi. Sobiq ittifoqda birinchi elektron hisoblash mashinasi aka-demik S.A.Lebedev rahvarligida 1951-yili Ukraina FA elektron institutida yaratildi va "MESM" (Malaya elektronno-schetnaya mashina) kichik elektron hisoblash mashinasi deb nom oldi. 1954 – yili aniq mexaniqa va hisoblash texnikasi institutida S.A.Lebedev rahvarligida "BESM" (Bolshaya elektronno-schetnaya mashina) katta elektron hisoblash mashinasi yaratildi, u 2048 ta xotira yacheykasiga ega bo'lib sekundiga 9 ming amalni bajarar edi. O'sha vaqtda u jahondagi eng tezkor mashina edi. EHMning rivojlanish taraqqiyotida ularni avlodlarga ajratish qabul qilingan bo'lib, ularning har biri elementlarining tayyorlanish texnologiyasi va jihozlarining parametrlari, shuningdek, hal etiladigan masalalar va dasturi bilan ajralib turadi. Birinchi avlod mashinalari 50-yillarda ishlab chiqarilgan bo'lib, asosiy komponentlari elektron lampalardan iborat bo'lgan. Bu EHM lardagi minglab lampalar elektr energiyani ko'p miqdorda talab qilgan, katta miqdorda issiqlik ajratib chiqargan va ko'p joyni egallagan. Bu mashinalarning amallarning bajarish tezligi past, xotira sig'imi kichik va tez-tez ishdan chiqib to‘rgan. Dasturlar mashina kodida yozilgan. Dastur tuzuvchi o'zi xotira yacheykasini dastur orqali taqsimlagan. Bu avlod EHM lariga EDVAC, UNIVAC, IBM 700, MESM, BESM-1, BESM -2, Strela va boshqalar misol bo`ladi 60 – yillarning boshlarida elektron lampalari o'rniga yarim o'tkazgichlar vazasida yaratilgan tranzistorlar ishlatila boshlanadi, bu esa mashinaning massasi, o'lchamlari va iste'mol qiladigan energiyani, issiqlik ajralishini keskin kamaytirish imkonini berdi. Yarim o'tkazgichli mashinalar EHMning ikkinchi avlodi bo'ldi va ularning ishlash ishonchliligi va tezligi ancha oshdi.Bu avlodga mansub mashinalarning o'ziga xos xususiyatlaridan biri ularning 35 qo'llanish sohasi bo'yicha ixtisoslashtirili-shidir. Bu mashinalarda qo'yilgan masalalarni yechish uchun dasturlash tillaridan foydalanila boshlandi. (MINSK-2, Razdan -3, BESM -6). Ishonchlilik, ixchamlik, ishlatishga qulaylik masalalari EHM elementlari vazasini tayyorlashning mutlaqo yangi texnologiyasi yaratilishiga olib keldi. Elektron apparatlarning standart sxemalari va bloklari murakkab strukturali yarim o'tkazgichli monolit kristallar shaklida tayyorlana boshlandi va ular integral mikrosxemalar nomini oldi. Apparatlar bloklari—mujassamlangan integral sxemalar-ning sanoatda ishlab chiqarilishi 60- yillarning oxirida uchinchi avlod EHMlarining yaratilishiga olib keldi. Sobiq Ittifoqda yaratilgan katta va o'rtacha EHMlar (Ural-11, Ural-12, Ural-15 va yagona tizimli ES EHMlari) va SM seriyali EHMlar shular jumlasiga kiradi. Bu mashinalardan eng quvvatlisi hisoblangan ES—1060 sekundiga 1,5 mln. amalni bajarar edi. ESning joriy xotirasi yuzlab kilobayt va megabayt bilan o'lchanadi. Uchinchi avlod EHMlarini joylashtirish