O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
Muxit hosil qiluvchi va roqabat munosabatlar. 
 Bu munosabatlarni qanchalik  bilvosita munosabatlar deb ataydi. Muxit hosil qiluvchi munosabatlar 
xamisha Fitosenozlarda uchraydi.  Ayniqsa buni o‘rganishda och iq ko‘rish mumkin. Masalan, darxtlar 
butalar o‘tlar mo‘xlar va lishayniklarni  soyalab qoladi. Faqat soyalatsh bilan muxit xosil qilib bo‘lmaydi. 
Biz  bilamiz  o‘rmonda  o‘ziga  xos  spesifik  Fitosenoz  mavjud  (Fitosenoz  iqlimi)  bu  iqlim  o‘tloq  Cho‘l, 
botqoq  Fitosenozlaridan  farq  qiladi.    To‘kilgan  barglar    nina  barglarini  ta‘siri  ham  katta  bo‘lib,  tuproq 
yuzasida    to‘shama  hosil  qiladi.  Bu  ham  o‘z  navbatida  tuproqqa  va  Fitosenozga  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Agar 
o‘simliklar jamoasi turg‘un bo‘lsa yana unda o‘simliklar turi yaxshi o‘sayotgan  bo‘lsa turkim muhit hosil 
qiluvchi munosabatlar yaxshi sezish va foydasi bo‘layotganligini ko‘rish mumkin.  
Raqobatli munosabarlarni bunda birga o‘sayotgan o‘simliklar birga o‘sishdan zara ko‘radilar. Zaruru 
yorug‘lik  etishmasligi    tuproqdan  oziqlanishida    suvda  erigan  mineral  tuzlarni  olishda  nam  olishda 
mexanik  rivojlanishda  siqib  chiqaradi.  Bunda  o‘simlikni  bir  turi  engib  chiqishi  va  kuchli  rivojlanishi 
mumkin  boshqalari esa zayiflatshib qoladi.  
Roqabat har xil turlar  individlari  o‘rtasida hamda bir tur individlari o‘rtasida boradi.  
Tur  ichidagi  raqobat  ancha  kuchli  bo‘lib,  bu  o‘simlik  hayotini  muxim  davrida    bo‘ladi.  Qalin 
o‘simlik  yoki  gullagan  davrlari  uni  ayrim  maysalarini  kattalatshtirsa    ayrim  turlarini  zayiflatshib 
qolishidan kuzatiladi.   
Turlararo raqobat. Jamoada qanday turlar o‘sayotganligiga qarab har xil tezlikda har xil xarakterda 
bo‘lishi mumkin.  

