O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi
Download 4.51 Kb. Pdf ko'rish
|
|
burchak ostida joylashtiriladi) yoki egri chiziqli bajariladi. Sho’ng’uvchi devorlar o’rnatilganda qiyaliklar mustahkamligini kuchaytirish kerak; ular aylanib o’tuvchi filtratsiyaga qulay emas. Pastki tutashtiruvchi devorlar bo’ylama devor bilan bir tekislikda, yoki planda kengayuvchi ( , burchagi 6...8 dan 10...12 0 gacha) qilib bajariladi. Ko’p hollarda chekka devorning bo’ylama qismini to’g’onning qirg’oqdagi oralig’i bilan bitta konstruksiya qilib birlashtiriladi (17.7-rasm, d). Qoyali va graviy - qumli zaminlarda bo’ylama chekka devor to’g’ondan deformatsiya choklari bilan ajratiladi (17.7-rasm, g). Chekka devorga tutashgan gruntli to’g’onning bir qismi yoki qirg’oqlarda ta’mirlash ishlarini bajarish, transport va kran harakat qilish uchun planda maydongacha ega bo’lgan kengayuvchi qilib bajariladi. To’g’on fronti bo’yicha bu maydonchaning uzunligi vodoslivli oraliqning 1,5...2,5 uzunligiga teng. Tutashtiruvchi chekka devorning yuqori va pastki devorlari massiv, burchakli, kontrforsli va ichi 303 bo’sh tirgak devor ko’rinishida bajariladi (17.7-rasm, e,j,z,i). Devorlar va ularning poydevor plitalari deformatsiya choklari bilan uzunligi 20 dan 30 m gacha bo’lgan sektsiyalarga bo’linadi. Bu erda chekka devorning orqa qirrasi va teskari ko’mish grunti o’rtasida ishonchli tutashuv bo’lishini ta’minlash kerak. Buning uchun shpunt qoziqli devorlar yoki beton ko’rinishida bajariladigan filtratsiyaga qarshi diafragmalar ko’zda tutiladi. Ajratuvchi chekka devorlar (suv tashlovchi va GES oralig’ida) to’g’on va GES ning yonma - yon yarim oraliq devorlari 6, hamda pastki 7 va yuqori 8 uchastkalaridan tashkil topgan (17.7-rasm, a). Ajratuvchi pastki uchastka uzunligi suv urilma va risbermaning gorizontal uchastkasi uzunligi bilan cheklanishi mumkin. Ajratuvchi devorning to’liq uzunligi modelda gidravlik tadqiqotlar natijalari bo’yicha o’rnatiladi va 300 dan 1500 m gacha bo’lishi mumkin. Chekka devorga LEP tayanchlari yoki boshqa uskunalar joylashtirilganda, uning kengligi (0,17...0,20)V ga teng bo’lishi mumkin, bunda V - GES binosiga keladigan oqimning kengligi. Chuqur joylashgan suv tashlash tiqishlari ko’ndalang kesimi doiraviy yoki to’g’ri burchakli bo’lib to’g’on tanasiga joylashtiriladi. Tirqishning o’lchami gidravlik hisoblar asosida belgilanadi. To’g’on balandligi 70 m dan katta bo’lganda mustahkamlik sharti bo’yicha tirqish kengligi sektsiyalar orasidagi doimiy choklar oralig’idagi masofaning 50% dan oshmasligi kerak, 70 m dan kichik bo’lganda - 60%. Kirish tirqishini suv o’tkazish qobiliyatini oshirish uchun unga silliq shakl beriladi. Gidravlik sharoitlarni yaxshilash va zatvorlar o’lchamlarini qisqartirish uchun chiqish uchastkasida tirqish yuzasi kamaytiriladi. Suv tashlovchi kallak o’qining qiyaligi va balandlik bo’yicha joylashuvini yuqori befda sathning o’zgarish chegaralarini hisobga olib konstruktiv mulohazalar bo’yicha belgilanadi. Uyurma hosil bo’lish oldini olish uchun tirqishni suv ostida minimal 5 , 0 min 52 , 0 h d chuqurlikdan pastda joylashtiriladi, bunda -suv tashlagichdagi o’rtacha tezlik, m/s; h -kallakdan keyin tirqish balandligi. Agar