O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’limvazirligi

Turkistonda jadidchilikning yuzaga kelishi va o‘lkaning ijtimoiy-iqtisodiyhayotigata’siri

Jadidchilik Turkistonda XIX asrning oxirlarida maydonga kelgan, XX asrboshlarida shakllanib qisqa muddatda o‘zining haddi a’losiga ko‘tarilgan, 1917-yilgibolsheviklarto‘ntarishidankeyinhamsotsialistikdiktaturao‘rnatulgangaqadaro‘zmavqeyivayo‘nalishinisaqlabqolaolganijtimoiyharakatdir³⁰.Jadidchiliko‘z-o‘zidanvujudgakelibqolganharakatemas,balkibuRossiyaimperiyasi bosqinidan so‘ng olib borilgan siyosat natijasi o‘laroq yuzaga kelganijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotning og’ir ahvolga kelib qolgandan so‘ng yuzagakeldi. Tarix fanlari doktori Haydarbek Bobobekovning “O‘rta Osiyo Rossiyagaqo‘shibolinganmi”maqolasidaquydagifikrlarkeltirilgan“O‘lkaniruslaregallagandan keyin aholining ahvoli va’da qilingan imkoniyatlar va qulayliklaro‘rniga, aksincha, kundan-kunga yomonlashib va o‘g’irlashib bordi Soliqlarninghaddan ziyod ko‘pligi, xalqning qashshoqlanishi, mardikor va korandalikning avjolishiaholiningijtimoiyahvoliniayanchliahvolgakeltiribqo‘ygandi.Qo‘qonxonligitugatilmayturib,behisobsoliqlarxazinahisobidanemas,balki,oddiyxalqni shilish evaziga to‘langan. Har ikkala xonlik mustamlaka aylantirilib, Buxoroxonligiesayarimvassalmaqomigaegabo‘lganikkixonlikdanRossiyaningbevositao‘zi aholini shilibyangi soliqlar joriy etdi.Bundaymustamlakachilikzulmiaholininghartomonlamakamsitilishigayo‘lochgan.Birinchio‘zbekkinorejissori Sulaymon Xo‘jayevning “Tong oldidan” filmi, shuningdek, AbdullaQahhorning “Tomoshabog’” hikoyasida Toshkent va boshqa shaharlarda bunyodetilganmadaniyatvaistirohatbog’largamahalliyxalqvakillarikiritilmagan.Toshkentshahriningmarkazidagitomoshabog’iningoldigaesa“Сартамисобакам вход запещается” (sartlar va itlarga kirish ta’qiqlanadi) yozuvi osig’liqturgan³¹.
Rossiyahukumatimilliymadaniyatnicheklash,mahalliyaholiniruslashtirishmaqsadiniizchilravishdaamalgaoshiraborib,Turkistondaruscha





³⁰Қосимов.Б.МиллийУйгониш.–Т.:2002.–Б.6.
³¹ШариповР.Туркистонжадидчиликҳаракатитарихидан.–Тошкент:2002.–Б.9-10.
umumta’lim , o‘rta maxsus o‘quv yurtlari va rus-tuzem maktablarini ochdi. Buo‘quvyurtlarigaruslarbilanbirgaqismanmahalliyxalqvakillarihamqabulqilingan. Bunday ko‘zlangan maqsad ularni Rossiya davlatiga mehr qo‘yib xizmatqiladigan kadrlar qilib tayyorlash edi. 1896 –yilda faqat Toshkent shahrining erkakvaxotin- qizlargimnaziyalaridagi barchao‘g’il bolalarning 3 foizini, qizlarning2,6foizinitubyerlikaholiningbolalaritashkilqilgan.Toshkento‘qituvchilarseminariyasini 1897-1904-yillarda 415 nafar kishi bitirgan bo‘lsa, ulardan 65 nafarmahalliyxalqvakillariedi.1884-yilToshkentdabirinchirus-tuzemmaktabiochilgan bo‘lsa, rus ma’muriyati ularni Rossiya imperiyasining sodiq fuqarolariqilibtarbiyalashdanxilofravishda,ushbumaktabningbitiruvchilariorasidanMustafoCho‘qayev,TurorRisqulov,UbaydullaAsadullaxo‘jayevkabixalqyetakchilari yetishibchiqdi³².
XIXasroxiridaTurkistono‘lkasida313tamadrasa,Buxoroda103ta,Xivada 8 ta madrasa bo‘lgan, 1913- yilda Turkistonda 7290 ta eski maktab mavjudbo‘lib, ularda 70 ming 864 o‘quvchi ta’lim olgan. Maxsus ayollar maktablari–otinxonalar bo‘lgan. XX asr boshlarida Farg’ona viloyatida 33 ming nafar qizlar,Toshkentda 6 ming 200 nafar qizlar o‘qigan bo‘lsa, mahalliy aholining bundaysavodlilikdarajasirusma’muriyatigayoqmasdi.ShuninguchunTurkistongeneral
–gubernatoriN.O.Rozenbax(1884-1889)milliymaroifniqa’tiycheklashgaqaratilgansiyosatolibbordivaRossiyaimperatorining1875-yil17-maydaimzolangan qarorida Turkiston o‘lkasida o‘quv yurtlari boshqarmasi tashkil qilinib,ungaruso‘quvyurtlaridan tashqari barchatipdagimaktablarni,shu jumladan,miliy maktablarning faoliyatini cheklandi. Musulmon maktablari ustidan nazoratnikuchaytirish,ularfaoliyatinisusaytirishgaqaratilganchora-tadbirlarniamalgaoshirish maqsadida N. O. Rozenbax 1887-yil may oyida Maorif vazirligiga maxsusma’ruzabilanmurojaatqilib,Turkistono‘lkasio‘quvyurlariboshqarmasidaalohida musulmon maktablari inspektori lavozimi tashkil qilinishi va bu maktablarustidannazoratnikuchaytirishniso‘raydi.A.B.Vrevskiytomonidanbutalab
³²Алимова.Н.Чор Россиясининг Туркистондаолибборгансиёсати.(1867-1917йиллар).Тарихфан.номзодидиссертатсия.–Т.:2004. –Б.27-28.
bajarilib,1894-yil14-martdatasdiqlangan“Turkistono‘lkasimusulmonmaktablariniboshqaruvchixalqo‘quvyurtlariuchinchiinspektorigayo‘riqnoma”dao‘lkadagio‘troqvako‘chmanchiaholiningbarchamusulmonmadrasavamaktablarishuinspektorqarmog’idabo‘ladi,debko‘rsatiladi.Yo‘riqnomamadrasalar,maktablarfaoliyatinihartomonlamacheklash,milliymaorif tizimini izdan chiqarish, maktablar, madrasalarni to‘liq nazorat ostiga olishmaqsadigaxizmatqildi³³.
Mahalliyaholiningijtimoiy-iqtisodiymanfaatlarinicheklab,qashshoqlikdarajasiyanadaortdi.Bosqinchilikzulmibundaydavometishixalqningsabrkosasinito‘ldirdi,Shuboisjoylardamahalliymillatvakillariningnoroziligikuchaydi.Dastlab1856-yilSirdaryoviloyatidako‘tarilganbo‘lsa,1864-yilYettisuvda duganlar, 1869–yili Samarqanddatub aholi bosh ko‘tardi.Bundayg’alayonlarrusarmiyasitomonidanayovsizbostirildi.“Russkiyinvalid”jurnalining 1898-yilgi 127-sonida keltirilgan ma’lumotga ko‘ra, birgina Dukchieshon qo‘zg’aloni bostirilganidan keyin, uning qatnashchilaridan 777 kishi hibsgaolinib , bor –yo‘g’I 32 kishi oqlangan, 380 kishi o‘lim jazosiga hukm qilinib, 1kishi umrbod qamoq jasosiga, 3 kishi esa tarbiya lageriga yuborildi³⁴. Bularningbarchasio‘qimishli,chetdavlatlardao‘qibyokiboshqamamlakatlardagio‘zgarishlarni ko‘rgan mahalliy ziyolilarning e’tiborini tortib, aholining turmushtarzini o‘zgartirish g’oyasini ilgari surdilar . Bu ma’rifatparparvarlar jadidlar nomibilantarixdao‘chmasizqoldirgan.
“Jadid” atamasi TurkiyaturklaridailkmartaSultonSalim hukmronligi(1789 -1802 ) davrida paydo bo‘ldi. Avstriyaga elchi qilib yuborilgan AbubakrRatib afandi shohga yozgan maktubida u yerda ko‘rgan idora tizimini “nizomijadid”tushuntiradi.1789-yilgifransuzinqilobidankeyinyangiqurilganyangitizimniesa“Fransiyanizomijadidi”deyiladi.Shuyillarda“nizomi jadid”torma’noda askariy tizimni yevropalashtirishni, keng ma’noda ilm-fan, maorif, sanoatvaqishloqxo‘jaliginizamonaviylashtirilishniko‘zgatutardi.Jadidvaqadimiborasi



³³Алимова.Н.ЧорРоссиясинингТуркистондаолибборгансиёсати.(1867-1917-йиллар).Тарихфан.номзодидиссертатсия.–Т.:2004. –Б.28-30.
³⁴Шарипов.Р.Туркистонжадидчилик ҳаракатитарихидан.–Тошкент.: 2002.–Б.11-12
keyingi asrlardamaydonga kelgan bo‘lsa-dau mohiyatan eskilikvayangilik ,taraqqiyotvaturg’unliko‘rtasidagieskikurashdir.
Jadid atmasiningTurkistongakirib kelishi Ismoil Gasprali ochganyangimaktabnomibilanbog’liq,U1884–yildaBog’chasaroydaochilgan.AbdullaAvloniyo‘ztajrimaholidakeltirishicha,1894-1904yilaryerlixalqlarorasidaqadimchilarvajadidchilaro‘rtasidakurashboshlandi.JadidlarUsmonliTurkiyadagi“Ganch(yosh)turk”,“GanchUsmonli”ta’siribilan“Yoshbuxoroliklar”,“Yoshxivalilar”,“Yoshturkistonlilar” debhamnomlandilar³⁵.
TurkistondagijadidchilikXIXasrning80-yillaridaRusmusulmonlari,xususan,KavkazvaVolgabo‘yidayoyilganshunomdagitaraqqiyparvarlikharakatining be’vosita ta’siri va samarasi sifatida dunyoga keldi. BundaIsmoilGasperalining “Tarjimon” gazetasi (1883 ) va u asos solgan “usuli jadid” maktabihalqiluvchirolo‘ynagan.Shuningdekeskimaktabtizimidannoroziliklar,xususan,
A. Kavsariy (1776-1813 ),SH. Marjoniy (1818-1889 )larning taraqqiyotga to‘siqbo‘laboshlaganBuxoromaktab-madrasatiziminikeskintanqidqiluvchi“Al-lavoyih” (ravshanliklar) (A. Kursaviy) va “Vafiyyatul aslof va tahiyatul axlof”(Salaflarvafoti vaavlodlar duosi)(Sh.Marjoniy) kitoblari ma’lum ahamiyatgaega. Mustamlakachilikning kuchayishi xalqning tinka madori qurishi va miliy urf-odatlarimizningcheklanishivadunyodagitaraqqiyotniTurkistondagiba’zio‘qimishliziyolilarimizningko‘rishivao‘lkakelajagiuchunqayg’urishlari,ozodlikuchun kurash jadidchilikharakatiningkengyoyilishigasababbo‘lgan.O‘lkadajadidchilikningharakativazyatgaqarabo‘zgaribturgan.Masalan:
Murosa yo‘li.Ruslaryordamidama’rifatga erishish,Ma’rifatmasalasidahaq-huquqolish,milliyxususiyatlarni tiklash(I.Gasperali,Behbudiy)
Hamkorlikyo‘li.rusma’murlari,so‘ngesaSho‘rohukumatibilanbirgaularningdasturlaridaqatnashishvaimkonbo‘lishibilanmustaqillikniqo‘lgaolish,buninguchunma’lumtayyorgarlikko‘ribborish(Munvvarqori,Hamza,Avloniy)
JadidshunosolimG.Ashurovjadidchilikbosibo‘tgan yo‘lniuch davgabo‘ladi:



³⁵Қосимов Б.МиллийУйгониш.–Т.:2002.–Б.7.
1. Shakllanish (1905-yilgacha)2.Taraqqiyot(1905-1917)
3.Bo‘linish(1917-1920)
Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelish tarixiga to‘xtaladiganbo‘lsak,yuqoridaaytibo‘tganimizbube’vositaIsmoliGasperalinomibilanbo‘gliq. Ismoil Gasperali 1851- yilda Qrimning Bog’chasaroy yaqinida dunyogakeladi.MoskvadatahsilolibkeyinchalikFransiyavaTurkiyadayashaydi.I.Gasperali1883–yilchiqaboshlagan“Tarjimon”gazetasidao‘ziningmaorifsohasidagi amaliy dasturlarini e’lon qila boshlaydi. Va ularni amalga tadbiq etib,yangi usul maktablarini ochadi. “Tarjimon” gazetasi Rossiya hududidagi birinchiturktilidagigazetaedi.Gasperaliningusulijadidharkatio‘zmevasiniberaboshladi.1904-yilgakelibRossiyaningo‘zida500minggayaqinshuturdagimaktablarochildi.So‘ngrabuharakatTurkistondaham kengyoyilaboshladi.AmmoTurkistonGenaral-gubernatoriKaufmanyangimaoriftiziminirushukumati uchun tahlikali bilib,ularning o‘rniga rus-tuzem maktablari ochdiradi .Ziyolilar va aholining asosiy qismi “usuli jadid” maktabi ochilishi tarafdori edi.Shuning uchun ham I.Gasperali o‘z fikrlarini qog’ozga tushirib, rus hukumatiga,nusxasini esa general-gubernator N. O. Rozenbaxga jo‘natadi, lekin rad javobinioladi. Shundan keyin, Buxoro amiri Abdulahadga murojaat etib, yangi usuldagimaktablarni ochishga izn so‘raydi. Amir Abdulahad 1893-yil Rossiyaga sayohatidadavomidaBog’chasaroygahamkiribI.GasperalibilansuhbatquradivauniBuxoroga taklif qilgan. Shundan so‘ng 1893- yil may oyida Buxoroga keladi, safarchog’idaSamarqandvaToshkentdabo‘lib,madrasatizimitalabgajavobbermasliginiaytib,N.OstroumovbilanTurkistondagimaoriftizimixususidasuhbatlashadi. Amir Abdulahad uni Shahrisabzdagi qarorgohida kutib oladi, uzoqsuhbat qurishadi, biroq I.Gasperali maqsadiga erisha olmaydi, chunki amir rushukumatining ruxsatisiz bironta qaror qabul qila olmasdi. Shuni aytib o‘tish joizki,SamarqanddamaoriftiziminiislohqilishtaklifibilanbirinchimartaAhmadDonishchiqqanedi.
“Turkistongazetasiga”35yilmuharrirlikqilganN.Osturoumovo‘znavbatida Rossiya va Yevropa madniyati va hayot tarzini targ’ib qilishga harakatqilgan.Gazetadaqo‘shniyurtlargasayohatqilgan savdogarlarvaziyolilarningxotiralarini e’lon qilib borgan. Bu ham o‘lka aholisining dunyoqarashiga ma’lumdarajadata’sir qilgan.
XIXasroxiriXXasrboshlaridaTurkistondagiboshqaruvchikuchrusma’muriyati edi.Mahalliy ziyolilardan tarkibtopgan birguruh jadidlar maoriftiziminin isloh qilish va amirlik va xonliklar o‘rniga xalq jumhuriyatlari tuzishg’oyasi bilan chiqdilar. Qadimchilar esa mavjud tuzumni saqlab qolish tarafdoriedilar, Buxoro amiri vaXiva xoni jadilarga ochiqchasiga qarshi chiqib, bunda ruszobitlaridanyordamso‘rashdanhamtoyishmasdi.
Shundayqilib,jadidlartomonidano‘lkadagibirinchiislohotma’naviysohadaolibborildi,bundanko‘zlaganmaqsadxalqningma’naviyonginiyuksaltirish,dunyodagitarqqiyotdanxabardorqilish,milliymustaqillikuchuntayyorlashedi.1898-yildaQo‘qondaSalohiddinMajidiy,SamarqanddaMahmudxo‘jaBehbudiy,1904-yilesaToshkentdaMunavvarqoriAbdurashidxonovlartomonidanyangiusulijadidmaktblariochildi.1900-yildaBuxorodaMullaJo‘raboyasossolganmaktabningochilishiuchunAmirAbdulaxadxon ruxsat bergan bo‘lsa-da, lekin ordan uch oy o‘tgach, uning faoliyatito‘xtatilib, muallimlari quvg’inga uchraydi. 1908-yili Buxoroda Mirza Abduvohidtomonidan“Ta’limo‘chog’i”nomliyanabittamaktabochiladi,biroquningfaoliyatihamtezsuratlardato‘xtatiladi.BuxoroamiriOlimxonQrimvaTurkiyadankeladigandavriynashrvaadabiyotlarnimanetadi,jadidchilikg’oyalarini ilgari surgan mahalliy nashrlar faoliyatini ta’qiqlaydi. “Usuli jadid”yopilayotgan bir vaqtda N. Ilminskiy usulida faoliyat ko‘rsatadigan maktablargakeng yo‘l ochib beriladi.Bu maktablar rusmadaniyatini o‘lkadayoyishda asosiyrolo‘ynagan.