 
128 
 
Beqaror bo‘lmagan turg‘un bo‘lmagan qisqa muddatli Fitosenozlarda  turlararo raqobat kuchli boradi.  
Ancha turg‘un, barqaror Fitosenozlarda muxit hosil qiluvchi simbioz va bioximiyaviy munosabatlar ustun 
bo‘ladi. Kam turg‘un barqaror bo‘lmagan fitosenozlarda turlar aro raqobat jiddiy boradi va natijada ayrim 
turlar butunlay siqib chiqariladi.  
Turlararo  va  turlar  ichidagi  raqobat  raqobarlatshuvchi  turlarning  kamayishiga  ayrim  turlarning 
butunlay yo‘qolishiga olib keladi. Raqobatning muxit hosil qiluvchi ahamiyatiga ham muxim ahamiyatga 
ega. Masalan; raqobat natijasida nobut bo‘lgan turlar tuproqda parchalanib tuproqni organik modda bilan 
boyitadi. Jamoadagi birga yatshayotgan o‘simliklarga allbatda muhit ta‘sir qilida.  Masalan; och iq joyda 
o‘sayotgan  darxtni shoxlanishi poyaning  ancha past qismidan boshlanib  kroni ham tarnoj yoki piramida 
maromida o‘sadi. Aksincha o‘rmonda o‘sayotgan darxtni shoxlanishi poyani yuqorisidan boshlanib kroni 
yirikroq  (kompanent)  bo‘ladi.  Farqlari  faqat  kroni  shakli  va  kattaligida  bo‘lib  qolmasdan  poya  shaklida 
ham  kuzatiladi.  Ya‘ni  och  iq  joyda  o‘sgan  darxtnining  poyasi    yo‘g‘on  va  ancha  konissimon  yuqoriga 
qarab ingichkalatshib boradi. o‘tsimon o‘simliklarning o‘sish xususiyatlari  ham har xil ya‘ni zich joyda 
o‘sgan va siyrak o‘sgan o‘t o‘simliklari ham o‘sish xarakteri hilma xiladir.  Qalin o‘tloqda o‘sganlarining 
bo‘yi  uzun ,  yon shoxlari qisqa ikkinchi hayotda o‘sgan o‘t o‘simliklarning ildizi yo‘g‘on  baquvvat ko‘p 
shoxlangan  yon  shoxlari  uzunroq  o‘zaro  aloqalar  ta‘siri  faqat  maydonning  etishmatshligi  bilan  bog‘liq 
bo‘lib,  qolmasdan,  yorug‘likning  etishmasligi      tuproqdagi  oziq  moddalarning  etishmasligi  namligi 
etishmasligiga  ham  bog‘liq.  Tabiatda  fitosenozni  rivojlanishi  hech  vaqt  to‘xtab  qolmaydi.  Lekin  uning 
umumiy  ko‘rinishi  fizonomiyasi  saqlanib  qoladi.  Fitosenozning  shakllanishiga  ta‘sir  qiluvchi    omillar 
haddan  tatshqari  hilma  xildir  va  bir  hil  alohida  zona  uchun  ham  xar  xil  bo‘lib,  bu  geogerafik 
Fitosenozning joylanish  o‘rniga  bog‘liq.  Fitosenozning  shakllanishiga  ta‘sir  ko‘rsatuvchi  omillar  asosan 
quydagicha:  
I.
 
O‘simliklarning tarqalish va ko‘payish qobiliyati. 
II.
 
 O‘simlik o‘rnining (royo‘n uchaskasi) tarixiy geiolagik xususiyatlari. 
III.
 
Ekologik omillarning xususiyatlari.  
IV.
 
O‘simlikllarning tur tarkibiga shu viloyat florasining urug‘lari mevalari qaerdan kelishiga bog‘liq.  
Fitosenozning  shakllanishida  doimo  kompleks  ekalogik  omillarning  ta‘siri  sezilib  turadi,    iqlim 
tuproq , biotik va boshqa   omillar  shu bilan bir vaqtda fitosenozning atrof muxitga bo‘lgan ta‘siri ham 
seziladi.    Har  bir  fitosenoz  ma‘lum  yatshatsh  joyi  bilan  bog‘liq  ya‘ni  kompleks    ekalogik  omilar  bilan 
bog‘liq.    Shuning  uchun  ham  o‘sish  ekalogik  sharoitga  ega  bo‘lgan  hilma  hil  huqtalarga  o‘xshatsh 
fitosenozlar  uchraydi.  Maslan;  qarag‘ay  o‘rmonlari  qumloq  tuproqlarda  tarqalgan    Evropa  o‘rmonlarida 
loy tuproqlarda tarqalgan olbatta bu yerda faqat tuproq omili bilan  bog‘liq bo‘lmasdan boshqa suv rejimi 
mikroflora yuksak o‘simliklari tur tarkibi bilan ham bog‘liq. 
Fitosenozning muxitga va muxitning Fitosenozga ta‘siri. 
Organizmlar  va  biosenozlar  o‘zlariga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda  mavjud  tabiat  bilan  o‘ralgan. 
Tabiatning hozirgi zamon hayoti organik olam ta‘sirida  vujudga kelgan.Biоsenozdagi har bir organism 
uchun  boshqa  organizmlar  va  neorganik  moddalar  tatshqi  muhit  hisoblanadi.  Muxitning  har  bir  
xususiyati boshqa muxitning  boshqalaridan sifat jihatdan farq qiladi.  
Tabiatning hozirgi holati organic olamning tasviri natijasida vujudga  kelgan bo‘lsa ham biosenozda 
har  bir  organism  uchun  tatshqi  muhit    hisoblanadi.  Muxitning  har  bir  xususiyati  boshqa  muxitlar 
xusiyatlaridan  sifat  jihatdan  farq  iqladi    va  uni  muxit  omillari  hisoblanadi.    Ba‘zan  muxitning  hamma  
xususiyatlari organizmga tabiatga ta‘sir ko‘rsatavermaydi deb hisoblaydilar va shuning uchun muxitning 
bu  xususiyatlari  elementar  deb    atshni  olimning  so‘zi      organizmlarga    va  fitosenozga    ta‘sir  qiladigan 
elementlarni  aytish  zarur.Ammo  biz    o‘ylagan  ko‘p  elementar  omil  hisoblanadi.  Misol  tariqasida  
tuproqda  juda  kam  holda  tarqalgan  mikro  elementlar    ximiyaviy    moddalarni    ilgari  o‘simliklar  uchun 
zarur emas deb hisoblanib kelingan bo‘lsa  ular o‘simlik o‘sishi va rivojlanishiga katta ta‘sir  ko‘rsatishi 
aniqlandi.  Shuning uchun muxitning hamma elememntlarini oqimi deb qaraladi.  
Muxit omillariga quyidagilar kiradi.  
I. Abiotik (abiogen) omillar.  
1. Iqlim omillari  yorug‘lik issiqlik nam  havo.  
2. Еdifik omillar  tuproq va tuproqdagi  yatshayotgan organizmlar. 
3. Aragrafik omillar rel‘f omilari kiradi.  
II. Biotik omilar  
1.
 