zatvorlar kamerasi suv tashlagich boshida yoki o’rta qismida joylashgan bo’lsa, zatvorlardan keyin havo yuborish kerak. Chuqur joylashgan traktning umumiy uzunligi bo’yicha kavitatsiyani oldindan aytishni bajarish kerak va zarur bo’lganda kavitatsiyaga qarshi muvofiq tadbirlarni ko’zda tutish lozim. Zatvorlarni va gidromexanik jihozlarini joylashtirish VI-bo’limda ko’rib chiqilgan. Ba’zi bir hollarda yuqori ostonali to’g’onlar suv tashlagich bilan birga bajariladi. Bunda chuqur joylashgan kirish tirqishlarida oqim to’g’on tanasidagi galereyaning egri chiziqli uchastkasi bo’yicha harakat qiladi. Oqim to’g’on tanasidan chiqqandan keyin pastda joylashgan novlar bo’yicha harakat qiladi. Pastki bef tuzilishi. Suv urilma massiv beton plita ko’rinishida bajariladi, uning qalinligi uning mustahkamligi va ustivorlik shartlaridan kelib chiqqan holda hisoblar bo’yicha belgilanadi. Suv urilma qalinligini kamaytirish, uni harorat - cho’kish choklariga qirqish va drenaj quduqlarini o’rnatish bilan amalga oshiriladi. Plitalarni plandagi parametrlari ularni siljishga ustivorligini va qalqib chiqishga ta’minlash, hamda bitta blok bilan betonlash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Suv urilmaning qalinligi va qurilish ishlarini bajarish sharoitlaridan kelib chiqqan holda drenaj qudug’ining kesimi 0,25x0,75 dan 1x1 m gacha qabul qilinadi. Quduqlar shaxmat tartibida qatorda har 5...10 m va qatorlar orasidagi masofa 5 m kam bo’lmagan qilib joylashtiriladi. Ularning yuzasi umumiy mustahkamlash yuzasining 15% ni tashkil qilish kerak. Risbermaning gorizontal uchastkasidan keyin yuvilishi chuqur bo’lganda uni shikastlanishdan saqlash uchun maxsus qurilmalar ko’zda tutiladi. Bunday qurilmalar sifatida keng va etarli chuqurlikdagi xandak yoki chuqur va keng vertikal tish o’rnatiladi. Suv urilma plitalari hisobi uning qalinligini aniqlashdan iborat, bunda suv urilma plitasini choklarga bo’lish sxemasi bilan bog’langan holda ularni qalqib chiqishga yo’l qo’ymaslik va ta’sir qiluvchi hamma kuchlar hisobga olinishi kerak. Bundan tashqari plitalar ag’darilib ketishga va siljishga tekshiriladi. Kuchlarni ta’sir qilishi muvofiq tavsiyanomalar va modeldagi gidravlik tadqiqotlar natijalari asosida hisoblanadi. Mustahkamlash qalinligini aniqlashda gidrodinamik yuklamalar statik qo’yiladi. Bu holda plitalar qalinligi uch xil siljishga yo’l qo’ymaslik sharti asosida o’rnatiladi: plitaning 304 yuqori va pastki qirrasiga nisbatan burilishi; energiya so’ndirgichlar bo’lganda to’shalgan grunt yuzasi bo’yicha gorizontal siljishi. 18-mavzu. Panjarali-to’g’onli suv olish gidrouzellari O`quv vaqti: 80 minut Talaba sоni: O`quv mashg’ulоtining tuzilishi Ma’ruza rеjasi 1. Panjarali-to’g’onli suv olish gidrouzellari 2. Panjarali-tubdan suv olish. O`quv mashg’ulоtining maqsadi: Talabalarda Gidrotexnik inshootlari fani bo`yicha tushuncha hоsil qilish. Pеdagоgik vazifalar: Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy masalalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish. Talabalarni Gidrotexnik inshootlari fani va uning sоhalari haqidagi asоsiy nazariy tushunchalar bilan tanishtirish, ko`nikma va malakalar haqida tasavvur shakllantirish, asоsiy ma’lumоtlarni kоnspеktlashtirish. Ta’lim usullari: Aqliy хujum, “BBB” O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli. Оmmaviy Ta’lim vоsitalari Ma’ruza matni, kоmpyutеr, ekran, prоеktоr, PowerPoint dasturi.. Qayta alоqa usullari va vоsitalari Savоl javоb O`quv mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi. Ishlash bоsqichlari, vaqti Faоliyat mazmuni O`qituvchining Talabaning 1 bоsqich 1.1 O`quv хujjatlarini to`ldirish va talabalar davоmatini tеkshirish (5 min). 