uchun maxsus jihozlangan mashina zallari talab qilinar edi.Katta integral sxemalarning paydo bo'lishi sonli axborotlarni qayta ishlab chiqadigan dastur asosida boshqariladigan qurilmalar— mikroprotsessorlarning yaratilishiga olib keldi. Sanoatda 70-yillarda mikroprotsessorlar asosida to'rtinchi aviod mashinalari – mikro EHM ishlab chiqarila boshlandi. To'rtinchi avlod mashinalari tarkibiga sobiq Ittifoqda yaratilgan ELBRUS-2, M-10 EHMlari va hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlari ham mansub. Mikrokompyuterlar qurilmalarining boshqarish qurilmasi bitta katta integral sxemalar tarzida ishlanganligi uchun ularning tashqi qurilmalari uncha katta emasligi, ishlash tezligi va vahosi arzonligi bilan ajralib turadi.Mikroelektronikaning yutuqlari asosida shaxsiy elektron hisoblash mashinalari (SHEHM) yaratildi. Arzon, kichik hajmdagi avtonom mikroprotsessorli hisoblash tizimi, SHEHMlarning ommaviy qo'llanilishi ko'plab dasturli vositalar, ya'ni amaliy dasturlar majmuasi (paketi), operatsion tizim-lar, translyatorlar va boshqalarning yaratilishiga olib keldi. Ayni vaqtda beshinchi avlod EHMlari ustida ish olib borilayapti. Ushbu avlod mashinalari oddiy so'zni "tushunadigan", chizma, rasmlarni "ko'ra oladigan", tovushlarni "eshita oladigan", sekundiga 1 mlrd. atrofida amal bajara oladigan va katta hajmdagi xotiraga ega bo'lgan holda ixcham bo'lishi kerak.Elektron hisoblash mashinasi hisoblashlarni ko'p karra takrorlash, ko'p sonli variantlar orasidan berilgan alomatlar bo'yicha eng yaxshisini tanlash, amalda cheklanmagan hajmdagi axborotni saqlash va ular orasidan keraqli ma'lumotlarni tez topish xususiyatiga ega. Bularning hammasi katta hajmdagi hisoblash bilan bog'liq bo'lgan murakkab ilmiy-texnik masalalarni hal etish, istalgan ko'lamdagi boshqarishni amalga oshirish, axborot-izlash tizimlarni yaratish imkonini beradi.Zamonaviy kompyuterlar kasalliklarga diagnoz qo'yishga, o'quvchilarni o'qitish va tegishli konsultatsiyalar berishga, matn va har xil hujjatlarni bir tildan boshqa tilga tarjima qilishga yordam beradi. Xozirgi kunda turli xil yumushlarni bajara oladigan robotlar yaratilmoqda. Ular ma‘lum bir sohalarga mo`ljallangan bo`lib, ular o`z sohasiga tegishli bo`lgan ayrim amal va buyruqlarni ―tushunadilar‖, ―eshitadilar‖ hamda ―bajaradilar‖ Dastlabki EHMlarning yaratilishi davrida ,mashhur matematik Jon Fon Neyman 1945 yildayoq kompyuter qurilmalari ma‘lumotlarni qayta ishlash uchun qanday tarzda universal va maqbul bo‘lishi kerakligini aytib o‘tgan edi. Shu bois kompyuter to‘zilishining asoslari fon Neyman prinsipi deb yuritiladi.Deyarli barcha zamonaviy kompyuterlar mazkur prinsip asosida 36 ishlaydi.Fon Neyman prinsipiga ko‘ra kompyuter quyidagi qurilmalardan tashqil topgan bo‘ishi kerak.