O‘simliklar. 
2.
 
Hayvonlar.  

 
129 
 
III. Antrapogen omilar. Insonlar ta‘siri  
1.
 
Odam. 
Ayrim geobatanika olimlari o‘simliklarni  tasirini hayvonlar ta‘sirini va insonning ta‘sirini umumiy 
bir  guruhga  birlatshtirdilar  va  biotik  omilar  deb  atatshni  taklif  qildilar.  Odamning  tabiatga  ta‘siri 
o‘simliklarga  ta‘siri  sotsial  omil    deb  hisoblanadi.  Ko‘pincha  aragrafik  omillarni  edafit    omillarga 
qo‘shadilar.  Sukachev  va  Bravun  Beanelar  aragrafik  omillarni  alohida  guruxlarga  ajratdilar.  Chunki 
agragrafik omillar alohida o‘simliklarga  2 xil ko‘rsatadilar.  
 
Birinchidan  rel‘ef    elementlari  (nishablik,    tog‘  etagi,  tepaliklar)  xilma  –  xil    sharoit  hosil 
qiladilar.    Ikkinchidan  rel‘fni    xususiyati  tizma  tog‘larni    bo‘lishi    atrofga  ta‘sir    ko‘rsatadi.  Masalan,  
bosh kavkaz  tepaliklari tizma  tog‘lar savri xavo  yo‘lini to‘sadi.  
N. Gans (1918)  yil G. Ramenskiy (194  )  Sukachev (1930)  o‘simliklarga va   o‘simlik qoplamiga  
ta‘sir  ko‘rsatuvchi  omillarni  ikki kategoriyaga  bo‘ladlar.  
 
 Birinchi  kategoriya – bu  mahalliy  sharoitini fizik ximik zususiyatlari ( yorug‘lik,  harorat havo,  
tuproq, suv, tuz,  kislatalar)  bu o‘simlik uchun  zarur hisoblangan.  
 Ikkinchi kategoriyaga   kattaroq  ahamiyatli  bo‘lgan  omillar yani  o‘simlik hayotiga  bevaqt ta‘sir 
qiluvchi    omillar    yani    bunga    iqlim,  rel‘f,    tog‘  jinslari,    tuproq  yer  osti  suvining    satxi,    qo‘shni 
lanshaftar  tuproq bilan o‘rab olinishi  va  boshqalar  bu omilni bevosita ta‘sir  qiluvchi omillar deyiladi 
yoki    entopik  ularning  hammasi  rateniskiy    entopi  deyiladi.  O‘simliklar  jamoasaining  xususiyatlarini 
bevosita omillar ta‘sirlar belgilaydi.  Muhit omillari yakka holada ta‘sir qilib qolmasdan  boshqa omillarni 
ta‘sir qilish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Muxitning Fitosenozga ta‘siri  turli – tuman hisoblanadi. Ma‘lum 
to‘rni ish joyida yatshayotgan muxit belgilaydi.  
 
 
 
18-mavzu: Fitotsenoz tuzilishi. Fitotsenoz dinamikasi. 
 