1.2 O`quv mashg’ulоtiga kirish (5 min) 1.2 Gidrotexnik inshootlari fani haqida talabalarning mulоhazalari so`raladi. Fan to`g’risida ma’lumоtlar bеriladi ma’ruza rеjasi yozdiriladi. So`ng ma’ruza bоshlanadi. Tinglashadi. Gidrotexnik inshootlari fani, o`rganish sоhalari bo`yicha o`z fikrlarini aytadilar. Aniqlashtiradilar, savоllar bеradilar. 2 bоsqich. Asоsiy 60 min 1. Gidrotexnik inshootlari fani va uning sоhalari. Mamlakatimizdagi tutgan o`rni va ahamiyati aytib o`tiladi. 2. Gidrotexnik inshootlari fanining qishlоq хo`jaligida tutgan o`rni va uning rivоjlanishi haqida aytib o`tiladi. 3. Gidrotexnik inshootlari faning tadqiqоt bоsqichlari va usullari aytiladi. Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, Gidrotexnik inshootlari fani va uning sоhalarini yozib оladilar. Gidrotexnik inshootlari fanining o`ziga хоs hajmiy –rеjaviy еchimlari haqida yozib оlishadi. Gidrotexnik inshootlari fani ning ahamiyati va qishlоq хo`jali gida tutgan o`rni haqida yozib оladilar. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar. 3 bоsqich Yakuniy natijalar 10 min 3.1. Mavzu bo`yicha хulоsa qilish va o`quv mashg’ulоtning maqsadiga erishish darajasi taхlil qilinadi. 3.2. Mavzu yuzasidan o`quv vazifasi bеriladi. O`rganilgan mavzu bo`yicha оlgan ma’lumоtlarni umumlash tiradilar va savоllar paydо bo`lgan bo`lsa savоllar bеradilar. Adabiyotlar: 305 1. Bakiev M.R., Majidov J., Nosirov B., Xo’jaqulov R., Raxmatov M. Gidrotexnika inshootlari. 1-jild. Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2008. 2. Bakiev M.R., Majidov J., Nosirov B., Xo’jaqulov R., Raxmatov M. Gidrotexnika inshootlari. 2-jild. Toshkent, IKTISOD-MOLIYA, 2009. 3. Rоzanоv N.P., Bоchkaryov Ya.V., Lapshеnkоv V.S., Juravlyov G.I., Kaganоv G.M., Rumyantsеv I.S. «Gidrоtехnichеskiе sооrujеniya», pоd rеd. N.P. Rоzanоva - M.Agrоprоmizdat, 1985. 4. Хusanхujaеv Z.Х. “Gidrоtехnika inshооtlari”. O`qituvchi-nashiryoti, T.1968 5. Хusanхujaеv Z.Х. “Suv оmbоridagi gidrоtехnika inshооtlari”. O`qituvchi, Tоshkеnt. 1986. 6. Bakiеv M.R., Yangiеv A.A., Kоdirоv О, “Gidrоtехnika inshооtlari”. Fan. Tоshkеnt. 2002. 7. Vоlkоv I.M., Kоnоnеnkо P.F., Fеdichkin I.K. “Gidrоtехnichеskiе sооrujеniya” M: Kоlоs, 1968 8. Bakiеv M.R., M-G.A.Kоdirоva, Ibraymоv A. “Gidrоtехnika inshооtlari” fanidan kurs lоyiхalari va amaliy mashg`ulоtlarni bajarish bo`yicha mеtоdik ko`rsatma. 1,2 qismlar. T.,2009. 9. Bakiеv M.R., Kirillоva Е.I., Kоххоrоv O`. “Gidrоtехnika inshооtlari” fanidan labaratоriya ishlarini bajarish bo`yicha mеtоdik ko`rsatma. T.,2007. 