( 1-rasm) 1-rasm Arifmetik-mantiqiy qurilma-arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi. Arifmеtik-mantiqiy qurilma (AMQ) — sonli va bеlgili axborot ustida barcha arifmеtik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo‘ljallangan (ShK larning ba'zi modеllarida amallarni bajarilishini tеzlashtirish uchun qo‘shimcha matеmatik soprotsеssor ulanadi). Boshqarish qurilmasi-dastur bajarilish jarayonini tashqil qiladi. Boshqarish qurilmasi (BQ): mashinani hamma bloklariga kеrakli vaqtda aniq boshqarish signallarini shakllantiradi va uzatadi (boshqaruvchi impulslarni), bu signallar bajarilayotgan amal xususiyati va oldingi amallar natijalari bilan bеlgilanadi; bajarilayotgan amal ishlatadigan xotira yachеykalari adrеslarini shakllan- tiradi va bu adrеslarni EHM ni mos bloklariga uzatadi; boshqarish qurilmasi impulslarning tayanchli kеtma-kеtligini taktli impulslar gеnеratoridan oladi. Yodda saqlash qurilmasi yoki joriy xotira – ma‘lumot yoki dasturlarni o‘zida saqlaydi. Tashqi qurilmalar-ma‘lumotlarni ma‘lumotlarni kiritish va chiqarishni ta‘minlaydi. Хоzirda, zamоnaviy infоrmatikani kоmpyutеrli infоrmatika dеb хam atash mumkin. AQSHda kоmpyutеr ishlab chiqaruvchi yеtakchi IBM firmasi bоr. IBM rusumi International Bussiness Mashines Corporation dеgan firmaning nоmidan kеlib chiqqan. PC rusumi Personal Computer so‘zlaridan kеlib chiqqan bo‘lib, shaхsiy kоmpyutеr dеgan ma‘nоni bildiradi. Kоmpyutеr lоtincha computeo-sanayman, hisоblayman dеgan so‘zlaridan оlingan. Birinchi IBM PC (ay-bi-em pi-si) kоmpyutеri 1981 yil avgust оyida kеng оmmaga taqdim etilgan. Hоzirgi kunda IBM PC kоmpyutеrlari dunyoning ko‘p mamlakatlarida ishlab chiqarilmоqda. AQSHda ishlab chiqarilgan IBM PC kоmpyutеrlari оq kоmpyutеrlar (bеlое prоizvоdstvо), sоbiq Sоvеt Ittifоqiga kirgan mamlakatlarda (Rоssiya va bоshqa davlatlar) ishlab chiqarilgan IBM PC kоmpyutеrlari qizil kоmpyutеrlar (krasnое prоizvоdstvо), SHarkiy-janubiy Оsiyo mamlaktlarida (Janubiy Kоrеya, Singapur, Yapоniya) ishlab chiqarilgan IBM PC kоmpyutеrlari sariq kоmpyutеrlar dеyiladi (jеltое prоizvоdstvо). Boshqarish qurilmasi Arifmetik-manti qi y qurilma Joriy xotira Tashqi quril ma 37 2-ma‟ruza Mavzu: Informatsiya turlari: uzluksiz va diskret informatsiya. Maqsad: Informatsiya turlari: uzluksiz va diskret informatsiya haqida tushuncha hosil qilish Mashg‟ulot metodi: Uzaytirilgan ma‘ruza, «Aqliy xujum» Mashg‟ulot turi: Ma‘ruza Mashg‟ulot jihozi: Proyektor, ma‘ruza prezentatsiyasi, Slaydlar, tarqatma matn materiallari, vatman, Markerlar Ajratilgan vaqt: 80 minut Mashg‟ulot borishi: Ish bosqichlari va mazmuni O‘qituvchi faoliyati Talabalar faoliyati Kutilayotgan natijalar 1-bosqich. Tayyorlov 5 minut Mavzuni e‘lon qiladi ―Aqliy hujum‖ metodining mohiytini aniqlashtiradi. Oldingi o‘tilgan mavzular bo‘yicha savollar yozib qo‘yiladi. Yangi mavzu matni tarqatiladi.Yangi mavzu tayanadigan tushunchalar bo‘yicha savollar beriladi. Talabalar mustaqil ravishda savollarni tahlil qiladi va javoblarga tayyorla-nishadi. Talabalarda keltiriladigan o‘quv axborotlarga nisbatan kuchli motivatsiyani shakllantirish. 