Ma‘ruza  mashgulоtining   ta‘lim  tехnоlоgiyasining  mоdеli 
O`quv vaqti: 80 minut 
Talaba soni – 25  talaba 
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi 
Ma‘ruza rejasi 
1.Muxit hosil qiluvchi va roqabat munosabatlar. 
2.Fitosenozning  muxitga  va  muxitning  Fitosenozga 
ta‘siri 
3.Fitosenozni chegarasi va hajmi. 
4.Fitosenoz dinamikasi. 
O`quv    mashg`ulоtining    maqsadi  :  Talabalarga   
Fitotsenoz  yoki  o‘simliklar  jamoasi    fitotsenoz–
biogeotsenozning markaziy tarkibi. Mikrotsenoz va uning bo‘linishi. Fitotsenozni hosil qilgan o‘simliklar orasidagi 
o‘zaro munosabatlar. Birgalikda o‘sib turgan o‘simliklarning bir-biriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahsirlari. Turlar orasidagi 
munosabatlar.  Birgalikda  o‘sib  turgan  o‘simliklar  morfogenezi  va  ularning  o‘simlik  hayotiy  holatiga  tahsiri. 
Fitotsenozning muhitga va muhitning fitotsenozga tahsiri.
 
Pеdagоgik vazifalar: 
Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga оid 
ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy masalalar 
bo`yicha tushunchalarni shakllantirish. 
O`quv faоliyatining  natijalari: 
Talabalarda 
muxit 
hosil 
qiluvchi 
va 
roqabat 
munosabatlar haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy 
ma‘lumоtlarni kоspеktlashtiradilar. Guruхlarda ishlash 
jarayonida  mustaqil  fikrlash  davоmida  taklif  qilingan 
kichik muammоlarni еchimini tоpadilar. 
Ta‘lim usullari: 
Ma‘ruza,  ―Nima uchun?‖ diagrammasi, aqliy хujum 
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli 
 Оmmaviy 
Ta‘lim vоsitalari 
Slaydlar, markеr, flipchart, jadval 
Qayta alоqa usullari va vоsitalari 
Savоl javоb 
O`quv  mashg`ulоtining   tехnоlоgik xaritasi 
Ishlash bоs-
qichlari, vaqti 
Faоliyat mazmuni 
 
O`qituvchining   
Talabaning 
1 bоsqich 
1.1 
O`quv 
хujjatlarini 
to`l-
dirish  va  tala-balar 
1.1  O`tilgan  mavzudan  kеlib  chiqqan  хоlda 
bilish faоliyati yana bir bоr izохlanadi va unda 
Fitosenozning 
muxitga 
va 
muxitning 
Fitosenozga ta‘siri haqida ma‘lumоtlar bеriladi.  
Tinglashadi. 
Aniqlashtiradilar, 
savоllar bеradilar. 

 
130 
 
davоmatini 
tеkshirish (5 min). 
1.2 O`quv mash-
g‘ulоtiga kirish 
(10min) 
2 bоsqich 
Asоsiy  50 min 
2.1.  Fitosenoz  dinamikasi  хaqida  ma‘lumоtlar 
bеriladi. Turli asоsga ko`ra mохlar     vakillarini 
tasniflоvchi sхеma kеltiriladi.  
 2.2.  Fitosenozning  muxitga  va  muxitning 
Fitosenozga ta‘siri haqida ta‘rif  berish. 
2.3.  Fitosenozning  muxitga  va  muxitning 
Fitosenozga  ta‘siri  bo`yicha  slayddagi  jadval 
kеltiriladi.  Jadval  yordamida  tushuntirish  оlib 
bоrish. 
2.4.Mustaqil fikrlash shart sharоitlari tavsiyalar 
sifatida bеriladi. 
Kоnspеkt  yoziqhadi,  tinglashadi, 
Fitosenozning 
muxitga 
va 
muxitning  Fitosenozga  ta‘siri 
bo`yicha  dоskada    sхеmasini 
chizib 
оladilar. 
Atamalarni  
kоnspеktlashtirib, 
jadvallarni 
chizib bоradilar. 
3 bоsqich. 
Yakuniy natijalar 
15 min.  
3.1  Mavzu  bo`yicha  хulоsa  qilish. 
Fitosenozning 
muxitga 
va 
muxitning 
Fitosenozga ta‘siri yuzasidan umumlashtiruvchi 
fikr bildiriladi.  
3.2  Talabalarga  ―Nima  uchun?‖  diagrammasini 
to`ldirish 
taklif 
etiladi, 
va 
O`quv 
mashg`ulоtning  maqsadiga  yerishish  darajasi 
taхlil silinadi 
3.3  Mavzu  yuzasidan  o`quv  vazifasi  bеriladi. 
Laboratoriya mashgulоtga tayyorlanish  
O`rganilgan  mavzu  bo`yicha 
оlgan  ma‘lumоtlarga  tayangan 
хоlda 
 
―Nima 
uchun?‖ 
diagrammasini 
 
to`ldiradilar. 
Fitosenozning 
muxitga 
va 
muxitning Fitosenozga ta‘sirini 
 nima 
uchun 
o`rganish 
va 
rivоjlantirish 
kеrak 
ekanligi 
хaqida  fikrlar  bildiradilar,   оlgan 
ma‘lumоtlarini  yana  bir  bоr  
aхamiyatini 
anglashga 
intiladilar.. 
 
 
V. N Sukachev o‘simliklar jamoasining xususiyatlari asosan bevosita ta‘sir qiluvchi omillarga bog‘liq 
deb  xisoblaydi.Amma  bevosita  ta‘sirlar  ham  Fitosenoz  hayotida  ham  sezirarli  (muxim)  yakunlaydi. 
Masalam,  bevosita  ta‘sir  qiluvchi  bir  necha  omillar  birgalikda  ta‘sir  ko‘rsaSa  Fitosenozni  yatshatsh 
sharoitiga  o‘xshatsh  muxitni  xosil  qiluvchi  muxit.    Bunday  o‘simlik  yatshayotgan  sharoitiga  o‘xshatsh 
sharoitni A, N, Kavnder biologik teng qiymatli deb ataydi. Chamasi deyarli hamma omilar o‘simliklarga 
bevosita va bilvosita ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan,  shamol o‘simlik bevosita ta‘sir qilib sindirish, 
qayirish,    sindirish  mumkin.    Bir  vaqtni  o‘zida    shamol  yana      bevosita  ta‘sirlanib  u  yerni    muhitini,   
xaroratini yoki xavo  namligini o‘zgartiradi.  
 Shuning  uchun  bevosita    omillari  to‘g‘risida    gapiratshdan  ko‘ra    har  bir  omilaning    o‘simliklari  
bevosita va bilvosita  ta‘siri to‘g‘risida  gapirishdan ko‘ra  har bir omilning  o‘simliklarga bevosita  va 
bilvosita ta‘siri  to‘g‘risida  gapirish to‘g‘riroq bo‘ladi. Muxim omillari yakka ta‘rif   qilmasdan  hammasi 
birgalikda ta‘sir ko‘rsatadi.  Muxit Fitosenozlarni tez almatshinishini ham vujudga  keltirish mumkin.  Bu 
almatshinish  albatta    oddiy  almatshinishdan  farqlanib  qandaydir    sabablarga  binoan  (suv  bosimi  
qurg‘oqchilik, o‘t olish, surib tozalatsh, kesib tatshlatsh) natijasida sodir bo‘ladi. Bunday almatshinishlar  
ko‘pgina odamlar ta‘sirida boradi.  
 
Fitosenozlarning  zonalar  bo‘yicha  joylanishi  ikkilamchi    xususiyatlari  bilan  bog‘liq  birinchi 
navbatda yer sharida issiqlikka  va namlikka yerni giologik tuzilishi rel‘fli xarakateriga bog‘liq.  Vertical 
zonalar  esa  dengiz  saxidan  qancha  balndlikda  joylatshganligiga  tog‘    tizmalarining  xolatiga    bog‘liq. 
Fitosenozlarni  joylatshtirish  tartibi  faqat    xozirgi  zamon  muxim  muxitini    ta‘siri  bo‘lib,  kelmasdan 
qadimgi o‘tgan geologik davrlariga ham bog‘liq.Fitosenozlarni yorug‘likga ta‘siri xilma – xil  quyoshning 
nursimon  energiyasining  bir    qismi  orqaga    qaytariladi  bir  qismi    o‘simliklar  tomonidan  yutiladi.  Bir 
qismi esa jamoani ichiga o‘tadi natijada  yorug‘likning kuchi asta  - sekin pasayib borib nur tarkibi  ham 
o‘zgaradi.  Xilma – xil sharoitlarda  xilma – xil Fitosenozlar  shakllanadi.  
 
