O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

ettadan   kechkachamiypat aytip..  (Qatag‗on). Undalmalar  qo‗llangan:  E taxsir, 

axuir  bizzi  bir  pirivuz  bogan (Toshkent) va hokazo. 

Ayrim 

shevalarda 

-ki 

yuklamasining  gapdagi  urg‗u  beriladigan 

so‗z  shaklida  qo‗llanish  hollari  qayd  qilinadi.  Bu  Qorabuloq  shevasida 

yorqin  ko‗rinadi:  Biy    taginki    o„rtasida    haligi    tam  turipti.  Biy    o„yunki  

ichida  suluv  qiz  bar  ekan. 

 

 

 

 

---

37 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. O„zbek  shevalarining  leksik  xususiyatlari 

O‗zbek    shevalarining      fonetik    va    leksik    xususiyatlari    bilan      birga    leksik  

xususiyatlarga   ham  ega.  Bu  xususiyatlar   shevalarni  adabiy  tildan  va  ayni  

paytda  ularni  o‗zaro  bir-biridan  farqlaydi.   

---

38 

 

         Ma‘lumki,    o‗zbek    shevalari    leksik    tarkibida    umumxalq    tiliga    xos  

bo‗lgan  umumiy  qatlam  va  shu  bilan  birgalikda  shevaga  xos  bo‗lgan leksik  

qatlam  ham  mavjudki,   u   har  bir  tilning   o‗ziga  xos  boyligi  hisoblanadi.   

O‗zbek    tilida    adabiy    til    uchun    ham,   sheva    uchun    ham    umumiy    bo‗lgan,  

so‗zlar  mavjud  va  ular  o‗zbek  tili  leksik  tarkibining   asosiy  qismini  tashkil  

etadi.      Masalan,    tabiat    hosisalari(chaqmoq,    qor,    yomg‘ir,    shamol);  

mavjudotlar (suv,  daryo,  daraxt,  tog‘,  tosh);  holat-harakat  (yurmoq,  uxlamoq,  

ichmoq)ni  va  shu  kabilarni  ifodalovchi  so‗zlar  kiradi.  Shu   bilan  birgalikda  

shunday    so‗zlar    mavjudki,      ular    adabiy    til    bilan    umuman    mos    kelmaydi.   

Yoki    bir    hudud    doirasidagi    so‗zni    boshqa    hududda    yashovchi    aholi  

tushunmaydi.    Masalan,      Xorazm    shevasida    ishlatiluvchi    gavvora    so‗zi    bir  

qaraganda    tushunarsiz.      Bu    so‗z    adabiy    tilda      beshik    degan    ma‘noni  

anglatadi.    O‗zbek    xalq    shevalarida    o‗zbek    adabiy    tilida    bo‗lmagan    yoki  

shunday  tushuncha  anglatadigan  boshqa  so‗z orqali  ifodalanadi.    

 

O‗zbek    shevalarida    yana    shunday    so‗zlar    ham    uchraydiki,      bunday  

so‗zlar  shakl  jihatidan  o‗xshash  bo‗lishlariga  qaramay,  shevalararo   boshqa-

boshqa-boshqa    ma‘nolarda    ishlatiladi.    Masalan,    shoti    so‗zi    Toshkentda  

aravaning    bir    qismi    ma‘nosida    kelsa,    Farg‘onada    esa    narvon    ma‘nosida  

ishlatiladi.  Buvi  so‗zi  Toshkentda  ota  yoki  onaning  onasi;  Farg‘onada  esa  

ona    ma‘nosida.    Rasmdagi    pashsha    va    chivinlarga    diqqatingizni    qarating.  

Qiziq,  aslida  qay  biri  pashsha-yu,  qay biri  chivin? 

 

Bunday    so‗zlarni    to‗plash    va    o‗rganish    sheva    xususiyatlarini    qayd  

etish  uchun,  hozirgi  zamon  o‗zbek  tilini  boyitish uchun  ham  muhimdir.    

---

39 

 

       Badiiy  adabiyotda  shevalar  bahsi  bo‗yicha  bolalar  uchun  turli  qiziqarli  

she‘rlar    yozishgan.    Bundan    hozirda    o‗quvchilar    zehnini    o‗tkirlash    uchun  

ham  ishlatmoqdalar,  desak  adashmagan  bo‗lamiz: 

Buxoroda  inak  derlar, 

Qipchoq  elda  uydir  oti.   

Doim  suyib  go‗shtin  yerlar, 

Sut  beradi  har  bir  zoti. 

Xashak  ushlab  unga  choping, 

Nimadir  u,  qani,  toping. 

Bibijonlar  nabirasin 

Atrofida  ovoradir. 

Bola  uchun  bebaho  taxt 

Milliy  buyum  gavoradir. 

Bola  yig‘lar,  qani,  chopping, 

Bu  nimadir,  tezda  toping.         (U. Qo‗ldasheva) 

 

Yoki   A. Abdumalikovning 

Andijonlik  ―shoti‖  desa, 

Toshkentliklar  ―Narvon‖  deydi. 

Xonim  yoki  o‗ramani 

Yana  kimdir ― huvnon‖,   deydi. 

Qo‗qonliklar: ―Kanalga  yur, 

Hopitamiz,  chop-chop‖,-  deydi. 

Xorazmlik  kulib:  ―Qurg‘ur, 

Kanal  emas,  bu-  yop‖,-deydi. 

Bolalarim,  qani  o‗ylang,  

Qaysi  biri  to‗g‘ri?  So‗ylang. 

she‘rlarini  misol  qilib  olishimiz  mumkin.