2- bosqich. Kirish. ―Aqliy hujum‖ Yangi mavzu tayanadigan tushunchalar bo‘yicha 5 minut Tahlil qilinishi lozim bo‘lgan ―Aqliy hujum‖ texnologiyasini amalda qo‘llash. Uning o‘quvchilar tomonidan o‘quv axborotlarini o‘zlashtirib olish va o‘quv matnlari ustida muvaffaqiyatli ishlash jarayonidagi axamiyatini tushuntirib beradi. Muammoning mohiyatini tushunib oladilar, zarur hollarda o‘qituvchiga savollar bilan murojaat qilishlariga erishiladi. Talabalarda «Aqliy hujum» tex-nologiyasini amaliy faoliyatda muvaffa-qiyatli qo‘llash ma- lakalarini tarkib toptirish, ularda xamkorlikda ijodiy mexnat qilish, mus- taqillikni, kasbiy mahoratni shakllan-tirish. 3-bosqich. Ma‘ruza yangi Uzaytirilgan ma‘ruza texnologiyasi Talabalar diqqat bilan eshitadi. Yangi tushun-chaga 38 mavzu bayoni 15 minut bo‘yicha yangi mavzuni 1-qismi bayon etiladi. Tahlil qilib boradi. ega bo‘li-shadi. 4- bosqich. ―Aqliy hujum‖ 5 minut Yangi mavzu tayanadigan tushunchalar bo‘yicha savollar beriladi. Bunda tayanch tushunchlar oldingi bosqichdagi ma‘ruzadan ham beriladi. Fikrlarning talabalar tоmоnidan kiritilishini tashkil qiladi, ular faоliyatini kuzatadi, zarur хоllarda to‘g‘ri yo‘nalish bеrib bоradi. Mavzu bo‘yicha sanoq sistemalari ularning turlari, matematik mantiqning informatikadagi roli, uzluksiz va diskret informatsiya tushunchalarini yana bir bora takrorlab mustahkamlab olishadi. Talabalarni muammoni o‘rganish jara- yonida faolligini oshirish, ularning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish, dunyoqarashini kengaytirish, xamkorlikda ish-lashga o‘rgatish. Kasbiy faoliyatga mukammal tayyorlash. 5- bosqich. Ma‘ruza yangi mavzu 2-qismi bayon etiladi 20 minutgacha Yangi mavzu 2-qismi bayon etiladi. Talabalar diqqat bilan eshitadi. Tahlil qilib boradi. Yangi tushunchaga ega bo‘lishadi. 6- bosqich. Aqliy hujum 5 minut Yangi mavzu tayanadigan tushunchalar bo‘yicha savollar beriladi Bunda tayanch tushunchlar oldingi bosqichdagi ma‘ruzadan ham beriladi. Fikrlarning talabalar tо-mоnidan kiritilishini tashkil qiladi, ular faоliyatini kuzatadi, zarur хоllarda to‘g‘ri yo‘nalish bеrib bоradi. Mavzu bo‘yicha sanoq sistemalari va ularning turlari uzluksiz axborot va diskret axborot tushunchalarini egallab olishadi. Talabalarni muam-mоni o‘rganish jara- yonida faоlligini оshirish, ularning mustaqil fikrlash qоbiliyatlarini rivоjlantirish, dun- yoqarashini kеngaytirish, hamkоrlikda 39 ishlashga o‘rgatish. 7-bosqich. Ma‘ruza yangi mavzu 3-qismi bayon etiladi 15 minut Yangi mavzu 3- qismi bayon etiladi Talabalar diqqat bilan eshitadi. Tahlil qilib boradi. Yangi tushunchaga ega bo‘lishadi. 