Fitosenozlar shamolga ham ta‘siri -  Fitosenozni ichida va undan tatshqarida  bo‘lishi mumkin. 
Masalan,  o‘rmonda shamol tezligi  keskin pasayadi. Shu munosabat bilan o‘rmon Fitosenozlarini  pastki 

 
131 
 
qismida o‘simliklar  kam shamol yordamida  tarqalishiga  moslatshgan urug‘lar  qanotga yoki o‘simtaga 
ega bo‘ladi. Ayrim o‘Simon o‘simliklarni urug‘I shu kam xolatdagi shamoldan xam ko‘tarilib  tarqalishi 
mumkin. Ular juda engil bo‘ladi.  Masalam,  arxideya,  gidayyar urug‘lari og‘irligi 0,0000022 o‘simlik 
jamoalari  shamol  tezligini   Fitosenozlarni ichida  past  tirib  qolmasdan  o‘zini  geografiyadan  ancha  uzoq 
aunsya  ham  pasaytiriladi.    Ayniqsa  buni  shoxalarini  yuqori  qismidan  sezish  shamolni  kuchi  pasaytirish  
uchun ixota daraxtlari  ekiladi.  Shamol tezlatshi pasayishi o‘rmon zonasida tuproq qoplamini  oshiradi, 
shamol erroziyasini yo‘naltiriladigan xarakatni o‘zgartiradi.  
Havodagi   CO
2
 gazining mikdoriga ta‘siri yatshil o‘simlikdagi fotosintez  natijasida o‘simliklar CO
2
 
yutadi  shuning uchun  kunduz kunlari fotosentezda CO
2
 miqdori kechadi.  Ertalab esa ko‘payadi. Ammo 
bu  jarayonni  tuproqning nafas jarayoni bo‘ladi Chunki ildizni nafas olishi natijasida CO
2
 ajralib chiqadi.  
Tuproqning  yuzasiga      yaqin  joydagi  qavatida  O
2
ni    miqdori  doimiy  hisoblanmaydi.  Ertalab  kamayadi, 
kechqurun ko‘payadi.  
 O‘simliklar o‘zidan  havoga  xilma – xil  o‘simliklar  fotosenozlarida, xilma 
– xil davrlarida  xilma – xil   ta‘sirini sezishi mumkin.  Fitosenozlar o‘zlarining yatshatsh  joyini  harorat 
rejimiga ham ta‘sir  ko‘rsatadi. O‘simliklar qoplami  havoning  xaroratiga  va tuproqning  xaroratiga ta‘sir 
ko‘rsatadi u sturuktura va  yilliki xaroratini  o‘zgartiradi.  O‘tlar, butalar va o‘rmonlarda  xarorat odatda 
ancha past  bo‘ladi.  
 
Fitosenozni chegarasi va hajmi. 
Fitosenozni  aniq  va  doimiy  chegarasi  bo‘lmaydi.  Masalan,  eng  kichik  hajmli  sho‘rxoklarda 
Fitosenozni  hajmi  2-5  m
2
.  Fitosenozni  asosiy  belgilaridan  biri  undagi  turlarni  soni,  uni  aniqlatsh  uchun 
ma‘lum  maydondagi    masalan.10x10=100  m
2
  turlar  hisoblab  chiqiladi.  Umuman  Fitosenozning  flora 
tarkibini  ya‘ni  turlar  ro‘yxatini  aniqlatsh  fitosenologiya  izlanishlarni  asosini  tatshkil  qiladi.  Fitosenozni 
maxsus o‘rganilganda butun o‘simliklar mikroskopik submikroskopik hajmdagi bakteriyalar suv o‘tlari, 
zamburug‘lar  ro‘yxat  qilinadi.  Bu  ro‘yxatga  gulli  o‘simlillar  yuksak  sporali  paparotniksimonlar, 
moxsimonlar,  lishayniklar  kiritiladi.  Ro‘yxatga  faqat  gullayotgan  o‘simliklardan  tatshqari  vegetativ 
holatdagi yosh unib chiqayotgan stadiyadagi o‘simliklar ham kiritiladi. Har bir Fitosenoz ma‘lum belgilar 
bilan  xarakterlanadi.  Ularni  hammasi  birgalikda  Fitosenoz  haqida  aniq  tushuncha  hosil  qilinadi.  Bunga 
Fitosenozni tuzilishi: 
1. Tur yoki flora tarkibi 
2.Yaruslilik 
3 .Mo‘llik  
4. Turlarni son va sifat nisbatlari  
5 .Uchratshi 
6 .Qoplatshi hayotChanligi 
7 .Sinuziyasi 
Fitosenozni tur yoki flora tarkibi- har bir tur ma‘lum tur tarkib, ma‘lum sondagi tur bilan va o‘simlik 
turlarining  nisbati  bilan  xarakterlanadi.  Yuqorida  aytganizmidek  Fitosenozning  tur  tarkibiga  hamma 
yuksak  va  tuban  o‘simliklar  kiritiladi.  Tuban  o‘simliklar  turini  aniqlatsh  qiyin  bo‘lgani  uchun  ularni 
yuqoridan  taksonamik  belgilari  (  turkum,oila)  yoizladi.  Ayrim  Fitosenozlarning  tur  tarkibi    haddan 
tatshqari  xiolma  xil  bo‘ladi.bu  o;rganilayotgan  Fitosenoz  geografiyasifa,  ekolgik  omillarga  bog‘liq. 
Fitosenozga  uni  egallagan  maydoni,  katta  ta‘;sir  ko‘rsatadi.  Maydon  qancha  katta  bo‘lsa  turlar  soni  va 
tarkibi  ham  katta  bo‘ladi.  Shuning  uchun  o‘t  o‘simliklarni  Fitosenozni  hisobga  olgan  vaqtda  100  m
2
 
daraxt  Fitosenozlarini  tur  tarkibini  hisobga  olganda  ancha  kattaroq  maydonlar  olinadi.  25x25  m
2
  . 
o‘Simon  Fitosenozlarni  turlarini  hisobga  olganda  bitta  maydondan  hisoblab  chiqarish  qiyin  bo;lgani 
uchun  10  yoki  20  maydondan  foydalaniladi.    Tur  soni  raqam  yoki  ball  shartli  belgi  bilan  belgilanadi. 
Bunday  muayyan  kvadrat  metr  maydondagi  har  bir  to‘rning  soni  va  barcha  turga  mansub  o‘simlikning 
og‘irligi aniqlanadi. Shunda dominant tur aniqlanadi. Dominantlik aniqlanganda doimo uning soni asos 
bo‘lavermasligi mumkin. Xususan o‘rmonlarda qoplatsh va manzara hosil qilishda boshqalarga nisbatan 
ustun  turgan  bir  ikki  nazan  bir  necha  tur  dominant  va  subdominant  turlar  bo‘lishi  mumkin.  Ma‘lum 
maydondagi turlar soni tur bilan to‘yinganlik deyiladi.  
Yaruslilik ( qavtlilik) – har bir Fitosenozdagi o‘simliklar har xil balandlikka ega bo‘ladilar. Shuning 
uhcun o‘simliklar bir necha yarus hosil qiladilar. Yaruslilik Fitosenozlarni eng xarakterli belgilaridan biri 
hisoblanadi.  Yer ustki yaruslar ancha aniq ko;rinadi. Ayniqsa o‘rmon Fitosenozlaridagi o‘simliklar bir-
biridan balandligi bilan keskin farq qiladilar. O‘rmonlarda 4-5 va undan ham yaruslarni kuzatish mumkin. 
Qoidaga binoan birinchi yaruisga doimo yuqorigi yarus qabul qilinadi. Bitta yoki ikkita yuqorigi yaursni 
daraxtlar  hosil  qiladi.  Undan  pastdagi  yarusni  butalar  tatshkil  qiladi.  Undan  keyin  esa  o‘t  o‘simliklar 

 
132 
 
yarusi joylatshadi . eng pastki yarusni moxlar hosil qiladi. O‘Simon Fitosenozlarda yaruslilik bo‘lsa ham 
o‘rmon  yarusligiga  o‘xshamaydi.  Yaxshi  ko‘rinmaydi.  O‘tloq  o‘simliklarini  birinchi  yarusinin  birinta 
yoki  bir  necha  baland  buta  boshoqdoshlilar,  tatshkil  qialdi.  Masalan,  timofey  o‘ti  va  boshqalar.  O‘rta 
ikkinchi  yarusni  ancha  past  bo‘lgan  g‘alla o‘simliklar  hosil  qiladi.  Masalan tukliquyruq,  sebarga  o‘tloq 
sebargasi 
Uchunchu yarusni yaylov yoki tuban g‘alladoshlar hosil qiladi. Masalan, qo‘ng‘irboshlar, qora suli, 
yovvoyi  suli  va  boshqalar.  O‘tloqlarda  ko‘pincha  to‘rtinchi  yarusni  ham  kuzatiladi.  Moxlar  bilan 
boshqalar.  O‘t  o‘simliklarni  yer  ustki  qismi  ikki  yarusdan  ham  iborat  bo‘lishi  mumkin.  Bir  yaruslilik 
tabiatda juda kam uchuraydi. Buni sho‘rlangan tuproqlarda uchraytish mumkin. Masalan, boyalish. 
Fitosenozdagi yaruslar soni ko‘pincha ko‘p sabablarga birinchi navbatda ekologik omillarga bog‘liq. 
Tuproq va iqlim sharoiti qanchalik qulay bo‘lsa fitosenozlar ham ko‘p yarusli bo‘ladi. Eng murakkab ko;p 
yaruslilik fitosenozlar tropik zonada uchuraydi. O‘simliklarni ildizlai ham har xil chuqurlikda joylatshib 
yer osti yaruslartini hosil qiladilar. Shuning uchun fitosenozlarda yer usti va yer osti yaruslariga ajratiladi. 
Yer  ostki  yaruslarini  ham  2-4  yarusdan  iboratligi  aniqlanadi.  Masalan,  tuproqni  yuqori  yarusida    o‘tloq 
o‘tlari  joylatshgan  bo‘lib  asosan  g‘alladoshlarni  ildizpoyalari  va  bir  yillik  o‘tlar  ildizlari  joylatshgan. 
Undan 
chuqurroq 
qatlamlarga 
dukkakdoshlarning 
o‘q 
ildizlari 
murakkabguldoshlarning 
labguldoshlarning o‘q ildizlari tarqalgan. Oraliq o‘rta yarusda asosan xatshak beruvchi boshoqlilar ildizi 
egallaydi.  
O‘simliklar ildizining eng ko‘p qismi tuproqning yuqori qavatiga to‘plangan chuqurroq qatlamlarga 
kirib boprgan sari ildizlar kamayib boradi.  
Yaruslilikni  ahamiyati  shundaki  o‘simliklar  ildizlarei  turli  chuqurlikldagi  qatlamlarda  joylatshib  u 
yerdagi ozuqlalardan yaxshi foydalanadi. Poya va shox novdalarning yarusli bo‘l;ib joylatshishi yorug‘lik 
va  issiqlikdan  yaxshiroq  foydalanish  imkoniyatrni  beradi.  Fitosenozlarni  yarusliligi  vaqt  o‘tishi  bilan 
o‘zgarishi mumkin. Ayniqsa buni o‘tloq Fitosenozlarda yaxshi ko‘rish mumikin. Chunki ayrim turlarning 
balandligi rivojlanish fazasi va ularni   vegetasiya davriga qarab o‘zgaradi.  
Odatda,  bir  yarusda  o‘zining  muhit  sharoitlariga  bir  xil  talabchan  o‘simliklar  joylatshadi. 
Fitosenozdagi  o‘simliklar  yaruslari  bir-  biri  bilan  mustahkam  o‘zaro  aloqada  bo‘ladi.  Fitosenozlar 
tuzilishini shakllanishida yaruslilik murakkablatshadi. Muayyan bir territoriyada turlar tarkibi turlar soni 
yarusliligi  tatshqi  ko‘rinishi  bilan  bir-biridan  ma‘lum  darajada  ajraladigan  bir  necha  jamoalarni  ko‘rish 
mumkin. Bunday hollarda jamoa mikroguruh yoki mikrofitosenozlar haqida gap boradi.