Shundaybirvaziyatdajadidziyolilariningsa’y-harakatlaribilanXXasrboshida jadidchilik harakati har tomonlama shakllandi. “usuli savtiya” maktablariko‘payib,jadidmatbuotiadabiyoti vateatri maydongakeldi.
1905-yil inqilobidan keyingi davrda milliy matbuot dunyoga keladi va birqator yangi nashrlar chiqa boshladi. “Taraqqiy”,(1906 -1907, Toshkent , muharririIsmoilObidov),“Xurshid”(1906-1907,Toshkent,muharririMunavvarqori),“Shuhrat” (1907-1908, Toshkent, muharriri A. Avloniy), “Osiyo” (1908, Toshkent,muharririAhmadjonBektimirov),“BuxoroyiSharif”(1912-1913,tojiktilida,Buxoro,muharririMirjalolYusufzoda,noshiriMirbadalov),“Turon”(1912,Buxoro,muharririMirbadalov),“Samarqand”(1914,Samarqand,muharririMahmudxo‘jaBehbudiy),“SadoiFarg’ona”(1914-1915,Qo‘qon,muharririAshuraliZohiriy,noshiriObidjonMahmud),“SadoiTurkiston”(1914-1915,Toshkent,muharrirlari Munavvarqori va Ubaydulla Xo‘jayev) gazetalari shularjumlasidandir. Bu vaqtli matbuotlarda jadidlar tomonida o‘lka hayotidagi ijtimoiy-iqtisodiy,ma’naviysohadagimuammolarko‘rsatibberilib,ularniyechishmasalalari talqin qilingan. Jahonda bo‘layotgan yangiliklar berib borilgan. Bundanko‘zlangan maqsad aholining ongini o‘stirish, turg’unlik holatidan olib chiqish,milliy mustaqillik uchun kurashga tayyorlash va o‘z haq-huquqini himoya qilishgao‘rgatishdan iborat edi. Jadid matbuotida Turkistond ilk marta reklama sanoatiyo‘lga qo‘yilgan, ya’ni boy-savdogarlar o‘z mahsulotini xalqqa namoyish qilishuchun gazeta sahifalarida ma’lum mablag’ hisobigae’lon qilishgan. Bu mablag’largazetaning keying sonlari chiqishi uchunva yangi jadidmaktablarinimoddiy-teknikabazasinitiklashuchunsarflangan.
Jadidlar, bir tomondan, rus mustamlakachilari, ikkinchi tomondan, mahalliyg’oyaviyruhoniylarningkeskinqarshiliginiyengib,o’lkadamaktabtiziminiuslubiyjihatdanyangilanishga,yoshavlodningsavodlibo‘lishvailmolishjaroyonini tezlashtirishga erishdilar. Shu bilan bir qatorda, yangilanish harakatimaorifsohasidagiislohotlarbilancheklanibqolmay,balki,adabiyot,ilm-fanmatbuot,matbuotchilikda bir qator yutuqlarga erishdi. Mahbudxo‘ja Behbudiy,Cho‘lpon,Fitrat,SadriddinAyniy,SayyidAhmadVasliy,XojiMuinkabiijodkorlarningko‘pchilikkama’lumbo‘lganasarlarinitilgaolishkifoya.

19. 
    asrning 60-yillarida boshlangan mustamlakachilik, xon –amirlarningmaishatparastligi,xalqningahvoliniayanchliahvolgakeltiribqo‘yganedi.Jadid
    

ziyolilar mana shu hayot tarzini xalqning o‘ziga ko‘rsatib berishga harakat qildilar.Bunga adabiyot va milliy matbuot orqali ochib berishga harkat qildilar. Chunonchi,Cho‘lpon “O‘zbeklar va Turkiston” singari she’rlar, “Qurboni jaholat” va Do‘xtirMuhammadyor”hikoyalariniyozib,o‘lkaturmush-tarzidagijaholatniyorqintasvirlab bergan.
“Jadidlarning fikricha, deb yozgan edi tarix fanlari doktori D. A.AlimovaTurkistondataraqqiyotgaerishishningboshasosiiqtisodiyotnizaruroqimdarivojlantirishdir. Shuningdek , ular muhinm omillardan biri deb milliy matbuot vaxalqta’liminirivojlantirishnihamhisoblashgan.Tarqqiyotnito‘sibturuvchimuammolardanbiri,go‘yokishariatbilanhimoyalangandaytuyuluvchi,biroqaslidamusulmonqonun-qoidalarigayot,shuningsizhamkishilarningyengilbo‘lmaganhayotinio‘g’irlashtirayotgankeraksizvazararliurf-odatlaredi.Bumavzuda Behbudiy “bizni kemuruvchi illatlar” maqolasida to‘y –hashamlar tufaylixalqning kambag’allashgan qismining ahvoli yanada o‘g’irlashayotganini bayonetadi.
1905-yil rus inqilobidan keyin jadidlar o‘z faoliyatini yanada kengaytirdilar.BungaBehbudiysingaripeshqadamjadidlarningMoskva,Peterburg,Nijniydabo‘libo‘tgansiyosiytadbirlarjumladan,Umumrossiyaqurultoyidaishtiroketganligi,ZakiValidiy,MustafoCho‘qayevsingarizakovatsohiblariningTurkistongakelib,o‘zbekjadidlaribilanhamkorlikqilishlariTurkistonda yashovchi V. Chaykin singari ilg’or fikrli ruslar siyosiy faoliyatiningjonlanishijiddiyturtkiberdi.
Ammo shu narsa aniqki , jadid matbuoti, adabiyoti, teatri va maktabi tufayli1905-1917-yillar orasidagi vaqtda Turkiston aholisining ijtimoiy ongi va ma’naviyhayotidamuayyanmiqdoro‘zgarishlarro‘yberib,ular1916-yilsifato‘zgarishlariga aylandi. Nafaqat xalqning ilg’or vakillari, balki oddiy mehnat ahliham 1917 –yil fevralida “oqpodshoning ag’darilgani ko‘tarinkilik bilan qarshi oldi.Fevral inqilobi jadidlar tomonidan tarixiy imkoniyat sifatida qabul qilingan. Buniko‘pyashamaganbo‘sa-datarixiyahamiyatgaegaQo‘qondatashkiletilganTurkistonmuxtoriyatining tashkiletilishidako‘rishimizmumkin.
Jadid ziyolilari tomonidan O‘zbekiston Milliy Universisetining poydevoriqo‘yilgan. Bu ilmiy dargoh O‘rta Osiyodagi birinchi Oliy ta’lim muassasi edi.1918-yil 9 aprelda Munavvarqorining uyida to‘plangan ziyolilar faqat rus tilliklaro‘qishimumkinbo‘lganTurkistonXalqdorilfuninitashkiletishmaqsadida9kishidan iborat tashkilot komissiyasini tuzadi. Unga Munavvarqori (rais), BurhonHabib,IsoTo‘xtaboyev,SodiqAbdusattorov,Murodbek,Murodxo‘ja,MuxtorBakir, Abdusami Qori Ziyoyev va boshqalar kirgan edi³⁶. Kommisiya MusulmonxalqdorilfununinihamruschaTurkistonXalqdorilfuninikabiuchbosqichdatashkiletadi.Shunday qilib,1918-yil12-may kuniesaeski shahardahasidagiVikula Morozovning sobiq magazeni binosi (hozirgi O‘zbek yosh tomoshabinlarteatri)da Musulmon xalq dorilfununining tantanali ochilish marosimi bo‘ladi. UniMunavvar Qori qisqacha kirish so‘zi bilan ochib, musulmonlar chorizm davrida rusyo‘qsillaribilanbirgalikdayarimasrqullikdayashagani,bugungiozodlikvatantanakattatalofatlarbilanqo‘lgakiritilganliginiaytadi.
1909-yilda Toshkentda Munavvarqori o‘z do‘stlari Toshxo‘ja Tuyoqboyev,Nizom Qori Mulla Husanov, Abdulla Avloniy , Bashirulla Asadullaxo‘jayevlarbilan hamkorlikda “Ko‘mak” nomli musulmon xayriya hamjamiyatini tashkil etadi.Uningmahalliyrusma’muriyatitomonidan1909-yil26-maydarasmantasdiqlangan.Ustavidako‘rsatilganasosiyfaoliyatmazmunidanbirita’limberadiganmuassalargayordamberish,oliyvao‘rtao‘quvyurtlaridatahsiloluvchilaruchunstipendiyalar ajratishdan iborat bo‘lgan.
Shu yili Buxoro jadidlari ham “Tarbiyayi aftol” jamiyatini tashkil etadi. Buxayriya jamiyatlarining Istambulda maxsus bo‘limi ham bo‘lgan. Uni shu yerdao‘qiganFitratvaboshqalar tashkiletadi.
Bujamiyatlar,ma’lumhujjatlarningguvohlikberishicha,rasmiyvanorasmiyravishdasho‘rohokimytainingdastlabkibeshyiligachafaoliyatko‘rsatgan.Hozirgachatopilganyozmamanbalargako‘ra,1911-yilda,Turkiyada
15kishi,1912-yilda30kishi,1923-yildaGermaniyadaesa70kishidanortiqTurkistonvaBuxorolikhamyurtlarimizo‘qiganima’lum.



³⁶МунавварҚориАбдурашидхонов.Хотираларимдан.–T.:2001.–Б.8-9.
Jadidlarningo‘lkaijtimoiy-iqtisodiysohadako‘plabishlarniamalgaoshirdiki, bu o‘z o‘rnida birinchi navbatda maorif sohada bo‘lgan bo‘lsa xalqningsavodxonlikdarajasiniko‘tarishdunyoviyfanlardanxabardorqilishmaqsadidaolibborilganbo‘lsa,matbuotchilikvateatrsohasidaolibborganislohotlarixalqningma’naviydarajasinioshirish,aholiningijtimoiy-iqtisodiyhayotidagitarraqiyotga to‘sqinlik qilayotgan har xil illatlarga qarshi kurashni tashkil qilishuchunolibborilgan.Birqatoramaliynatijalargaerishganitarixdanbizgama’lumki, siyosiy kurash esa ancha ziddiyatli amalga oshirilgan bo‘lib, bundanko‘zlangan maqsad ,milliy mustaqillikga erishish uchun olib borilgan, bu davrdajadidlar o‘rtasida bo‘linish yuz beradi.bunda mustaqillikga erishish uchun ikki xilqarash paydo bo‘ladi.biri inqilobiy, ikkinchisi esa bosqichma-bosqich olib borish,siyosiykurashningqanchalikdarajadatahlikalikechganiTurkistonmuxtoriyatining rus ma’muriyati tomonidan ag’darilishi va XSSR va BXSR ningtuzilishiundagisiyosiykurash,milliychegaralanishnatijasio‘laroqbilibolishimizmumkin.
Xulosao‘rnidashuniaytishimizmumkinki,jadidchilikharakatiningTurkistonda vujudga kelishi aholi o‘rtasida bir qator ijobiy o‘zgarishlarga sababbo‘lgani,xalqningdunyoqarashida,ijtimoiy-iqtisodiy,ma’naviyvasiyosiyhayotiga o‘chamas iz qoldirib milliy mustaqilligimizni qo‘lga kiritishda ular olibborgan islohotlar dasturamal bo‘lib xizmat qildi desak mubolag’a bo‘lmaydi.Milliymustaqillikni qo‘lga kiritish uchun jadidlar tomonidan amalga oshirilgan islohotlarma’naviy sohada bo‘las, bu o‘z samrsini berib, hatto jadidlar tomonidan tashkiletilgan “usuli jadid” maktablaridagi o‘quvchilar chet davlatlarda o‘qib kelib , o‘ztajribalaridan kelib chiqib, o‘lkaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti uchun munosibhissa qo‘shdilar. Siyosiy hayotda qilingan o‘zgarishlar kam umr ko‘rgan bo‘lsa-datarixdao‘chmasizqoldirgan“Turkistonmuxtoriyati”ningtuzilishibilanizohlanadi.Zero,milliydavlatchiligimizbarpoetilishiuchundastlabkitamaltoshlarinijadidlarimizqo‘ygandesak siraadashmaganbo‘lamiz.

2.