8- bosqich. Yakuniy qism 10 minutgacha Talabalar tomonidan berilgan savollarga javob beradi. Talabalar tomoni-dan amalgam oshirilgan faoliyatni taxlil qiladi, mashg‘ulotga yakun yasaydi. O‘z faoliyatlariga baho beradilar, eng maqbul fikr variantlarini ko‘rsatadilar, fikrlar ximoyasi yu- zasidan qo‘shimchalar, aniqliklarni kiritadilar va ularni isbotlaydilar. Talabalarda musta-qillik, faollik, ijod- korlik, mas‘uliyatlilik, vatanparvarlik, tashabbuskorli k xissini tarkib toptirish va rivojlantirish. 1. Саноқ системалари. ЭҲМ ─ бу электрон рақамли қурилмадир. Электрон қурилма дейилишига сабаб ҳар қандай маълумотлар ЭҲМ да электр сигналлари орқали қайта ишланади. Рақамли дейилишига сабаб ЭҲМ да ҳар қандай маълумот сонлар ѐрдамида тасвирланади. Сонларни ѐзиш усулига саноқ системаси деб аталади. Сонларни ѐзиш учун ҳар бир саноқ системасида ўзига хос турли белгилар тўпламидан фойдаланилади. Фойдаланилган тўпламдаги белгилар уларнинг сони, саноқ системасини ҳарактерловчи асосий катталиклардир. Саноқ системасида фойдаланиладиган белгилар сони саноқ системасининг асосини ташкил этади. Берилган саноқ системасида сонларни ѐзишдаги фойдаланилган белгилар сонига қараб, ўнлик, иккилик, саккизлик, ўн олтилик ва бошқа саноқ системаларни киритиш мумкин. Шу билан бирга саноқ системаларини позицион ва нопозицион турларга ажратиш мумкин. Позицион саноқ системасида берилган соннинг қиймати сонни тасвирловчи рақамларнинг эгаллаган ўрнига боғлиқ бўлади. Мисол сифатида, 0,1,2,3,. . . ,9 араб рақамларидан ташкил топган ўнлик саноқ системани қараш мумкин. Нопозицион саноқ системаларида, белгининг қиймати унинг эгаллаган ўрнига боғлиқ эмас. Мисол сифатида рим рақамлари саноқ системасини келтириш мумкин. Масалан ХХ сонида Х рақами, қаерда жойлашганига қарамасдан ўнлик саноқ системасидаги 10 қийматини англатади. Қуйидаги жадвалда ўнлик саноқ системасида берилган 1 дан 16 гача сонларнинг иккилик, саккизлик ва ўн олтилик саноқ системаларидаги кўриниши келтирилган. 40 13 2 12 6 2 1 6 3 2 0 2 1 2 1 0 0 1 - - - - 13 2 12 6 2 1 6 3 2 0 2 1 2 1 0 0 1 - - - - САНОК СИСТЕМАЛАРИ 2 3 4 5 6 8 10 16 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 10 2 2 2 2 2 2 2 11 10 3 3 3 3 3 3 100 11 10 4 4 4 4 4 101 12 11 10 5 5 5 5 110 20 12 11 10 6 6 6 111 21 13 12 11 7 7 7 1000 22 20 13 12 10 8 8 1001 100 21 14 13 11 9 9 1010 101 22 20 14 12 10 А 1011 102 23 21 15 13 11 В 1100 110 30 22 20 14 12 С 1101 111 31 23 21 15 13 Д 1110 112 32 24 22 16 14 Е 1111 120 33 30 23 17 15 F 10000 121 100 31 24 20 16 10 Бу жадвал бўйича бир саноқ систамасидан иккинчисига ўтиш масаласини кўриб ўтайлик. Масалан: 10 лик саноқ системасидаги 13 сонига 8 лик саноқ системасида 15 сони мос келади ва у 13 ни 8 га бўлинганда ҳосил бўлган бутун сон 1 ва колдиқ 5 лардан ташкил топган. Худди шунингдек 13 ни 6 га бўлганда ҳосил бўлувчи бутун сон 2 ва қолдиқ 1 лар 21 сонини ҳосил қилади. Бу сон 13 сонининг 6 лик саноқ системасидаги қийматидир. Одатда бирор Х сонининг қайси саноқ системасига тегишлилигини кўрсатиш учун унинг пастида индекс сифатида зарур саноқ системасининг асоси кўрсатилади. Масалан, Х 6 – Х сонининг 6 лик саноқ ситемасига тегишли эканлигини кўрсатади. 