1. Panjarali-to’g’onli suv olish gidrouzellari Umumiy ma’lumotlar. Panjarali deganda shunday suv olish tushuniladiki, unda ketuvchi kanalga suv olish ma’lum bir chuqurlikdan (masalan, daryo tubidan) suv qabul qilgich kirish qismida o’rnatilgan panjara orqali amalga oshiriladi. Bunday gidrouzellar daryoningn tog’li uchastkalarida qo’llaniladi. Tog’ daryolari o’ziga xos gidrogeologik xususiyatlarga ega. Bular qatoriga qo’yidagilarni kiritish mumkin: 1) toshqinlarning tez kelishi va qisqa davomiyligi; 2) suv oqimi tezligini katta bo’lishi, ba’zi bir hollarda 3…4 m/s dan ortiq bo’lishi; 3) toshqin davrida oqimda muallaq va tub cho’kindilarning ko’p bo’lishi, ba’zida ularning kattaliklari 0,5 m dan yirik bo’lishi; 4) ba’zi bir daryolarda loy-tosh aralashmali oqimlarning paydo bo’lishi; 5) suv yuzasining butunlay muzlamasligi va muz parchalarining hosil bo’lishi, tez oqimlarni va yoyilib oqadigan sayyoz joylarni hosil bo’lishga imkon yaratadi. Gidrogeologik sharoitlari o’xshash bo’lgan daryolar Kavkazda, Qozog’istonda, Qirg’izistonda, Tojikistonda va boshqa joylarda uchraydi, bu daryolar tog’lardagi qor va muzliklar erishi natijasida to’yinadi. Panjarali-to’g’onli suv olish gidrouzellarini joylashtirish tog’ daryolarining o’ziga xrs xususiyatlarini hisobga olgan holda, tabiiy gidravlik va gidrogeolgik sharoitlarni imkon darjasida buzmagan holda moslashtiriladi. Buning uchun suv olish ostonasi sath belgisi suv tashlash to’g’oni sath belgisi kabi past sath belgilarida, daryo tubi sath belgisiga yaqin joylashtiriladi. Bundan tashqari to’g’on stvorida va unga yaqinlashishda o’zan siqilishi chegaralanadi va shu bilan birga keluvchi turg’un o’zan ta’minlanadi. Panjarali-to’g’onli suv olish inshootlarini birlashtirilgan (birga qo’shilgan) inshootlar turiga kiritish mumkin, chunki suv tashlovchi to’g’on frontining bir qismi bir vaqtning o’zida suvni qirg’oqqa eltuvchi suv oluvchi inshoot sifatida ham ishlatiladi. Suv tashlash to’g’onining shu qismi suv olish va uni kanalga uzatish uchun foydalaniladi, uni panjarali deb ataladi. Unda ustiga panjara o’rnatgan galereyalar joylashtiriladi. To’g’onning boshqa qismi yuqori befda pastki befga suv tashlash uchun xizmat qiladi va u amaliy profilli yoki keng ostonali vodosliv ko’rinishida bo’ladi. To’g’onning bu qismida hech bo’lmaganda to’g’on tepasidan suv avtomatik qo’yiladigan bir oraliq bo’lishi kerak. Uni NDS (normal dimlangan sath) da joylashtiriladi yoki hisob bo’yicha aniqlanib minimal suv sarfini o’tkazishdan kelib chiqqan holda pastroqda joylashtiriladi. Panjarali-suv olish turlari. Maxsus adabiyotlarda panjarali to’g’onli suv olish inshootlarining juda turlari keltirilgan. Bunday suv olish inshootlarining 30 dan ortiq turlari mavjud. 306 18.1-rasm. To’g’onning suv oluvchi panjara qismini joylashtirish sxemasi: a-bir tomonga suv uzatishda hamma suv tashlash fronti bo’yicha; b)bir tomonga suv uzatishda suv tashlash frontining o’rtasida; v-bir tomonga suv olishda yon devorga (qirg’oqqa) tutashgan; g-ikki tomonga suv uzatishda hamma suv tashlash fronti bo’yicha; d-ikki tomonga suv tashlash frontining o’rtasida; e-ikki tomonga suv uzatishda yon devorlarga (qirg’oqlarga) tutashgan; 1-to’g’onning suv oluvchi qismi; 2-to’g’onning suv tashlash qismi. Suvni olish usuli va konstruktiv xususiyatlari bo’yicha panjarali to’g’onli suv olish inshootlarini uchta asosiy guruhga birlashtirish mumkin: 1) panjarali-tubdan; 2). qatlamlarga