O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Elektromagnit to'lqinlar 

O'zgaruvchan  elektr  maydon  (uyurmaviy  elektr  maydon)  bilan  o'zgaruvchan  magnit  maydon  orasidagi 

bog'lanish.  Elektromagnit  maydon.  Elektromagnit  ta'sirning  uzatilishi.  Elektromagnit  to'lqin.  Yassi 

elektromagnit to'Iqinning vujudga kelishi va tarqatilishi. Antenna. Gers tajribalari. Elektromagnit to'lqin tezligi 

va  uzunligi.  To'lqin  tenglamasi.  Elektromagnit  to'lqinlarning  xossalari:  qaytishi,  sinishi,  difraksiyasi  va 

interferensiyasi. Elektromagnit to'lqin energiyasi. Umov-Poyting vektori. Popov kashfiyoti. Modullashtirish va 

detektirlash.  Eng  sodda  radiop-riyomnik.  Radioaloqa,  radiotelefon  aloqa  prinsiplari.  Radiolokatsiya. 

Televideniye. O'zbekistonda aloqa vositalarining rivojlanishi.* 

KO'RGAZMA VA NAMOYISHLAR 

1.  Matematik mayatnik. 

2.  Prujinali mayatnik tebranishining yuk massasiga va prujinaning elastiklik koeffitsiyentiga bog'liqligi. 

3.  So'nuvchi tebranish. 

4.  Majburiy tebranish. Rezonans. 

5.  Ko'ndalang va bo'ylama mexanik toTqinlarning hosil bo'lishi va tarqalishi. 

6.  Tovush tarqalishining havo zichligiga bog'liqligi. 

7.  Tovushning qaytishi. 

8. Akustik rezonans. 

9.  Ultratovush va uning qo'llanilishi. 

10.  To'lqin mashinasi. 

11.  Tebranishlar haqida kinofilm. 

12.  Tebranish konturi, unda past chastotali elektromagnit to'lqinlar hosil qilish. 

13.   Tebranishlar,  elektromagnit tebranishlarni qo'shishning ossillografda namoyish etish. 

14.  O'zgaruvchan tok generatori, uning ishlashi. 

15.  R, L, C li elektr zanjirlarida tok va kuchlanishlarning fazalarini nazorat qilish. 

16.  Elektr zanjirida rezonansni kuzatish. 

17.  O'zgaruvchan tok ossillogrammasi. 

18.  O'zgaruvchan va o'zgarmas tok generatorlari va dvigatellari, ularning tuzilishi. 

19.   Elektromagnit to'lqinlarni hosil qilish. Ularning qaytishini kuzatish. 

20.  Elektromagnit toTqinlarning interferensiyasi va difraksiyasi. 

21.  Elektromagnit tebranishlarni modullashtirish va detektirlash. 

22.  Eng sodda radiopriyomnikning ishlashi. 

20.  Elektromagnit to'lqinlarning interferensiyasi va difraksiyasi. 

21.  Elektromagnit tebranishlarni modullashtirish va detektirlash. 

22.  Eng sodda radiopriyomnikning ishlashi. 

LABORATORIYA ISHLARI 

37.

 

Matematik mayatnikning tebranma harakatini o'rganish va erkin tushish tezlanishini aniqlash. 

38.

 

Pnijinali  mayatnikning  tebranma  harakatini  o'rganish  va  uning  tebranish  davrining  yuk  massasiga 

bog'liqligini o'rganish. 

39.

 

O'zgaruvchan tok zanjirida kondensator va uning sig`im qarshiligini aniqlash. 

40.

 

Elektromagnit tebranishlarni ossillograf yordamida tekshirish. 

 

 

 

OPTIKA.  (228 soat) 

Fotometriya. (8 soat) 

Fotometriya.  Yorug'lik  oqimi.  Yorug'lik  kuchi,  uning  birliklari.  Yoritilganlik,  ravshanlik  va  uning  birliklari. 

Fotometriyaning texnikada va turmushda qo'llanilishi, uning fizik muammolari.* 

 

13 

Geometrik optika. To'lqin optikasining asoslari(32 soat) 

 Geometrik  optikaning  asosiy  qonunlari.  Yorug'likning  to'g'ri  chiziq  bo'yicha  tarqalishi,  qaytishi  va  sinishi, 

uning  qonunlari.  Ferma  prinsipi.  Yassi  va  sferik  ko'zgu.  To'liq  ichki  qaytish.  Nur  tolalardan  yorug'likning 

o'tishi. Yorug'likning prizmadan o'tishi. Linza. Yupqa linza formulasi. Linza yordamida tasvir hosil qilish shart-

sharoitlari. Linzaning katta-lashtirishi. Ko'z — optik sistema sifatida. Ko'rish nuqsonlari. Ko'zoynak. 