13 X 10 сонининг Х 2 -иккилик саноқ системасидаги кўринишини топайлик. Юқоридагидек, 13 ни кетма-кет 2 га бўламиз ва бўлишни то бутун қисмида ноль ҳосил бўлгунча давом эттирамиз. 41 175 12 12 14 12 55 12 1 50 2 5 - - - 175 12 12 14 12 55 12 1 50 2 5 - - - Ўнгдан чапга тартибида ѐзилган қолдиқлар, яъни 1101 сони 10 10 13 X сонининг иккилик саноқ системасидаги кўриниши бўлади. Энди 8 лик саноқ системасидан 10 лик саноқ системасига бўлиш йўли билан ўтишга доир мисоллар кўрайлик. Масалан, жадвал бўйича 15 8 га 13 10 мос келади. Энди уни топиб курайлик, бунинг учун 15 8 ни 10 лик саноқ системасининг асоси–10 нинг 8 лик саноқ системасидаги кўриниш – 12 га бўлиш керак бўлади. 15 8 ни 12 8 га бўлса бутун қисмида 1 ва қолдиқда 3, яъни 13 10 – ҳосил бўлади. Бунга жадвал орқали ишонч ҳосил қилиш ҳам мумкин. Иккинчи мисол: 175 8 сонини 10 лик саноқ системасидаги кўринишини топиш талаб қилинган бўлсин. Худди юқоридагидек 175 8 ни 12 8 га кетма-кет бўламиз. Эслатиб ўтамиз, бўлиш амали 8 сонлик саноқ системасида олиб борилади. (Жадвалга қаралсин) 1-қоида, Р саноқ системасида берилган сонни Q саноқ системасига ўтказиш учун, Р саноқ системасидаги Х сони Q саноқ системасининг асосига, яъни Q га кетма-кет, то бутун қисмида 0 ҳосил бўлгунча давом эттириш керак. Қолдиқлар ўнгдан чапга караб кетма-кет ѐзилса, Р саноқ системасида берилган Х р сонининг Q саноқ системасидаги Х q кўриниши ҳосил бўлади. Бўлиш амали берилган Р саноқ системасида амалга оширилади. Баъзи бир саноқ системаларидан иккинчисига қулайроқ, осонроқ ҳолда ўтиш имкониятлари мавжуд. Хусусий ҳолда, 2 га каррали сонларнинг биридан 2 иккинчисига ўтиш қоидасини кўриб ўтамиз. Масалан, 8 лик саноқ системасида берилган 5361 X 8 сонидан Х 2 га бўлиш учун, Х 8 нинг ҳар бир рақамини 2 ликдаги кўриниши-триадалар ( 8 2 3 ) билан алмаштириб чиқамиз: 1 6 3 5 001 110 011 101 2 X 16 2 8A D ни 2 лик саноқ системасига ўтказиш учун унинг ҳар бир рақамини 2 лик саноқ системасидаги тўртликлар-тетрадалар билан алмаштирамиз: 2 8 0010 1010 1000 1101 2 A D X Иккилик саноқ системасида берилган сондан 8 лик саноқ системасига ўтиш учун, унинг ўнг томонидан бошлаб ҳар бир учликларни (триадаларни) 8 ликдаги мос рақамлар билан алмаштирамиз. Масалан 5 2 2 1 1225 101 010 010 001 8 2 X 42 Юқоридаги Х 2 сонини 16 лик саноқ системасига ўтказиш учун Х 2 ни ўнг томондан бошлаб тўртликлар (тетрадалар) билан алмаштирамиз. 5 9 2 295 0101 1001 0010 16 2 X Энди, ихтиѐрий саноқ системасидан ўнлик саноқ системасига ўтишнинг хусусий қоидасини кўриб ўтамиз. Саккизлик саноқ системасида берилган соннинг 175 8 ўнлик саноқ системасидаги кўринишини Х 10 топиш талаб этилсин. Бунинг учун берилган соннинг 8 лик саноқ системасидаги ѐйилмасини ѐзиб оламиз. 