bo’lib-panjarali; 3). N.Ya.Andreychuk tizimi. Panjarali to’g’onli suv olish inshootlari bir tomonga yoki ikki tomonga suvni o’zatish mumkin. Panjarali suv olish qismi gidrouzel suv tashlash frontining hamma yoki uning faqat bir qisimini egallashi mumkin. Uni 18.1-rasmda keltirilgan sxemalardan biri bo’yicha joylashtirish mumkin. Panjarali-tubdan suv olish. Bunday turdagi suv olishning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki suv tashlash frontining tarkibiy qismi bir vaqtning o’zida suv olish va qisman pastki befga suv tashlash uchun foydalaniladi. Faqat daryodagi hamma suv sarfi kanalga olinsa, gidrrouzel pastki befiga suv tashlanmaydi. Galereyaga olinadigan va to’g’on panjara qismi orqali pastki befga tashlanadigan suv sarflari nisbati hisob bo’yicha aniqlanadi. Panjarali-tubdan suv olish inshooti konstruksiyasi 18.2-rasmda ko’rastilgan. Bunday suv olishda gidrouzel to’g’oni uch qismdan: suv tashlovchi, panjara va yuvuvchi kameradan tashkil topadi. 18.2-rasm. Yuvuvchi kamerali panjarali-tubdan suv olish 1-panjara o’rnatilgan tubdagi galereya; 2-yuvuvchi kamera; 3,4-yuvuvchi kameraning yuqori va pastki zatvorlari; 5-rostlagich; 6-suv tashlash to’g’oni; 7-kanal. To’g’onning panjara o’rnatilgan oraliqlaridan o’tadigan suvning bir qismi yoki hammasi panjara orqali galereya 1 ga tushadi. Galereyadan suv 3 va 4 zatvorlar o’rnatilgan yuvuvchi kamera 2 ga oqib o’tadi. Bu kamerada panjaradan o’tib kelgan qum va mayda toshlar pastki befga tashlab yuboriladi va toza rostlagich 5 orqali kanal 7 ga o’tkazib yuboriladi. Suv tashlash to’g’oni pastki befga suvni o’tkazish, suzindilarni tashlash, hamda yuqori befda to’planib qolgan cho’kindilarni yuvish uchun xizmat qiladi. Yuvuvchi kamerani to’g’onning panjara qismi bilan 307 oraliq devorlar o’rtasida joylashtiriladi. U galereyadan tushgan cho’kindilarni yuvish va yuqori befda panjara oralig’ida yaqinida to’plangan cho’kindilarni yuvish uchun xizmat qiladi. Galereyaning ko’ndalang kesimi to’g’ri burchakli, uchburchakli, doraviy, ko’p burchakli va boshqa shakllarda bo’lishi mumkin. Galereyadagi tezlik panjara orqali galereyaga tushgan tub va muallaq cho’kindilarni oqizib ketishini ta’minlashi kerak. Suv galereyadan yon devor bilan tutashgan avankameraga o’tadi. Galereyaga hisobiy sarfni o’tishini hisobga olib, suvni gidrouzel pastki bef tomon yo’nalishi bo’yicha avankamera chegarasida avtomatik suv tashlash o’rnatiladi. Avtomatik suv tashlashning mavjudligi, kanalga hisobiy suv sarflarini o’tkazishni ta’minlaydi va uni to’lib ketishiga yo’l qo’ymaydi. Panjara oralig’idan o’tadigan yirik cho’kindilarni yuvish uchun avankameradan shag’al (qum) tutgich sifatida foydalanish mumkin. Suv kamchil paytlarda (tog’ daryolarida bu qish oylari bo’ladi) suvni to’g’onning panjara qismidan bir oz uzoqda joylashgan qish paytida suv olish rostlagichi orqali olish mumkin. Galereyani yopadigan panjaralar metaldan, kamdan-kam yog’ochdan bajariladi. Bo’lishi mumkin bo’lgan panjara sterjenlarining ko’ndalang kesimlari 18.1-rasmda keltirilgan. Panjarali-tubdan suv olishning gidravlik hisobi bo’yicha to’g’on panjara qismining uzunligi va galereya o’lchamlari aniqlanadi (18.3-rasm). Hisobda to’g’on panjarali qismidan quyidagi suv sarfi o’tadi deb shart kuyiladi кан пан Q ) 50 , 1 ... 25 , 1 ( Q (18.1) bunda кан Q - tindirgichni (agar mavjud bo’lsa) yuvishni hisobga olgan holda kanalga beriladigan suv sarfi. 18.3-rasm. Panjarali-tubdan suv olish gidrouzeli galereyasi hisobi sxemasi Panjaraning plandagi o’lchamlari quyidagi formuladan aniqlanadi: ўр пан пан иф кан gh b l K p 2 Q (18.2) Bunda d S S p / - tirqishlar koeffitsienti; S -panjara sterjenlari orasidagi masofa; d - panjara sterjenlari qalinligi; -panjarani nishabligiga bog’liq bo’lgan sarf koeffitsienti: 1 , 0 i bo’lganda 65 , 0 ... 6 , 0 , 2 , 0 i bo’lganda 6 , 0 ... 55 , 0 ; иф K -panjaraning ifloslanish koeffitsienti; xomaki hisoblar uchun 9 , 0 иф K qabul qilish mumkin; кан l va пан b - panjara uzunligi va kengligi; ўр h -panjara o’rtasi bo’yicha o’rtacha chuqurlik. ўр h -qiymatini aniqlashda quyidagi boshlang’ich holatlar uchun tadqiqot ishlari asosida olingan bog’lanishlardan foydalaniladi. (18.2-rasm). Galereya bosh qismi oldida suv chuqurligi H ga teng bo’lganda, panjara oldida boshida birinchi kritik chuqurlik hosil bo’ladi 3/2 1 1 0,47.q h кр (18.3) bunda: пан пан l q / Q 1 ga teng bo’lgan panjaraga kelishdagi solishtirma sarf. Galereyaga suv srafining bir qismi olinganda panjarada ikkinchi kritik chuqurlik hosil bo’ladi. 308 2/3 2 1 0,47.q h кр (18.4) bunda пан кан пан l q / ) Q Q ( 2 ga teng bo’lgan panjaradan keyingi solishtirma sarf. O’rtacha chuqurlik qo’yidagi formuladan aniqlanadi: 2 / 81 , 0 2 1 кр кр ўр h h h (18.5) (18.2) formulada пан l va пан b qiymatlari no’malum. Joylashtirish sharoitlaridan kelib chiqqan holda oldin panjara uzunligiga qiymat beriladi yoki uni qo’yidagi formuladan aniqlanadi naн кан пан q l Q (18.6) Bunda пан q - 1m panjara uzunligiga to’g’ri keluvchi solishtirma sarf, 0,5dan 1m 3 /s va undan ko’p qabul qilinadi. Sterjenlarning statik ishlash sharoitidan kelib chiqqan holda panjara kengligi 2…2,5 m dan katta qabul qilinmaydi. Panjara o’lchamlari NDS da aniqlanadi. Galereyani hisoblashda uning ko’ndalang kesim yuzasi aniqlanadi. Galereyada suv harakati o’zgaruvchan massada sodir bo’ladi va buni hisob qilishda inobatga olish zarur. Transheyada bosimsiz harakat hosil bo’lib, cho’kindilarni oqizib ketish uchun qo’lay sharoit ta’minlanadi. Panjarali tubdan suv olishda galereyaga ko’p miqdordagi cho’kindilarning kirishi uning kamchiligi hisoblanadi. Suv oluvchi galereyaga panjaraning boshqa konstruksiyani qo’llab, masalan qovurg’ali, tub cho’kindilarning kirishini sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Vodosliv frontida zatvor oraliq o’rnatilib panjarali-tubdan suv olish. Bunday konstruksiyadagi suv olish inshootlarining turli sxemalari R.D.Julaev va A.I.Arikovalar tomonidan tavsiya etilgan (18.4-rasm). Bu sxemalarda suv olishda cho’kindilarga qarshi ikki xil usul bilan kurash olib boriladi: 1) yuqori befda ko’ndalang tsirkulyatsiya hosil qilib, suv ostida oqib keladigan cho’kindilar suv oladigan oraliqlarga kirmasdan, to’g’on tashlama oralig’i orqali pastki befga tushurib yuboriladi; 2) suv oqimi panjaraga kirmasdanoq unda oqib keladigan cho’kindilarning ko’pchilik qismi cho’kindi tutqich transheyalar yordamida tutib qolib, maxsus yo’llar orqali pastki befga tashlab yuboriladi. Bu erda ko’ndalang tsirkulyatsiya hosil qilishning ma’lum usullaridan foydalanilmaydi, balki o’zan tengligiga qarab suv sarfini ma’lum miqdorda oqizish yo’li bilan ko’ndalang tsirkulyatsiya hosil qilinadi. Bunga to’g’onning tashlama qismi 3 ni butunlay yoki undan bir qismiga ostonali past zatvorli oraliqlar 2 o’rnatish yo’li bilan erishish mumkin. Zatvor o’rnatilgan bu oraliqlarning kengligi shunday bo’lishi kerakki, daryoda o’rtacha suv toshqini kelganda cho’kindilarni tortish zonasi suv oladigan panjarali oraliqlarning kengligidan kam bo’lmasligi shart. Agarda to’g’onning vodoslivli qismi 3 suv oladigan qismi 5 dan ancha uzun bo’lsa, vodoslivli qismni zatvor o’rnatilgan qismdan devor bilan ajartiladi. Bu devor 4 uzunligi keluvchi uzandagi suv chuqurligining o’n baravar qiymatiga teng qilib olinadi. To’g’on devorlari qismining kengligi to’g’ri belgilansa, muallaq cho’kindilarning 90…95% suv oladigan galereyaga kirmasdan pastki befga tashlanib yuboriladi. Cho’kindilarni galereyaga tushishini kamaytirish maqsadida zatvorli oraliqlardan tashqari yana cho’kindi tutgichlardan foydalanish tavsiya etiladi. Buning uchun T.G.Gegeliya tavsiya qilgan qum-shag’al tutgich yoki R.D.Julaev va A.I.Arikovalar tavsiya qilgan tirqishli qum- shag’al tutgichlardan foydalanish mumkin. 309 18.4-rasm. Zatvor o’rnatilgan oraliqlar va cho’kindilarni tutgich transheyali panjarali-tubdan suv olish: 1-quvur pultovodlar; 2-zatvorli oraliq; 3-to’g’onning vodoslivli qismi; 4-ajratuvchi devor; 5- panjara bilan yopilgan suv oluvchi galereya; 6-cho’kindilarni tutgich transheya; 7- tubdagi egri chiziqli ostona; 8-panjara; 9-qish faslida suv oladigan oraliq shandorlari; 10- avankamera; 11-suv oluvchi galereyaning chiqish qismidagi zatvor; 12-vodosliv; 13- bosh inshoot zatvorlari; 14-yuvish galereyasi. Cho’kindilarni zatvorli oraliqqa yo’naltirish maqsadida panjarali oraliq oldida uzunligi panjara oralig’idan ikki marta uzun bo’lgan egri chiziqli ostona 7 o’rnatiladi. P.A. Ponerning taklifiga binoan cho’kindilarni ushlab qoladigan transheya 6 dagi cho’kindilarni, panjaraning osti tomoniga o’rnatilgan pulpovodlar 1 orqali yuboriladi. Quvurli pulpovodlar diametri qum-shag’al ushlab qoladigan transheya panjara sterjenlari orasidagi masofadan 3…5 marta katta qilib olinadi. Bu quvurlar bir-biridan Тр h 2,0) (1,6 masofasida o’rnatiladi. Suv oluvchi galereya 5 orqali keladigan mayda cho’kindilar yig’uvchi avankamera 10 ga oqib keladi va tirqishli konussimon yuvuvchi galereya 14 da vintsimon harakat qiladigan oqim bilan yuviladi. Qishda suv oladigan oraliq 9 ni qirg’oq bilan tutashadigan devorda joylashtirish tavsiya etiladi. Bu oraliq sterjenlari gorizontal joylashgan panjara 8 bilan berkitib qo’yiladi. 310 Qatlamlarga bo’lib-panjarali suv olish. Bu turdagi suv olish inshootlari suyri vertikal to’siqdan o’tish va cho’kindilar to’siqqa yaqinlashmasdan uni aylanib o’tish printsipiga asoslangan. Bu konstruksiyadagi suv olish inshootini prof. N.F.Daneleya ishlab chiqqan. Vodosliv to’g’onning suv oladigan galereyasi ustida quriladigan, toshqin vaqtida suv ostida qoladigan ichi bo’sh oraliq devorlar 2 suyri vertikal to’siq vazifasini bajaradi (18.5-rasm). 18.5-rasm. Qatlamlarga bo’lib-panjarali suv olish. 1-tubdagi oqimlar; 2-toshqin vaqtida suv ostida qoladigan ichi bo’sh oraliq devorlar; 3- tubdagi teskari oqimlar; 4-vodoslivli to’g’on; 5-ajratuvchi devor; 6- pastki yarus panjaralari; 7- yuqori yarus panjalari; 8-suv oluvchi galereya oxiridagi zatvorlar; 9-kanalning egri chiziqli qismi; 10-salt tashlamaning yon tomonidagi vodoslivi; 11-kanalning yuvish qurilmasi; 12- tindirgich boshidagi zatvorlar; 13-ikki kamerali tindirgich; 14-tindirgich yuvgichining zatvorlari; 15-kanal; 16-tindirgich yuvgichi; 17-suv oluvchi galereya; 18-ponur. Suv oqimi bunday tusiqdan o’tish vaqtida oraliq devor oldi tomonidan yuqori bosimli zona hosil bo’lishi natijasida tubdagi teskari oqimlar 3 hosil bo’ladi. Bunday oqimlar oraliq devor ustidan suv oqib tushgan vaqtlarda ham saqlanib qoladi. Bu teskari oqim asosiy oqim bilan uchrashib aylanma harakat hosil qiladi, buning natijasida cho’kindilarni oraliq devorlar o’rtasidagi oraliqning o’rta qismiga yo’naltirib, pastki befga tashlab yuborish mumkin bo’ladi. Yuqorida qayd qilingan tsirkulyatsiya oqimining hosil bo’lishi natijasida oraliq devorlar oldida va ularning uzunligi bo’yicha o’zan ostida yirik cho’kindilar bo’lmagan erkin zona hosil bo’ladi. Oraliqlarning ikkala chetidagi qismida o’zan ostidagi cho’kindilardan ozod qismida oraliqlari 6…12 mm bo’lgan panjaralar 6 zich qilib o’rnatiladi (pastki yarus) va ular orqali suv galereyaga o’tadi. Bu panjaralar orqali daryoda suv kam bo’lgan vaqtlarda ham olinadi. Yirik cho’kindilar oqadigan oraliqning o’rta qismi po’lat plita yoki temir-beton plitalar bilan berkitib qo’yiladi. Oraliq devorlarning old tomonlarda ko’ndalang tsirkulyatsiya hosil bo’lish uchun u erda panjaralar o’rnatilmaydi. Yirik cho’kindilarning oraliq devor tepasidan oqib o’tadigan suv qatlamlariga qo’shilishiga shu tsirkulyatsiya yo’l qo’ymaydi. Shuning uchun toshqin vaqtida suv ostida qolib ketadigan ichi bo’sh oraliq devor tepalariga sterjenlarning oraliqlari 20…40 mm li yirik panjaralari 7 o’rnatiladi (yuqori yarus). Bu panjaralar orqali toshqin vaqtida suv olinadi. Suv galereya 17 dan egri chiziqli kanal 9 ga keladi. Bu kanal oxirida cho’kindilarni yuvish qurilmasi 11, suv sathlarini avtomatmatik ushlab turuvchi yon tomondagi vodosliv 10, tindirgich 13 va yuvish qurilmalari 16 joylashtiriladi. 311 Qatlamlarga bo’lib-panjarali suv olish inshootlarini daryoning tor to’g’ri chiziqli uchastkalarida qurish tavsiya qilinadi. Agar ular egri chiziqli uchastkada quriladigan bo’lsa, inshootlar quriladigan joy o’zan botiq qirg’og’ining radiusi bo’ylab joylashtiriladi. Daryoning inshoot oldidagi to’g’ri uchastkasining uzunligi panjara o’rnatiladigan oraliq kengligidan 4…5 marta ortiq qilib belgilanadi. To’g’onning umumiy qismining kengligi hisobiy toshqin suvlarini o’tkazib yuborishni nazarda tutib belgilanadi, o’zanning qolgan qismi gruntdan barpo etilgan to’g’on bilan suv o’tkazmaydigan qilib berkitib qo’yiladi. Qatlamlarga bo’lib-panjarali suv olish inshootlarini daryoning tog’li, daryoning yuqori tog’li uchastkalarida va ularni tog’ oldi uchastkalarida daryodagi suv sarfi с м дарё / 500 ... 2 , 0 Q 3 , tezlik ўр Download 4.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|