Optik  asboblar.  Fotoapparat,  proyeksion  apparatlar,  lupa,  mikroskop,  ko'rish  naylari,  uzoqdan  ko'rish 

asboblari. Sferik va xromatik abberatsiyalar.* Optik asboblarning ajrata olish qobiliyati.* 

Yorug'lik to'lqinlari va optik asboblar. 

Yorug'lik  —  elektromagnit  to'lqin.  Yorug'lik  tezligi  va  uning  tajribada  aniqlanishi.  To'lqin  optikasining 

asoslari.  Yorug'lik  interferensiyasi.  Kogerentlik.  Maksimum  va  minimum  shartlari.  Ponada  interferensiya, 

Nyuton halqalari. Interferensiyaning texnikada qo'llanilishi. 

k  difraksiyasi.  Gyuygens-Frenel  prinsipi.  Difraksion  panjara.  Difraksion  spektr.  Yorug'likning  qutblanishi. 

Malus qonuni (isbotsiz). Qutblanishning texnikada qo'llanilishi.* 

Yorug'likning  yutilishi.  Buger-Lambert  qonuni.  Yorug'lik  dispersiyasi.  Dispersiya  spektri.  Spektr  turlari. 

Nurlanish  va  yutilish  spektrlari.  Spektroskop.  Spektral  analiz  va  uning  fanda  va  texnikada  qo'llanilishi. 

Infraqizil va ultrabinafsha nurlar. Rentgen nurlari. Gamma nurlanishlar. Elektromagnit to'lqinlar shkalasi. 

Nisbiylik nazariyasi elementlari(14 soat) 

Elektrodinamika  qonunlari  va  nisbiylik  prinsipi.  Maykelson  tajribasi.  Eynshteynning  nisbiylik  nazariyasi 

postulatlari.  Vaqtning,  masofaning  nisbiyligi.  Tezliklarni  qo'shishning  relativistik  qonuni.  Jism  massasining 

tezlikka bog'liqligi. Massa bilan energiya orasidagi bog'lanish. 

Kvant fizikasi(20 soat) 

Yorug'lik  kvantlari.  Yorug'lik  ta'siri.  Kvant  nazariyasining  tug'ilishi.  Fotoeffekt.  Fotoeffekt  nazariyasi. 

Fotonlar.  Ichki  fotoeffekt.  Foto-effektning  qo'llanilishi.  Quyosh  energiyasidan  foydalanish.  Yarimo'tkazgichli 

batareyalar  va  ularning  yaratilishidagi  muammolar.*  Geliotexnika  elementlarining  fan,  texnika  va  qishloq 

xo'jaligida  ishlatilishi,  uning  muammolari.*  Yarimo'tkazgichlar  fizikasini  rivoj-lanishdagi  o'zbek  olimlarining 

tutgan  o'rni.*  Yorug'lik  bosimi.  Yorug'likning  kimyoviy  ta'siri.  Fotografiya.  Kinoda  ovoz  yozib  olish  va 

eshittirish. 

Yorug'lik tabiatini tushuntirishdagi dualizm-yorug'likning to'lqin va kvant xossalari. 

Atom fizikasi(18 soat) 

Atomistik  dunyoqarashning  rivojlanishi.  Atom  tuzilishi.  Tomson  modeli.  Rezerford  tajribasi  va  formulasi. 

Atomning  planetar  modeli.  Bor  postulatlari.  Frank-Gers  tajribasi.  Atom  spektrlaridagi  asosiy  qonuniyatlar. 

Vodorod  atomining  spektral  seriyalari.  Balmerning  umumlashgan  formulasi.  Kombinatsion  prinsip.  Vodorod 

atomining  Bor  nazariyasi.  Energetik  sathlar  diagrammasi.  Bor  nazariyasining  qiyinchiliklari.  Tabiatda  zarra  - 

to'lqin  dualizmi  (qo'shmasi).  Lui  de-Broyl  gipotezasi.  Geyzenberg  tengsizliklari.  Kvant  mexanikasi  haqida 

tushuncha.  Elektron  spini.  Atom  sistemasini  xarakterlovchi  kvant  sonlari.  Pauli  prinsipi.  Mendeleyev  davriy 

sistemasining fizikaviy tushuntirilishi. 

Nurlanishlar (18 soat) 

Spontan va majburiy nurlanishlar. 

 Yorug'likning  kuchaytirish  prinsiplari.  Rubin  lazerining  tuzilishi  va  ishlash  prinsipi.  Geliy-neon  lazeri. 

Lazerlarning turlari va xarakteristikalari.  Lazer nurlanishining xossalari. Fazoviy va vaqt bo'yicha kogerentlik. 

Katta  quwatli  lazerlarningKucnii  yorug'lik  maydoni.  Optikada  nochiziqiy  effektlar.  Yarimo'tkazgichli  Jazerlar 

va ularning ishJash prinsipi. Lazerlarning qo'llanilishi. Lazer lokatsiyasi va aloqasi. Golografiya. Lazer termo-

yadro  sintezi.*  Materiallarni  qayta  ishlash.*  Lazerlarning  tibbiyotda  qo'llanilishi.*  Izotoplarni  ajratish. 

O'zbekistonda lazerlar sohasidagi ilmiy-texnik ishlar.* 

Yadro fizikasi(38 soat)   

Atom  yadrosining  tarkibi.  Izotoplar,  izotonlar  va  izobarlar.  Atom  yadrosini  xarakterlovchi  kattaliklar.  Atom 

yadrosining  zaryadi,  massasi  va  radiusini  aniqlash  usullari.  Yadroning  bog'lanish  va  solishtirma  bog'lanish 

energiyalari. Yadroviy kuchlar. Yadro raodellari haqida ma'lumot. 

Radioaktivlik.  Radioaktiv  yemirilish  qonuni.  Aktivlik  tushunchasi  va  birliklari.  Sun'iy  radioaktivlik. 

Radioaktiv oilalar. 



 - yemirilish. 



 - yemirilish. Neytrino. Atom yadrosining nurlanishi. 



- nurlanishning 

moddalar  bilan  o'zaro  ta'siri.  Yadro  reaksiyalari.  Yadro  reaksiyalari  vaqtidagi  saqlanish  qonunlari.    Uran 

yadrosining  bo'linishi.  Yadro  reaktorlari.  Termoyadro  reaksiyasi.  Yuqori  temperaturali  plazmani  yaratish  va 

saqlab turish. Tokamak. Yadroviy energetika istiqbollari. Yadroviy nurlanish dozasi. Uning birliklari. Yadroviy 

nurlanishning  modda  tuzilishiga  ta'siri:  kimyoviy  va  biologik  ta'siri.  Dozimetriya  va  biologik  himoya. 

Radioaktiv izotoplarni hosil qilish va ulardan sanoatda, qishloq xo'jaligida, fanda va tibbiyotda nishon atomlar 

 

14 

va  nurlanishlar  manbayi  sifatida  foydalanish.  Bu  sohada  O'zbekistonda  qilinayotgan  ishlar.  *  Zarralarni  qayd 

qilishning amaliy usullari. 

Elementar zarralar haqida tushuncha(28 soat) 

Elementar  zarralar  «bog'i».  Pozitronning  kashf  etilishi.  Antizarralar.  Elementar  zarralarni  xarakterlovchi 

kattaliklar. Elementar zarralar fizikasidagi saqlanish qonunlari. Elementar zarralarning kvark modeli. Gluonlar. 

Tabiatdagi  fizikaviy  ta'sir  turlari:  yadroviy,  elektromagnit,  kuchsiz  va  gravitatsion  ta'sirlashuvlar.  Tabiatdagi 

fizikaviy  ta'sir  turlarining  birlashgan  nazariyasi  haqida  tushuncha.  Kosmik  nurlar  haqida  tushuncha.  Ularning 

kimyoviy tarkibi. Kosmik nurlarning «yumshoq» va «qattiq» tashkil etuvchilari. Kosmik nurlar spektri. Kosmik 

nurlarning  atmo-sferadan  o'tishi.  Yadroviy  va  elektromagnit  kaskadlar.  Keng  atmosfera  quyunlari.  Kosmik 

nurlarni  o'rganishda  O'zbekistondagi  qilinayotgan  ishlar.*  Olamning  yagona  fizik  manzarasi.  Fizika  va  ilmiy 

texnika inqilobi.* 

KO'RGAZMA VA NAMOYISHLAR 

1.  Yorug'likning to'g'ri chiziq bo'yicha tarqalishi. 

2.   Yorug'likning sinish va qaytish qonunlarini va yorug'likning prizmadagi yo'lini namoyish qilish. 

3.  To'la ichki qaytish. Nurtolalar. 

4.   Linza yordamida tasvir hosil qilish. Mikroskop, lupa, ko'rish trubkasi. 

5.  Dispersiya hodisasini kuzatish. 

6.  Interferension manzarani hosil qilish. 

7.  Difraksion panjara yordamida yorug'likni spektrlarga ajratish. 

8.  Elektromagnit nurlanish shkalasi. 

9.   Nurlanish oqim zichligining nuqtaviy manbadan ekrangacha bo'lgan masofaga bog'liqligi. 

10.  Rux plastinkali qurilmada fotoeiTekt. 

11.  Tashqi fotoefiekt qonunlari. 

12.  Yarimo'tkazgichli va vakuum fotoelementlarining tuzilishi va ishlashi. 

13.  Fotoelementda fotorelening ishlashi. 

14.  Chiziqli va tutash spektriarni kuzatish. 

15.  lonlashtiruvchi zarralarning sanagichining tuzilishi va ishlashi. 

16.  Yorug'lik difraksiyasini kuzatish. 

17.  Fototok va foto EYK ning hosil bo'lishini kuzatish. 

18.  Yorug'lik bosimini namoyish etish. 

LABORATORIYA ISHLARI 

41.

 

Yoritilganlikning manbadan ekrangacha bo'lgan masofaga bog'liqligini o'rganish. 

42.

 

Yorug'likning qaytish qonunini o'rganish. 

43.

 

 Yorug`likning sinish qonunini o`rganish. 

44.

 

Shishaning sindirish ko'rsatgichini aniqlash. 

45.

 

Linzaning fokus masofasini aniqlash. 

46.

 

Spektroskopni darajalash va yorug'lik spektrining to'lqin uzunligini aniqlash. 

47.

 

Difraksion panjara yordamida yorug`lik to`lqin uzunligini aniqlash. 

48.

 

Yorug'likning yutilishini o'rganish. 

49.

 

Fotoeffekt hodisasini o'rganish. 

50.

 

Vodorod atomi spektrlarini o'rganish. 

51.

 

Gaz lazerining ishlash prinsipini o'rganish. 

52.

 

Yarim o'tkazgichli lazerning ishlash prinsipini o'rganish. 

53.

 

Lazer nurlanishining to'lqin uzunligini difraksion panjara yordamida aniqlash. 

54.

 

Interferensiya hodisasini kuzatish va yorug'lik to'lqin uzunligini aniqlash (lazer nuri yordamida). 

55.

 

Atrof-muhitdagi nurlanish miqdorini aniqiash. Aniqiash asboblari va ularning turlari. O'lchash aniqligi. 

56.

 

Geyger-Myuller sanagichining ishlash prinsipini o'rganish. 

57.

 

Nurlanish manbalari. Ularni tayyorlash usullari va tuzilishi. 

58.

 

Nyuton xalqalari yordamida linzaning egrilik radiusini aniqlash. 

59.

 

Pufakli kamerada olingan fotosuratlar yordamida yadroviy ta'sirlashuvni o'rganish. 

 

                    

 

 

ASOSIY ADABIYOTLAR 

1.  Kikoin A. K., Fizika. O'rta maktabning 9-sinfi uchun darslik. — T.: O'qituvchi, 1995. 

 

15 

2.  Myakishev G. Ya., Buxovsev B. B. Fizika. O'rta maktabning 10-sinfi uchun darslik. - T.: O'qituvchi, 1995. 

3.  Shaxmayev N. M. va boshqalar. Fizika. O'rta maktabning 10- sinfi uchun darslik. — T.: O'qituvchi, 1983. 

4.    Myakishev  G.  Ya.,  Buxovsev  B.  B.  Fizika.  O'rta  maktabning  11-sinfi  uchun  darslik.  —  T,:  O'qituvchi, 

1995. 

5. Shaxmayev N. M. va boshqalar. Fizika. O'rta maktabning 11- sinfi uchun darslik. — T.: O'qituvchi, 1998. 

6. O'lmasova M. va boshqalar. Fizika. Mexanika va molekular fizika. — T.: O'qituvchi, 1985. 

7.  O'lmasova M. va boshqalar. Fizika. Elektr, optika, atom va yadro fizikasi. — T.: O'qituvchi, 1985. 

8.  Landsberg G. S. Eiementar fizika. I, II, III- qismlar. 

9.  Rimlceevich A. P. Fizikadan masalalar to'plami. — T.: O'qituvchi, 1990. 

10.  Grabovskiy R. I. Fizika kursi. - T.: O'qituvchi, 1973. 

QO'SHIMCHA ADABIYOTLAR 

1.  Ahmadjonov O. I. Fizika. I, II, 111-qismlar. — T.: O'qituvchi, 1985. 

2.  Kabardin O. F. Fizika. Spravochnik materiallar. — X: O'qituvchi, 1992. 

3.  Jdanov L. S., Jdanov G. L. Fizika. O'rta maxsus o'quv yurtlari uchun. — T.: O'qituvchi, 1993, 

4.  Budarina S. N., Isroilov A. A. Fizikadan laboratoriya mashg'ulotlari. — T.: O'qituvchi, 1993. 

5.  Yusupov A. va boshqalar. Umumiy fizika kursidan masalalar to'plami. — T.: O'qituvchi, 1991.