8 0 1 2 8 8 ) 10 5 10 7 10 1 ( 175 X ва 8 лик саноқ системасида 8 10 8 эканлигини ҳисобга олиб топамиз. 10 10 0 1 2 8 125 ) 5 56 64 ( ) 8 5 8 7 8 1 ( X Худди, юқоридагилардек қуйидаги мисолларни ҳам қуриш мумкин. 10 10 10 0 1 16 0 1 16 16 171 ) 11 160 ( ) 16 11 16 10 ( ) 10 B 10 A ( AB X 10 10 0 1 2 6 0 1 2 6 6 70 ) 6 4 6 5 6 1 ( ) 10 4 10 5 10 1 ( 154 X Шу пайтгача биз бутун сонларни бир саноқ системасидан бошқасига ўтказиш билан шуғулландик. Каср сонларни бир саноқ системасидан иккинчисига ўтказиш учун, унинг бутун қисми юқорида келтирилган қоида, яъни бўлиш асосида амалга оширилади. Каср қисмини Р саноқ системасидан Q саноқ системасига ўтказиш учун каср сонни Q га кетма-кет кўпайтиришда ҳосил бўлган соннинг бутун кисмлари кетма-кетлиги, берилган сон каср қисмининг Q саноқ системасидаги кўринишини ҳосил қилади. Мисол сифатида ўнлик саноқ системасида берилган 205 , 25 X 10 сонини 8 лик саноқ системасига ўтказайлик. Берилган соннинг бутун қисми-25 10 саккизлик саноқ системасида 41 8 га тенг. Энди каср қисми 0,205 ни 8 лик саноқ системасига ўтказамиз. Бунинг учун уни кетма-кет 8 га кўпайтирамиз ва ҳосил бўлган бутун қисмини чизиқнинг чап томонига ўтказамиз. 0 0.205 8 1 0,640 8 5 0,040 8 0 0,320 8 2 0,560 0 0.205 8 1 0,640 8 5 0,040 8 0 0,320 8 2 0,560 43 0,205 ни 8 га кўпайтирганимизда 1,640 ҳосил бўлади ва унинг бутун қисмини чизиқнинг чап томонига ўтказамиз. Кейин 0,640 яна 8 га кўпайтирамиз ва ҳосил бўлган 5,040 сонининг бутун қисмини чизиқнинг чап томонига ўтказамиз. Кўпайтиришни шу тарзда давом эттирамиз натижада 0,1502 8 сонини ҳосил қиламиз ва бутун қисмини 41 8 ни ҳисобга олиб, берилган 205 , 25 X 10 сонининг 8 лик саноқ системасидаги кўринишини топамиз: ... 1502 , 41 8 X Шундай қилиб, каср сонни бирор Р саноқ системасидан иккинчи Q саноқ системасига ўтказиш учун каср қисмини Q саноқ системасининг асосига кетма- кет кўпайтириш керак ва бутун қисмида пайдо бўлган рақамлар кетма-кетлиги берилган сон каср қисмининг Q саноқ системасидаги кўринишини ҳосил қилади. Бутун қисми, юқорида зикр этилганидек, бўлиш ѐрдамида ҳосил қилинади. Саноқ системаларида арифметик амалларга доир мисоллар келтирамиз. Қўшиш ва айириш 44 101,0111 2 1001,01 2 1110,1011 2 625,07 8 177,24 8 1024,33 8 11,01 2 10,1 2 1101 0000 1101 1000,001 2 1000,001 10,100 10100 11,01 0011001 10100 0010100 10100 0 1110,1011 2 101,0111 2 1001,0100 2 1024,33 8 177,24 8 625,07 8 Купайтириш : 125 8 47 8 1123 524 6363 8 6363 8 47 8 47 125 8 146 116 0303 303 0 булиш : + + х х - - - - - - - - 101,0111 2 1001,01 2 1110,1011 2 625,07 8 177,24 8 1024,33 8 11,01 2 10,1 2 1101 0000 1101 1000,001 2 1000,001 10,100 10100 11,01 0011001 10100 0010100 10100 0 1110,1011 2 101,0111 2 1001,0100 2 1024,33 8 177,24 8 625,07 8 Купайтириш : 125 8 47 8 1123 524 6363 8 6363 8 47 8 47 125 8 146 116 0303 303 0 булиш : + + х х - - - - - - - - |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling