O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’limvazirligi

Bitiruvmalakaviyishiningmanbaviyasosi.Tadqiqotningmanbaviyasosini jadid ziyolilari tomonidan o‘lka ijtimoiy –iqtisodiy, madaniy va siyosiyjarayonlargaoidmasalalarbo‘yichayozganasarlari,o‘lkadagixotin–qizlargabo‘lganmunosabatnitanqidiytarzdanamoyishqilishuchunyaratilgansahnaasarlarini va xotin –qizlar masalalari bo‘yicha ma’lumotlarni o‘z ichiga oladiganTurkiston va O‘zbekiston vaqtli matbuot materiallari tashkil qiladi. Ular orasida“Samarqand”,“SadoiFarg’ona”,“SadoiTurkiston”,“Taraqqiy”,“Shuhrat”,“Hurriyat”,“Kengash”,“Turkistonviloyatininggazetasi”,“Turkestanskievedomosti”, “Turkestanskiy golos” gazetalarini, “Oyna”, “Sho‘ro” kabi jurnallarjadid ziyolilarining xotin-qizlarning jamiyat hayotidagi o‘rnini belgilash, ijtimoiy-siyosiysohadagihaq-huquqlarinihimoyaqilishkabimasalalarbo‘yichaolibbоrgan kurashlarini ko‘rsatib beradigan obektiv materiallar sirasigakiradi.Shubilan birga manbaviy asos qilib jadidlar tomonidan yozib qoldirilgan o‘zlariningxotiralarto‘plamidanunumli foydalanildi.
Bitiruvmalkaviyishiningobyektvapredmeti.Mavzuniyoritishdavomidatadqiqotningobektisifatidajadidziyolilariningxalqma’niyatiniko‘tarish,milliyozodlikgaerishishuchunmillatningdunyoqarashinio‘stirish,buning uchun avvalo, kelajak avlodga tarbiya beradigan millat onalarini ma’naviyyetukshaxsqilibtarbiyalashdaolibborganislohotlaribelgilanib,oila–nikohmasalalaridaginotenglikgaqarshitizimlitarzdaishlabchiqilgang’oyaviyqarashlario‘rganilayotgan mavzuningpredmetibo‘lib xizmat qiladi.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Kirish, 2 ta bob, 5 paragraf, xulosa,foydalanilganmanbavaadabiyotlarro’yxatihamdailovaqismlaridaniborat.

1. BOB.TURKISTONDAJADIDCHILIKNINGVUJUDGAKELISHIMANBASHUNOSLIKVATARIXSHUNOSLIKMASALALARI

1. 
   Mavzuningmanbashunosligivatarixshunosliktahlili
   

BugungikundamustaqilO‘zbekistonimizdaxotin-qizlarningjamiyathayotida tutgan o‘rni havas qilarli darajadadir. Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak,Nodirabegim,JahonotinUvaysiy,AnbarOtindekshoiralarnilarniberganbuzamindaRossiyaimperiyasiningbosqinivajamiyatdagiturlixilmuamolarnatijasidao‘lkadagimadaniy-ma’rifiysohalargabo‘lgane’tiborningsusayishioqibatida xotin- qizlarning rolining pasayishini kuzatishimiz mumkin. Bu masalayurtimizda yetishib chiqqan jadidchilik nomoyondalari tomonidan ko‘rib chiqildi,ularo‘zqarashlaridaxotin-qizlarningsavodxonlikdarajasi,huquqiy salohiyatinioshirishvaoila-nikohmunosabatlaridagio‘rninibelgilashnie’tirofetdilar.JadidchilikXIXasrningoxirlaridanmaydongakelgan,XXasrningboshlaridashakllanib,qisqa muddatda o‘zining haddi alo‘siga ko‘tarilgan ijtimoiy harakatdir.Jadidlar bu davr oralag’idagi faoliyati davomida dastlab madaniy –ma’rifiy,so‘ngraijtimoiy-iqtisodiy,siyosiysohalarniislohqilishyo‘lidanbordilar.Jadidlarqarashlarida xotin –qizlar masalasining manbashunosligi haqida so’z yuritadiganbo’lsak, jadid ma’rifatparvarlarining o‘zlari yaratgan asarlarini va milliy matbuotdae’lonqilgan maqolalarinitadqiqotobektisifatida tahlilqilishimizmumkin.
JadidchilikharakatiningnomoyondalaridanbiriAbduraufFitrato‘ziningko‘plabasarlaridaTurkistondagiijtimoiy-iqtisodiy,siyosiyhamdamadaniyhayotga doir masalalarni izchilik bilan yoritishga qattiq kirishdiki, bu masalalarichidaxotin-qizlarmasalasio‘zyechiminikutayotganmasalalardanbiriedi.Abdurauf Fitrat o‘zining “Rahbari najot” (najot yo‘li), “Oila yoki oila boshqarishtartiblari” asarlari²da yana “Abulfayzxon”, “Arslon”, “Hind ixtilochilari”, “Chinsevish”dramalaridashumasalaga mukammaldarajadato‘xtalishga harakatqiladi.
Fitratning “Rahbari najot” asari³“Hayotnima”, “Vazoyifi Nafsiya”, aql,tafsirilmi,hadisilmi,fiqhilmivausuli,kalomilmi,lisoniyilmlar,tarixilmi,





²ФитратА.Оилаёкиунибошқариштартиблари.–T.:Маънавият,2000.–Б.112.
³Фитрат.А.ТанланганасарларI-жилд.–T.:Маънавият2000.–Б.146.
jug’rofiya, tabobat ilmi, kimyo tabiat ilmi, ilmi nabotot, maxluqotlar ilmi madanlarilmi ,Riyoziyilmlar,falasafiyilmlar,chekinish,hikmat, balohat,hab,shijoatkaram isrofgarchilik, baxillik,najdat, juratsizlik, manmanlik dardi, sabot, tazabzub(ikkilanish holati), inod (g’azab), halimlik, iffat, nifoq, malaq (xushomad) xirs,ihmol(vaqtni bbekor o‘tkazish) ,husni hayat, vara (parhezkorlik), riyo kabi hamdiniyhamdunyoviybilimlarto‘g’risidato‘xtalib,shuo‘rindaoila-nikohmasalalarigahamalohidato‘xtalibo‘tadi.
Shuo‘rindaAbduraufFitratning“Abulfayzxon”daramasidaBuxoroxonliginingso‘nggihukmdoriAbulfayzxondavriyoritilganbo‘lib,saroydagio‘ziga xos muhit tasvirlangan toj-u taxt uchun kurash, saroy amaldorlarining o‘zmanfaatlariyo‘lidaqilganqanchadan-qanchakirdikorlarko‘rsatilgan,xongayoqishga harakat qilishlari, xalqning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash uchunbiron-bir tadbirlar amalga oshirilmaganini ko‘rishimiz mumkin. Din peshvolari esadini niqob qilib olib, xonning har bir harakatini din orqali tasdiqlashga harakatqiladi.Garchi bu xatti- harakatlar dinda mutlaqo taqiqlangan bo‘lsa ham. Masalan,Buxoro xoni Abulfayzxon o‘ziningjuda ko‘p xotinlari-yu, kanizaklari bo‘lishigaqaramay,o‘zotasidayko‘rganFarhodotaliqningjudahamyoshqizinio‘zharamiga olib kelishni buyuradi, bu shariatga muvofiq halat bo‘lmasa-da, lekinmunofiq mullalar tomonidan bu ish yoqlanadi, hattoki saroydagi qozikalon xongayaxshi ko‘rinmoq uchun , Abulfayzxonga tushimda sizni payg’ambarimiz bilanbiraga ko‘rdim deb yolg’ondan xushomat qiladi, natijada o‘z qizini xonga tufhaqilishni istamagan Farhod otaliq o‘ldiriladi. Bularning barchasi xonlikdagi saroy,amaldorlari-yu,dinpeshvolarixalqmanfaatinio‘ylamay,o‘shadavrdaxotin-qizlarninghaq-huquqlarini poymol qilinganidan darak beradi.Fitrattomonidanbundayholatlar qattiq tandiqostigaolinadi.
Jadid ziyolilaridan Abdulla Avloniy ham o‘zining bir qator asarlarida XIXasro‘rtalariXXasrboshlaridaTurkistono‘lkasidayuzberayotganijtimoiy-iqtisodiy,siyosiyvamadaniy-ma’rifiyishlargao‘zfikr-mulohazalarinibildirarekan, o‘lkadagi boshqa davlatlarga qaraganda turg’unlik holatlarining sabablarinibayonqilishgaharakatqiladi.AbdullaAvloniyo‘zining“Portugaliyainqilobi”
nomlidramasidaPortugaliyamisolidaTurkistondagiijtimoiyhamdasiyosiyahvolniko‘rsatibberishgaharakatqiladi.Uyerninghukmdorihamo‘zbekxonliklaridagiba’zihukmdorlarsingario‘zmanfaatlariyo‘lidaxalqningzahmatkashmehnatievazigayig’ilganxazinadagiboyliklarnisarflaydi(turlibazmlar uyushtirish , sayohatlar, saroylar sotib olish va hokazo), ya’ni Buxorohukmdori Abdulahadning Rossiya podshosiga ko‘plab sovg’a –salomlar yuborganiPeturburgdansaroysotibolishivaturlimamlakatlargasayohatlari,shularjumlasidandir, lekin o‘sha davrda Turkiston aholisining ijtimoiy ahvoli achinarliahvolda edi. Portuguliyada ham Turkistonda bo‘lgani kabi (jadidlar tuzgan (yoshbuxoroliklar va yosh xivaliklar ) jamiyat va eskilik tarafdori bo‘lgan qadimchilarguruhi)ikkitasiyosiyoqimtasvirlanadi.Ularningbirinchisi“shohparastlar”,ikkinchisixalqningmanfaatlarinio‘ylaydigan,mamlakatningtaraqqiyotinixohlaydigan“jumhuriyatchilar”firqasibo‘libularPortugaliyaningAngliyamustamlakasi bo‘lib qolishini istamaydilar. Bu dramada ikkita ayol obrazi orqaliTurkistondagiijtimoiy-siyosiyhayotdaayollarningo‘rniqanchalikpastliginiko‘rsatibberilib,ikkimamlakatxotin-qizlaribir-birigaqiyoslanadi,Turkistonxotin- qizlari ham siyosiy hayotga aralashishimumkinligi ko‘rsatishgaharakatqilinadi. Chunki dramada Margaret hamda Afruditu ismli ayollar obrazi qatnashibikkalasi ham bir-biriga zid bo‘lgan oqim a’zosi, shunday bo‘lsada ikki personajhamharqandayvaziyatdao‘zmaqsadidanqaytmaydi,asarso‘ngidajumhuriyatchilarg’alabaqozonadivao‘zlarixohlagandayhartomonlamarivojlangan davlat qurishga kirishadi. Shuning uchun jadid ziyolilari Turkistondaham shunday davlat qurishni istaganlar va o‘z g’oyalarini xalqqa yetkazish uchun“Portugliyainqilobikabiasarlarnisahnalashtirganlar⁴.
Yana Abdulla Avloniyning “Biz va Siz” dramasi⁵to‘rt pardalik fojia bo‘lib,budramadaTurkistondagiijtimoiyhayotniyoritiladivaoila-nikohmunosabatlaridagi kamchiliklarni to‘la-to‘kis ko‘rsatib berilgan. Dramada Kamolismliyigitboshpersonajbo‘lib,Yevropadata’limolgan,uTurkistondagihayot





⁴Қаранг:Авлоний.А.Танланганасарлар.–Т.:Маънавият,1998.–Б.187.
⁵Авлоний.А.Танланганасарлар.–Т.:Маънавият,1998.–Б. 156.
bilanYevropahayotinitahlilqilarekan,o‘lkadagiturg’unlikningsabablariniqidirishga harakat qiladi. Kamolning ota-onasi eskicha fikrlaydigan insonlar bo‘lib,Kamolni o‘zi bilmagan qizga uylantirmoqchi bo‘lishadi, Kamol esa oila qurishdahar bir inson bir-birini ko‘rib, bir-biri haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishi kerak debhisoblaydi. Oila-nikoh munosabatlarida boylik birinchi o‘rinda turmay,avvalo, ikkiyosh o‘rtasida ishonch va muhabbat bo‘lishi kerak deb fikr yuritadi. Asarda boylikdeb,sovchililardallolikvazifasinibajarishadi,yolg’ondanboshqaqizniko‘rsatishadi,buesato‘ydanso‘ngma’lumbo‘ladi,natijadaKamolgaqizyoqmaydi, chunki qiz ta’lim olmagan, tarbiyasi, o‘zini tutishi axloq qoidalarigaumumanmoskelmaydiganbo‘libchiqadi,shutarzdabiroilabuzilibketadi.Dramada eskilik sarqiti bo‘lgan Turkiston hayotining achinarli darajadagi chirkinqonun-qoidalariKamolvamuslima birqizningo‘limiga sabab bo‘ladi.
AbdullaAvloniyning“Advokatlikosonmi ”dramasi⁶dao‘lkahayotidagimuammolar yevropada o‘qib kelgan turkistonlik advokat oldiga o‘z muammolaribilan kelgan aholi vakillari orqali ochib beriladi, shu o‘rinda dramada turkistondaxotin-qizlarmasalasigahamto‘xatbo‘tiladi.
Jadid ziyolilarining eng yosh vakiliAbdulhamid Cho‘lponningo‘lkadagioila-nikohvaxotin-qizlarmasalasigadoirqatorasarlariyaratilgan,masalanCho‘lponning“Qurbonijaholat”,“Oydinkechalarda”,“Qorqo‘ynidalola”,“Novvoy qiz”, “Oq podshoning in’omi” hikoyalari⁷da va “Yorqinoy” dramasi⁸dao‘zbekxotin-qizlariningijtimoiyhayotdagio‘rnikeskintanqidostigaolinibtasvirlangan.
Cho‘lponning “Yorqinoy” dramasida o‘zbek xalqining erk va ozodlik uchunolib borgan kurashlari gavdalangan, Yorqinoyning xalq ozodligi uchun kurashi,uning qonidaTo‘marisningqonijo‘shuribturgandaytasvirlanadi.
Adibning “Yana uylanaman” , Cho‘rining tangriga isyoni” dramalarida oila-nikohmuammolariyoritiladivauningfojialiyakunikulgulitarzdaxalqqayetkaziladi.



⁶O’shaasar. –B. 226.
⁷Қуронов.Д.Чўлпоннасрипоетикаси.–Т.:Шарқ,2004.–Б.43.
⁸Чўлпон. Ёрқиной.–Т.:ҒафурҒулом, 1991.
Cho‘lponning “Kecha vaKunduz” romani o‘zbek romanchiligining shohasarlaridan hisoblanadi. Cho‘lpon bu asarida eng qaltis ijtimoiy-siyosiy masalalartalqinida,imperiyasiyosati,jadidchilikharakatiifodasidahaqiqatgasodiqqolgan.Cho’lponningburomanivaasarlarihaqidako’plabtadqiqotlar⁹olibborilgan.Romanikkikitobdaniboratbo‘lsadauningfaqatginakechaqismiyaratilgan,Asardanasosiyg’oyamavjudtuzumnitag-tomiribilano‘zgartirishbo‘lgan. Roman markazida Zebi obrazi turadi, Farg’ona vodiysidagi shaharlarningbirida tug’ilgan Zebi faqat ayollik latofati va oliyjanob insoniy fazilatlari bilanemas, ayni paytda xush ovozi bilanham hammaning e’tiborini qozonadi, Ammoijtimoiy tengsizlik hukmron bo‘lgan va ayollar qadr-qimmati oyoq osti qilinganjamiyatda Zebining taqdiri boshqa o‘zanda suzadi va u erini qasddan o‘ldirishdaayblanib,Sibirga7yilsurgunqilinadi.ZebiningotasiRazzoqso‘fio‘lkadagiko‘plab erkaklarga o‘xshaydigan obraz, u asarda kulishi kasal odamning kulishidayog’ir ziqna odam , ishlamay tishlovchi, ta’magarlik va tekinxo‘rlik orqasida kunko‘ruvchi inson shuning uchun ham o‘z qizini qari mingboshiga turmushga berib ,uning evaziga ko‘plab sovg’a –salomlar oladi, u boshliq uy – qizi va xotini uchunzindon,uningo‘ziesashuzindonningko‘ziko‘r,qulog’ikarqorovuliedi.Asardagi Akbarali minboshi buyruqlarni bajarishgina biladigan, uning mohiyati,odamlargafoyda-zararibilan qiziqmagani uchun bosqinchilargakerakbo‘lgan,millatdoshlarinio‘ylamaydigan,ulargaachinmaydigan,odamiylikhaqidagi“ortiqcha” injiqliklardan xoli, shuning uchun kattalarning zanjiridagi itiday gapgaaylanib qolgan amaldor sifatida tasvirlanadi. Asarda muallif Sharofiddin Xo‘jayevismli jadid obrazini kiritadi, bu personaj o‘lka jadidlarining yorqin talqini bo‘lib,yangiusuldagimaktablartashkiletadi,gazetalarchiqaribxalqmanfaatinio‘ylaydiganobrazsifatidatasvirlanadi,shunday qilibo‘lkadagi kundalikhayotjudaqattiqtanqidqilinib,xotin–qizlarninghaq–huquqlariningpoymolqilinishi



⁹М.Кўшжонов. “Кеча ва кундуз” романида образлар тизмаси // –T.: Ўзбек тили ва адабиёти, 1992. N. 3-4;С.Мамажонов.Чўлпоннингнасрийижоди//–T.:Ўзбектиливаадабиёти,1991.-N6;Н.Владимирова.Миллий турмушнинг гўзал лавҳалари //–T.: Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1992.-31янв.;яна: КлеопатраЧўлпон талқинида// –T.:Ўзбек тили ва адабиёти, 1992. N.2; Чўлпон- щикоянавис//.–T.: Ўзбек тили ваадабиёти,1992.N3-4;ЛутфиддиноваХ.Ёзувчинингэстетикидеаливааёлларобрази:Ф.ф.н дисс.–Т.:
1994;И.Мирзаев.Янгичатафаккурваҳозиргиўзбекнасринингтараққиётйўллари:Ф.ф.д дисс.–Т.:1991;
А.Раҳимов.Ўзбекроманипоэтикаси(Сюжетва конфликт):Ф.ф.д....дисс.–Т.:1993.
ko‘rsatib berilgan bu bilan Cho‘lpon xalqni ko‘zlarini ochishga mustqallik uchunkurashgachorlaydi.
Mavzuningmanbashunosliginiyoritishda,o‘shadavrdajadidziyolilaritomonidan yaratilgan asarlar , gazeta va jurnallarda bosilgan maqolalarni misolqilib olishimiz mumkin. O‘lkada 1905-1917-yillar mobaynida 22 ta gazeta 8 tajurnal o‘zbek tilida chiqarilgan. Jadidlar tomonidan chiqarilgan To‘zon gazetasidaMirmuhsinShermuhamedovning“Tarixiyikkivoqeamaqolasi”e’lonqilinib,muallif unda ma’rifat dushmanlarini qattiq tanqid qildi, hatto Buxorodagi bundaykishilarni Buxoro mikroblari deb atadi. Bu maqolani e’lon qilgan To’zon gazetasiyopib qo‘yildi, muallif esa dinsizlikda ayblanadi. Jadidlar millatni ma’rifat orqaliozodlikkachiqarsabo‘ladi,debbilishardi.Mahmudxo‘jaBehbudiy¹⁰,Munavvarqori Abdurashidxonov¹¹, Abdulla Avloniy¹², Siddiqiy-Ajziy, AbduraufFitrat¹³, Hamza, Cho‘lpon¹⁴, So‘fizoda¹⁵kabi ijodkorlar xotin-qizlar masalasigaalohidato‘xtalibo‘tadilar¹⁶.
Jadid ziyolilaridan G’. Zafariyning “Halima” dramasi o‘zbek ayolining erkiva baxti masalasini yoritishga bag’ishlanadi. Bu dramada muallif o‘zbek ayollarinima’rifatlibo‘lishga,o‘zhaq-huquqinitalabqilishgachaqiradi.
JadidchilikharakatiningyirikvakillaridanMahmudxo‘jaBehbudiyo‘zmaqolalaridaTurkistondagivaziyatnito‘laqonliyoritibberishgaharakatqiladi,o‘z





¹⁰АлимоваД.,РашидоваД.МахмудхўжаБехбудийваунингтарихийтафаккури.–Т.:Академия,1999;БехбудийМ.Танланганасарлар.//Тўпловчи,сўзбошиваизоҳлар:Б.Қосимов.–Т.:Маънавият,1999.
¹¹МунавварҚориАбдурашидхонов.Хотираларимдан. –T.: 2001.–Б. 62.
¹²Авлоний А.Танланган асарлар:2 т. Т.2 /Тахрир хайатчи:О.Шарофиддиноввабошкалар;Тўпловчи Б.Қосимов;ИзоҳларвалуғатниО.Тўлабоевтузган.–Т.:Маънавият,1998.
¹³Қосимов Б. Маслакдошлар(Бехбудий, Ажзий,Фитрат).–Т.:Шарқ,1994.
¹⁴О.Шарафиддинов. Ижод йўли // –T.: Ёшли,.1987.-N10; яна: Чўлпоннинг ижодий йўли тўғрисида//Шарқюлдузи,1988.-N2;С.Аҳмедов.Машаққатли даврфарзанди //–T.:Совет Ўзбекистонисанъат,1988.-N 6;Э.Каримов.Олисдагиёрқинюлдуз//–T.:Фанватурмуш,1988.-N.3вабошқалар.Б.Ащмедов.Тонгқоронғусида//. –T.: Ўзб.адабиёти ва санъати, 1988.-25 ноябрь; Р.Отаев. Тонг юлдузи шуълалари // –T.: Шарқюлдузи, 1989.-N1. –Б.176-182; О.Шарафиддинов. “Кеча ва кундуз”//.–T.: Ўзб. адабиёти ва санъати, 1990-й16 фев; О.Шарафиддинов. Чўлпон. –Т.: 1991; Н.Каримов.Чўлпон. –Т.: 1991; Д.Қуронов. “Кеча ва кундуз”романидахарактерларпсихологизми:Ф.ф.н дисс.–Т.:1992;ЛутфиддиноваХ.Ёзувчинингэстетикидеали
вааёлларобрази:Ф.ф.н....дисс.–Т.:1994;И.Мирзаев.Янгичатафаккурваҳозиргиўзбекнасринингтараққиётйўллари:Ф.ф.д дисс.–Т.:1991;А.Раҳимов.Ўзбекроманипоэтикаси(Сюжет ваконфликт):Ф.ф.д.
...дисс.–Т.:1993.
¹⁵Ибрат. Сиддиқий-Ажзий.Сўфизода. Танланган асарлар. / Таҳрирҳайати:О.Шарафиддиноввабошқ;Тўпловчи, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва луғат муаллифлари: Б. Қосимов ва бошк,/. –Т.: Маънавият, 1999 .¹⁶Мустафоева Н. Туркистон миллий зиёлиларининг қарашларида аёлларнинг оила ва жамиятда тутган ўрнимасалалари. // Ўзбекистонда оила, давлат ва жамият қуришда аёлларнинг роли ва Гендер муаммолари»мавзусидаш илмий-амалий конф. маърузаларитуплами.–Т.:1999.–Б6. N63.
o‘limidan oldin shunday so‘zlarni keltiradi “Agar bizning hayotimiz hurriyat vaxalq baxt- saodati uchun qurbonlik sifatida kerak bo‘lsa, biz o‘limni xursandchilikbilankutibolamiz”.Adibning“Turkistondamaktabjarida”,“Ehtiyojimillat”,“Yoshlarga murojaat”, “Aholi jug’rofiyasiga kirish” , “Bolalar uchun kitob” kabimaqolavaasarlari¹⁷da o‘lkadagi aholiningijtimoiy ahvoli haqidaso‘z yuritishbilan birgalikda xotin-qizlarning savodxonlik darajasi, dunyoqarashi, ma’niviyatito‘g’risidao‘zfikrmulohazalarinibildiradivabukabimuammolarniyechishuchun o‘z g’oyaviy qarashlarini bildiradi. Ayniqsa muallifning “Felyeton” nomlimaqolasida o‘lkadagi og’ir ijtimoiy hayotga baho berar ekan, shunday fikrlarnikeltiradi “agar biz o‘z manfaatlarimizni qattiqroq himoya qilmasak, yaqin yigirmayilichidako‘poyoqostibo‘lishimizehtimol,chunkibizmillatonalarinierkinliklarinipoymolqilishbilan,o‘zmillatimizningtomirinio‘zimizqurityapmiz” degan fikrlarni bildirib o‘tadi. Behbudiy nohaq qatl etilgandan so‘ngHojimurod ismli muallif tomonidan “Maorif qurbonlari” nomli pyesasini yozadi.Jadid ziyolilaridan Abdurauf Fitrat millatning ma’naviyatini yuksaltirish tashkiletish uchun tashkil qilingan o‘ziga xos ilmiy muassasa “Chig’atoy gurungi” nomliilmiy-ma’rifiy tashkilot yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik qilib, u yerda nashrgachiqqan asarlaridaxotin-qizlarningijtimoiy-iqtisodiy,siyosiyhayotdagi o‘rnigaalohida to‘xtalib o‘tadi. Fitrat tomonidan o‘g’il-qizlar o‘qiydigan Shahrizabz vaKarkidajadidmaktablaritashkiletadi.Fitratning“Munozara”asari1909-yilIstanbulda chop etilgan bo‘lib, asarning to‘liq nomi “Hindistonda bir farangi ilabuxorolikmudarrisningbirnechamasalalarhamusulijadidxususidaqilganmunozarasi” debnomlanib,undaTurkiston xotin qizlariningjamiyatdagi o‘rniboshqa davlat xotin –qizlari bilan taqqoslangan, oila –nikoh masalalari, maoriftizimiqattiqtanqidostigaolingan.SadriddinAyniy¹⁸bu asarga,bu asar davrtaraqqiyotiga g’oyat kuchliva samaralita’sirko‘rsatadeya ta’rifbergan.
Fitratning“Shaytonningtangrigaisyoni”asari¹⁹Vatanvashaxserkimuammolaribadiiytalqinqilinganbo‘lib,xotin–qizlarmasalasigahamalohida



¹⁷БеҳбудиймаърифатпарварадибАлишер НавоийномидагимиллийкутубхонасиТ- 2004
¹⁸АйнийС,Қисқачатаржимаиҳолим,Т.:Ўздавнашр.1960.Б77
¹⁹Фитрат. А. Танланган асарларI-жилд.T.:Маънавият2000.
to‘xtalib o‘tadi. Adining “Begijon”, “Mavludi sharif”, “Hind sayyohi bayonoti”,“Rahbarinajot”,“AnglizvaTurkiston”,“Qiyshiqeshon”,“Yopishmaydigangajaklar” nomli asarlarida Turkistondagi qoloqlik, ozodlik uchun kurashga da’vat,xotin-qizlarning oila-nikoh masalalaridagi tengsizlik, savodxonlik darajasi, siyosiyhayotdagihuquqiyimkoniyatlarga ega emasliklarimuammolariyoritilgan.
Jadid ma’rifatparvarlaridan So‘fizoda ham xotin –qizlar masalasiga jiddiye’tibor qaratib qator asarlari orqali o‘kadagi vaziyatga baho beradi. Uning“O‘zbekxonimiga”,Muslimalar,“O‘qingonalar”,“Chustbayonlariningbirgapxonadabir
-birigamaqtanishganlari”kabishe’rlariningmarkazidaayollarobrazituradi.So‘fizodaning “O‘qing onalar” she’rida quydagi satrlarni keltirib, o‘zbek ayollariniilmolibma’rifatlibo‘lishgachorlaydivaTurkistondagixotin–qizlarningilmolishlariga munosabat salbiy bo‘lib, ular undan ko‘ra ro‘zg’or ishlarini qilishlari,tikish-bichish ishlarini o‘rganishi lozim deb hisoblaganlar, adib vaziyatni noto‘g’riekanlaigini o‘zshe’riorqaliisbotlab berishgaharakat qiladi.
Xulosao’rnidashuniaytishimizmumkinki,BudavrTurkistontarixidaanchayinkeskino‘tgandavrhisoblanadi.Jadidlartomonidanmustqilikuchunkurasholibborishlari,bukurashnidastlabma’rifatsohasidaolibolibborib,xalqning ma’naviy salohiyatini ko‘tarish, savodxonlik darajasini oshirish uchun“usuli jadid” maktablarini tashkil etishlari, kundalik turmushdagi ahvolni xalqgatushuntirishuchunteatrsohasinirivojlantirishlariniko‘rishimizmumkin.Budavrningdolzarbmuammosisifatidaoila-nikohmasalalarie’tirofetildivamuammo bo‘yicha jadidlar tomonidan turli xil islohatlar olib borildi. 1917 –yilgioktabr to‘ntarishidan so‘ng, jadidlar siyosiy hukumat uchun kurash olib bordilar.Bu kurashda hatto, ayollarning siyosiy huquqlari uchun ham o‘z takliflari bilanchiqdilar.
Turkiston jadidlari qarashlarida xotin –qizlar masalasining tarixshunosligigato’xtalarekanmiz,avvalobumavzuniyoritishdajadidchilikharakatinomoyondalarihaqidayaratilganasarlarasosiyrolo‘ynaydi.Buasarlarningo‘rganilishtarixshunosliginiuchdavrgabo‘libo‘rganamiz.
Birinchi davrga Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida yararilganadabiyotlar.
Ikkinchi davrga Mustabid sovet davlati hukmronligi davridagi adabiyotlar .Uchinchi davrga O’zbekistonning milliy mustaqillik yillaridagi adabiyotlarBirinchidavrdajadidchilikgaoidbiron–birtadqiqotko‘zgatashlanmaydi,
lekinjadidlarfaoliyatihaqidaSadriddinAyniyning“Buxoroinqilobitarixigamateriallarva Fayzulla Xo‘jayevning “Buxoro inqilobiga doir” kitoblari memuarasarlar sifatida o‘rganiladi. Bu davrda rus tadqiqotchilari tomonidan o’lka hayotinio’rganishgaoidasarlarvajadidziyolilariningo’zislohotlarinitahlilqilishjarayonidayaratganasarlarinikiritishimizmumkin²⁰.
Ikkinchidavrdayaratilganasarlar²¹tarixiyhaqiqatdanbirozuzoqroqdir.Chunki1925-yildanboshlabsiyosiyvaziyatdajadidziyolilariganisbatanturliayblovlarqo‘yilib,Stalintomonidanmilliyziyolilargaqarshiqatag’onliksiyosatiningolibborilishi,jadidchilikharakatininoto‘g’ritalqinqilinib,jadidma’rifatparvarlaritanqidqilindi,qoralandi,budavrlardajadidchilikharakatinomoyondalarining qatag’onlik siyosati qurboni bo‘lishi va ularga nisbatan turlibo‘htonlarning yog’dirilishi bu davrda yaratilgan asarlarnining tarixiy haqiqatdanyiroqekanliginiko‘rsatadi.MasalanbuniIbrohimMo‘minovning“O‘zbekistonda



²⁰Гаури.И. Ислам и его влияне на жизнъ его поледователей / Пер с нем. П.И .Ҳомутова.–Т.: 1893.–С. 192.233;БехбудийМ.Падаркуш.–Самарқанд:ГазаровваСлияновматбааси,1913.
²¹Раҳмонов.М.Ҳамзаваўзбектеатри.–Т.:1959;В.Туғон.Бугунгитуркели(Туркистонваунингяқинтарихи).–Истанбул:1981; Меҳмет Сарой. Турк дунёсида таълим ислоҳоти ва Гаспирали Исмоил. –Анкара:1987; Авшарова М.П.Ўзбекская женщина в прошломи настоящем.–Т.: Госиздат ЎзССР,1958;.АлимоваД.А. Решение женского вопроса в Ўзбекистане (1917- 1941 гг.). (Краткий историографический очерк). –Т.:Фан, 1987; Аюбджанова М. Женский вопрос в дореволюционном Туркестане. // Науч. тр. Ташк. Ўн-та. 1964;Инъомов Р. Ўзбек зиёлилари. –Т.: Ўздавнашр. 1926; Миловидова Э. Хотин-қизлар масаласи ва Хотин-қизларҳаракати.Хрестоматия.–М.-Л.:Госиздат,1929;Миртурсунов3.ҲамзаҲакимзодаНийозийнингхалқмаорифиватарбияҳақидагификрлари.–Т.:Ўртаваолиймактаб.1961;МўминовИ.Избранныепроизведения. –Т.: Ўзбекистан. 1976; Ҳакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения иклассовая борьба в дореволюционном Ўзбекистане (конец XIX - начало XX в.). –Т.: Фан, 1980; АбдуазизоваН.Печать и строительство социализма. –Т.: Ўзбекистан, 1977. Авлоний А. Тошкент тонги. –Т.: Адабиёт васаньат,1979;Айни.С.Асарлар.–Т.:Бадиийадабиёт.1964;АйниС.Қисқачатаржимаиҳолим.–Т.:Ўзадабийиашр, 1960; Алиев А. Великий Октябрь и революционизирование народов Бухары. –Т.: ГосиздатЎзССР, 1958; Ваҳабов M. Ташкент в период трёх революций. – Т.: Госиздат ЎзССР, 1957; Воҳидов X.ПросветительскаяидеологиявТуркестане.–Т.:Ўзбекистан,1979;ДадоновН.К.ПобедаОктябрьскойреволюции в Туркестане. –Т.: Госиздат,1958; Икромов А. Танланган асарлар. –Т.: Ўзбекистон, 1972; ИшановА.И. Файзулла Хўжаев. Очерк жизни и деятельности. –Т.: Ўзбекистан, 1972; Каримов Ф.K. Ўзбек адабиётитарихи.–Т.:Ўқитувчи,1975;КлимовичЛ.ИсламвцарскойРоссия.–М.:ГАИЗ,1936;Мавлоний.Э.Туркистонда 1905-1907 йиллардаги революция. –Т.: Қизил Ўзбекиста, 1955; Раҳмонов М. Ўзбекский театр сдревнейших времён до 1917 года. –Т.: Изд. лит. и искусства,1981; Раҳмонов. М. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ваўзбек совет театри. –Т.: Бадиий адабиёт, 1959; Ризаев Ш. Жадид драмаси. – Т.: Шарқ,1997; Сайфуллaев А.МактабиАйни.–Душанбе:Ирфон,1978.
ijtimoiy – falsafiy fikrini rivojlanishi tarixidan” kitobida XIX asr oxiri-XX asrboshlarida O‘zbekistonda Ahmad Donish, Furqat, Muqumiy, Hamza HakimzodaNiyoziy,SadriddinAyniyvaboshqama’rifatparvarlarfaoliyatidaprogressivijtimoiy-falsafiyfikrningvujudgakelishivarivojlanishiyoritilgan.
M.G.Vahobovo‘zining“O‘zbeksotsialistikmillati”nomlijadidchilikharakativabuharakatyetakchilarifaoliyatigasalbiyqaralgan.Kitobdajadidmaktablaridahamdiniyhamdunyoviyfanlaro‘qitilishiijobiybaholangan.Jadidchilikni maxsus tadqiq qilgan Z.Sh.Rajabovning “Turkistonda jadidchilik ”dissertatsiyasida (1937) jadidlarning mehnatkash xalq manfaatiga qarama-qarshiqilib qo‘yilgandushmanobraziyaratilgan.
KPSSning XX syezdi (1956) Stalincha qatog’onlik siyosati biroz yumshadi“Xalq dushmani” deb qatl qilinganlarning bir qismi oqlandi. Siddiqiy –Ajziy, Ibrat,Avloniy²², So‘fizoda, Sadriddin Ayni , Hamza Hakimzoda Niyoziykabilarningfaoliyati haqida ilmiy tadqiqotlar olib borildi, Turkistondagi jadidchilik harakatihaqidaasarlarchopetildi.FayzullaXo‘jayev,AkmalIkromovkabisiyosiyarboblarningtomliklarichiqdi.XXasrning60-70yillaridayanajadidchilikganisbatantanqidiyko‘zbilanqarayboshlandi.1985-yildanesaboshlangandemokratikvaoshkoralikjadidchilikniilmiyasoslardavarejalio‘rganishgaimkoniyat tug’dirdi.1987 –yilning 10- noyabrida O‘zbekiston FATAI da Turkistonjadidchiligigabag’ishlanganmaxsusyig’ilishchaqirildivajadidchilikharakatimasalasisgadoirqimmatlifikrmulohazalarbildirildi.
Uchinchidavrtarixshunosligigamustaqillikdanso‘ngyaratilganasarlarmonografiya,dissertatsiyahamdamaqollarnikiritishimizmumkin²³.Mustaqillik



²²АвлонийА.Тошкенттонги.–Т.:Адабиётвасаньат,1979;БобохоновА.,МахсумовМ.АбдуллаАвлонийнингпедагогикфаолиятиватаълим-тарбиятўғрисидагификрлари.–Тошкент:Ўқитувчи,1966.:СайфуллоевА.Мактаби Айни.–Душанбе:Ирфон,1978.
²³Алимова.Д.А., Рашидова. Д. А. Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафаккури. –Т.: 1999; Ўзбекистантарихи янги нигох. Жадидлар ҳаракатидан миллий мустакиликка қадар. –Т.: Елъдинур, 1998; Қосимов. Б.Миллий Уйгониш.–Т.: 200; Шарипов.Р .Туркистон жадидчиликҳаракати тарихидан.–Тошкент:2002;Абдуазизова.Н.Ўзбекистонжурналистикаситарихи(1870-2000)–Т.:1999й;АлиевА.МаҳмудхўжаБеҳбудий.–Тошкент:Ёзувчи,1994йил;Қушжонов.О.,Ролвонов.Н.Хоразмдагиижтимоий–сиёсийжараёнлар ва ҳаракатлар (ХIX аср иккинчи ярми XX аср биринчи чораги) –Т.: 2007; Алимов И.А. Ескимактабислоҳотиташаббускори(МунавварҚориҳақида)Халқтаълими.1993;МирвалиевС.Ўзбекадиблари: Абдурауф Фитрат. –Т.: Фан,1993; Қосимов Б. Жадидчилик ва янги ўзбек адабиёти. // МарказийОсиёXXасрбошида:ислоҳотлар,янгиланиш,тараккиётвамустақилликучункураш(жадидчилик,мухториятчилик,истиқлолчилик).–Т.:Маънавият,2000;ҚосимовБ.ИсмоилбекГаспринский.–Т.:Мерос,
yillarida jadidlarning butun Turkiston zaminida olib borgan islohatlarini o‘rganish,tahlilqilishjaroyonijadallikbilanolibborildi.Turlixilizlanishlarjarayonidaxotin
-qizlarningijtimoiyhayotdatutgano‘rninibelgilash,savodxonlikdarajasinioshirishmasalasijadidlarimiztomonidanolibborilganilg’org’oyalardanbiriekanliginie’tirofetiladi.
Mustaqillikni qo‘lga kiritganimizdan so‘ng , barcha sohalar qatori madaniy –ma’rifiy sohalarga ham e’tibor kuchaydi. 1999-yil 16 -18 sentabrda O‘zbekistonRespublikasiPrezidentiqoshidagidavlatvajamiyatqurilishiakademiyasiningTarix markazi va Germaniya KonradAdenauer jamiyati hamkorligida “XX asrboshida Markaziy Osiyo jadidchilik , muxtoriyatchilik, istiqlolchilik” mavzusidakattaxalqaroanjumanbo‘libo‘tdi.Undaturlimamlakatlardankelganmutaxassislar ishtirok etdi. Olmoniyalik Ingeborg Baldauf, Nederlandiyalik TurajAtabaki,FransiyalikShantalKelkejilarshularjumlasidandir.Konferensiyadavomidajadidchilikningvujudgakelishshart-sharoitlari,milliyozodlikharakatlari,xotin–qizlarozodligigamunosabatikabiqiziqarlimasalalarmuhokama qilinadi.Mustaqilikyillaridajadidlarning butun Turkiston zaminidaolibborganislohatlarinio‘rganish,tahlilqilishjaroyonijadallikbilanolib

1992; Қосимов Б. Маслакдошлар (Бехбудий, Ажзий, Фитрат). –Т.: Шарк, 1994; Қосимов. Б. Буюк сиймолар,алломалар (3-китоб).МунавваркориАбдурашидхонов.–Т.:Мерос,1997;АвлонийА.Танланганасарлар:2T.

/ Таҳрир хайатчи: О.Шарофиддинов ва бошкалар; Тўпловчи Б. Қосимов;Изоҳлар ва луғатни О.Тўлабоевтузган.–Т.:Маънавият,1998;АвлонийА.Туркийгулистонёхудаxлоқ,.–Т.:Ўқитувчи,1992;АъзамхўжаевС.Туркистонбирлигиучун(мустақиллигимизтарихидансаҳифалар).–Т.:Фан,1995;АъзамхўжаевС.Туркистон мухторияти. –Т.: Маънавият, 2000; Алимова Д.А. Джадидизм в Средней Азии. Пути обновления,реформы, борьба за независимость. –Т.: Ўзбекистан, 2000; Алимова Д.Ж. Жадидчилик мустамлака давритарихчиситалкинида.//Ўзбекистоннингянгитарихи:янгинигоҳЖадидларҳаракатиданмиллиймустақиллиққа қадар. –Т.: 1998; Алимова Д А. Жадидчилик ҳаракатинииг ижтимоий-сиёсий моҳияти важадидлар тафаккури. // Жадидчилик, ислохот, янгиланиш, мустақиллик ва тараккиёт учун кураш. –Т.:1999;Анъаналар, дин ва аёлларнинг ижтимоий макоми. // Ўзбекистан Республикаси хотин-қизларининг аҳволитўғрисида маьруза. –Т.: Гендер ва ривожланиш. RBEC // Undz, 1999; Балдауф .И. XX аср ўзбек адабиётигақарашлар.//Масъулмуҳаррир:Н.Каримов.–Т.:Маънавият,2001;Бехбудий.М.Танланганасарлар./Тўпловчи, сўзбоши ва изоҳлар: Б. Қосимов. –Т.: Маънавият, 1999; Долимов У. Исҳоқхон Ибрат. –Т.: Шарқ,1994; Зиёев Ҳ. Тарих - ўтмиш ва келажак кўзгуси. –Т.: Адабиёт ва саньат, 2000; Зиёев .Ҳ. ТуркистондаРоссия тажовузи ва хукмронлигига қарши кураш. –Т.: Шарк, 1998; Зиёев Ҳ. Ўзбекистон мустақиллиги учункурашларнинг тарихи. Т.: Шарк, 2001; Зиёева Д. Туркистон миллий-озодлик ҳаракати.–Т.: Адабиёт васанъат, 2000; Ибрат. Сиддиқий-Ажзий. Сўфизода. Танланган асарлар. / Таҳрир ҳайати: О.Шарафиддинов вабошқ.;Тўпловчи,нашргатайёрловчи,сўзбошивалуғатмуаллифлари:Б.Қосимоввабошк,/.–Т.:Маънавият,1999;МаҳмудовF.Жадидадабиётидамиллийистиқлолмавзуи.–Т.:Ўзбекистан,1999;Мустафоева Н. Туркистон миллий зиёлиларининг қарашларида аёлларнинг оила ва жамиятда тутган ўрнимасалалари. // Ўзбекистонда оила, давлат ва жамият куршида аёлларнинг роли ва Гендер муаммолари»мавзусидаш илмий-амалий конф. маърузалари тўплами. –Т.: 1999; Ражабов Н.Р. Маънавият сарчашмалари. –Т.: Фан, 1999; Ражабов Қ. Жадидлар - истиқлолчилик ҳаракатининг ғоявий раҳнамолари. // Ўзбекистантарихи:янгинигоҳЖадидларҳаракатиданмиллиймустақилликкақадар.–Т.:1998;ФайзуллаХўжаевадабётивафаолияти хақидаянгимулоҳазалар.–Т:Фан,1997.
borilmoqda . Turli xil izlanishlar jarayonida xotin –qizlarning ijtimoiy hayotdatutgano‘rninibelgilash,savodxonlikdarajasinioshirishmasalasijadidlarimiztomonidanolib borilgan ilg’org’oyalardanbiriekanliginie’tirofetiladi.
Ma’lumki, o‘sha davrda ( XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonningmusulmonxotin-qizlariasosanuydao‘tirar,savodchiqarganlariham,faqatotinoyilar tomonidan tashkil etilgan uy maktablarida ta’lim olganlar. Bularningbarchasi jadid ma’rifatparvarlarining diqqat markazidan chetda qolmagan jarayonedi.TurkistonjadidlariningyetakchisiMahmudxo‘jaBehbudiyningfaoliyatihaqidaolib borilganilmiyizlanishlarbuni tasdiqlaydi.Buni1990yildanashrqilinganBegaliQosimovvaU.Dolimovlarning“Ma’rifatdarg’alari”nomlikitobida, SH. Turdiyevning 1994-yil “ Muloqot jurnalining 3-4 qo‘shma sonlaridae’lon qilingan “Mahmudxo‘ja Behbudiy”sarlavhalimaqolasida,A.Aliyevning“Ma’rifat” gazetasi 1993-yil 16 –iyunda “Mahmudxo‘ja Behbudiy ta’lim tarbiyaxususida”maqolasi,N.Avazovning1993-yilchopetilgan“Mahmudxo‘jaBehbudiy-ma’rifatparvar“nomlirisolalarida²⁴ko‘rishimizmumkin.Xotin-qizlarningta’limtarbiyasihaqidagifikrlar“Turkistonviloyatininggazetasi”da1906-1910-yillardao‘zaksinitopaboshladi.TaraqqiyparvarziyolilarTurkistonning kelajagi onalarning savodli bo‘lmog’i bilan bo‘g’liq hodisa ekanligi,chunki yosh avlod onalar qo‘lida tarbiya topadi, degan ilg’or fikrlar paydo bo‘laboshladi. Behbudiy o‘zining “Samarqand” gazetasida “Muslimalar uchun maktab”nomli maqolasida qizlar maktabi tashkil etilgani va bu maktabga xorijdan hamtalabaqizlarqabulqilinayotganiniaytibo‘tib,bundanmaqsadjamiyatuchuntarbiyali va ma’lumotli onalarni yetishtirmoqdir deb, Turkistonlik qizlarni o‘qishgataklifetadi.
Munavvarqori Abdurashidxonovning “Xotiralarimdan” asarida “Taraqqiy”va “O‘rta Osiyoning umr guzaronligi gazeti” gazetalalarining 1906-yilning fevralsonlaridanikohmasalasihaqidaMunavvarqoriningfikrmulohazalariberilgan.Islom shariatida har bir musulmon zakot berishi kerakligi aytilgan biroq,hozirgikundabirboyzakotbermasahechkimgapirmaydi,lekinkimdiro‘g’lini



²⁴Жадидпедагогикаасослари (Ўқувқўлланма).–T.:2004.–Б.24.
uylantirgandabazmqilmasa,unganisbatanodamlartomonidanturlimalomattoshlari ag’darilishi, To‘ylarda ko‘plab yallachilarning behayo qo‘shiqlari,o‘yinlariularga erkaklar tomonidan aqchalarning, sochilishi qanchalik aqlga sig’maydiganhodisa bo‘lsa, onalarimiz tomonidan to‘y-u bazmlargayosh bolalarni olib borilibbuhodisalarniko‘rsatishiularningtarbiyasigayomonta’sirnio‘ylamaslikonalarimizning xatosidir deb, Munavvarqori o‘z maqolasida to‘y marosimlardagikamchiliklarnibayonqiladi.Yanabuasarda1907-yildatarqqiyparvarlartomonidan yangi usuldagi o‘g’il va qizlar uchun umumiy maktab ochilgani haqidama’lumotlar berib o‘tilgan. Fevral inqilobidan so‘ng jadidlar va Rossiya imperiyasivakillari xotin- qizlarni o‘qishga va davlat ishlariga jalb etish borasida bir xil fikrdaedi ( biroq maqsad boshqa boshqa bo‘lgan ).Inqilobdan so‘ng o‘qituvchilarningbirinchiquriltoyichaqirilib,uningtarkibigaayollarhamkiritilganihaqidamalumotlarkeltirilgan²⁵.
Begali Qosimovning “Milliy uyg’onish” asarida shunday ma’lumot keltiradi.Toshkentdanashrqilingan“Al-isloh”jurnalining1915-yilgisonlariningbirida“xotin qizlarni pardada tutish” degan she’r bosilib chiqadi. She’rda paranjisi yo‘qayollarfohishagatenglashtiriladi.Ko‘p o‘tmay bunga javoban bir she’r paydobo‘ladi. She’r muallifi o‘zbek mumtoz shoirlari maktabining kengashi vakillaridanbiri Nozimaxonim edi. Nozimaxonim Toshkentdan bo‘lib, XX asrning boshlaridao‘z she’r maqollari orqali mustaqillik , xotin- qizlar masallari, mehnatkashlar haq-huquqlarini talab qilib chiqqan ma’rifatparvar ayolardan edi. O’z she’rida shoiraxotin-qizlarniilmolibma’rifatlibo‘lishgavaqullikkishanlaridanqutilishgachaqiradi²⁶. Bundan bilib olishimiz mumkinki, ayollarning ijtimoiy mavqeyi o‘shadavrda qanchalik yerga urilmasin ,ayni vaqtda ular ham o‘z haq-huquqlari uchunkurasholibborganlar.JadidlarfaoliyatiningtadqiqotchisiBegaliQosimovningilmiy izlanishlari natijasiga ko‘ra jadidlar shunday og’ir sharoitdan xotin-qizlarniolibchiqishuchunintilganlarini,ularuchunmaktablarochganlarinivakutubxonalartashkilqilganliklarinivabuharakatlarnimablag’bilanta’minlash





²⁵МунавварқориАбдурашидхонов.Хотираларимдан. –T.:2001.–Б. 73,77.
²⁶ҚосимовБ.МиллийУйгониш.–Т.:2002.–Б.211-213.
uchun yo‘llar qidirganini bilib olishimiz mumkin. Shunday yo‘llardan biri - teatrorqaliedi.Masalan,1914yilningboshidaAndijondaqo‘yilgan“Padarkushspektalidan tushgan mablag’ 1500 sumni tashkil etib, shundan 20 foizi Andijondaqurilayotgan “qizlargimnaziyasi”foydasigaberilgan,debxabarberadi“SadoiTurkiston”gazetasida.
Otamurod Qo‘shjonov va Ne’matjon Polvonovning “Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiyjarayonlarvaharakatlar”asaridaxivalikjadidlarningfaoliyatihaqidaqimmatli ma’lumotlar keltiradi va undabirinchi jahon urishi vaqtida Xonlikdajabr-zulm kuchayishi Xiva xoni Asfandiyorxon barcha bekliklarda yosh va go‘zalqizlarni xon haramiga keltirish to‘g’risidagi farmoni endigina uyushib kelayotganyoshxivalikjadidlarningnoroziligigasababbo‘lishivabungaqarshiyoshxivaliklarrahnomosiBobooxunSalimovningqarshichiqishi,uningmehnatkashxalqning haq-huquqlarini yosh xivalik qizlarning or-nomusini himoya qilish uchunkurash olib borgan kurashi hamda Xiva xonligidagi XIX asrning ikkinchi yarmidanXXasrningbirinchichoragigachabo‘lganijtimoiy-siyosiyjaroyonlartasvirlangan²⁷.
Hozirgi kunda Mirzo Ulug’bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universitetinomi bilan yuritilayotgan dargohnining tashkil etilishi bevosita jadidlarning yetuknomoyondasiMunavvarQorinomibilanbog’liqdir.1918-yil9-apreldaMunavvarqoriAbdurashidxonovhovlisidaMusulmonXalqdorilfununiochishuchun 9 kishidan iborat majlis tashkil etiladi. Uning 16 –apreldagi 3-majlisida builmiy muassasaning lohiyasi tayyorlanib unda ko‘plab fikr mulohaza va takliflarbildiriladi vaToshkentning 9 joyidao‘gil bolalarmaktabi,5 joyida esa qizlarmaktabiochishvabolalarbog’chasinitashkiletishto‘g’risidaqarorlarqabulqilinadi. 9 ta majlis o‘tkazilib 1918 –yilda rasmiy ravishda bu dorilfunun tashkiletilib,qiz-uo‘g’il tengmiqyosdayangiusuldao‘qitilaboshlanadivajamiyathayotida xotin-qizlarning rolini oshirishga bo‘lgan dastlabki qadamlar jadidlarimiztomonidanqo‘yiladi.O‘quvjarayonidaxorijiydavlatlarbilanaloqalarolib
²⁷ҚушжоновО.,РолвоновН.Хоразмдагиижтимоий-сиёсийжараёнларваҳаракатлар(ХIXасриккинчиярмиXXасрбиринчи чораги ).–Т.:2007. –Б.284.
boriladi. 1922-1925-yillarda chet davlatlarga ko‘plab yoshlar o‘qishga yuboriladiularorasidaqizlarhamboredi.MasalanXayrinsoMajidxonqizipedagogikayo‘nalishi ,Ruqiya Rahim qizi bolalar bog’chasi kursi bo‘yicha Germaniyada tahsilolgan (1922-1925-yillar)²⁸.
Munavvarqori Abdurashidxonovning “Xotiralarimdan” asarida o‘qituvchilarseminariyasiniochishmasalasidaziyolilarbilandindorlaro‘rtasidakurashavjolgani va Markazda chaqirilgan umummusulmon quriltoyida Ubadulla Xo‘jayevayollarniozodqilishto‘g’risidaqarorqabulqilinadi.Bundanbilibolishimizmumkinki, mahalliy ziyolilar ayollani ozod qilish tarofdori bo‘lgan, lekin ulardayetarli kuch va tayanch yo‘q edi . Shuning uchun bu masalani sho‘ro hukumatiamalgaoshirdi.Butarixga“hujum”harakatinomibilanyuritilgan.Taraqqiyparvarlarayollarniozodqilishtarafdoribo‘lsa-dabiroqbuniamalgaoshirishnitezkorlikvazo‘rlikbilanamalgaoshirilishiningtarafdoribo‘lmagan
,chunkiasrlardavomidayuzagakelib,milliyo‘zigaxoslik,urf–odatan’anasifatida shakllangan ayolarning paranjida yurishi, o‘z erlari oldida doim itoatdabo‘lishiayollarningbutunonginiegallaganbo‘lsa,erkaklaresaayolarningo‘zlariga tenglashishinio‘zlariganisbatanhaqorat deb bilganlar.Munavvar Qorio‘z fikrini bayon etib ayollarni ozod qilish ularni o‘qishi, jamoat korxonalaridaishlashi,ijtimoiy–siyosiyhaq-huquqlarini erkaklarbilan tenglashtirishg’oyasiilgari surilib,50yoshdano‘tgan ayollarni bungajalbetmasliknietirof etadi²⁹.Biroq1927-1928yilarda“hujum”harakatinitezsuratlardavamajburanolibborilishinatijasihamdabuningsalbiyoqibatlaribarchamizgama’lum.Zero,ayollarning ozod bo‘lishi, paranji tashlagan ayollar uchun savodsizlikni tugatishkurslari tashkil etilishi ijobiy hodisa , biroq Rossiya imperiyasi tomonidan zavod-fabrikalar uchun yetarli ishchi kuchini shakllantirish uchun bu harakatning zo‘rlikbilan olib borilishi mudhish hodisa edi, buning oqibatida ko‘plab xotin-qizlarningerlari tomonidan urib o‘ldirilish hollari ko‘plab uchraydi. Eng achinarlisi shuki,“hujum” harakatida faolishtiroketganvapartiyaningyolg’onva’dalarigaishongan
²⁸ХолбоевС..МиллийУниверситетнингтарихийилдизлариваташкилториши.–Т.:2003.–Б.99-101,123.
²⁹МунавварҚориАбдурашидхонов.Хотираларимдан–T.:2001.Б62,63.
qanchadan qancha ayollar Stalincha qatag’onlik qurboni bo‘ldilar. Bunga o‘zbekxotin-qizlarining otashin nomoyondalari–Tojixon Shodiyeva,Sobira Xoldorova,Xosiyat Tilaxonova, Mayram Sultonmurodovalarning fojiali va tahlikali kechganqismatlarini misol qilib olishimiz mumkin. Tarix fani bilimdoni Rahimova GulshanTurkistonda jadidlar faoliyati xususida olib borgan ilmiy tadqiqotlarida XIX asroxirivaXXasrboshlaridagimustamlakachiliksiyosati,o‘lkadagiijtimoiyiqtisodiy ahvol va oila-nikoh masalalariga alohida to‘xtalib o‘tib uning bu haqidaqator ilmiyasarlarida qimmatli ma’lumotlar keltiribo’tadi. Masalan 1992 –yilnashrdan chiqqan“Jadidlarvaayollarmasalasi”va“AbduraufFitratvajadidadabiyoti” ( XX asrninrg 20 –yillariga qadar ) asalarini keltirishimiz mumkin. D.Abdullayevatomonidan1999–yildao‘tkazilgan O‘zbekistondaoila,davlatvajamiyat qurilishida ayollarning roli va Gender muammolari. ilmiy konferensiyada“Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda O‘zbekistonda ayolning roli” maqolasidaxotin-qizlarmasalasijadidlardiqqatmarkazidaturganyechimtalabetadiganmuhim muammolardan ekanligi aytib o‘tilgan.R.Tojiboyevning “Ma’rifat fidoyisi”nomli asarida jadidlarning o‘lka hayotida tutgan ijtimoiy-madaniy , siyosiy sohadaislohotlari yoritilib asarda ayollarning savodxonlik darajasi, ma’naviy qiyofasiniyuksaltirish masalari jadidlar tomonidan olib borgan amaliy ishlar zamirida ko‘ribchiqilgan.BegaliQosimovningtahlikalibirvaziyatda1984-yilmilliyma’rifatparvarlardan biri Tavallo haqida asar yozishining o‘zi bir jasorat edi.Uning“Haqso‘zinishiorqilibTavallo”asaridaTavolloningTurkistondagiijtimoiy-iqtisodiy,siyosiyvaziyatgamunosabatiyoritilganbo‘libo‘lkaayollarinio‘zshe’rlariorqalio‘zhaq-huqquqlarinitalabqilishgachaqirganiniko‘rishimizmumkin. N.Azizovning 1996 –yil nashrdan chiqqan “Davlat arbobining huquqiyqarashlari”asaridajadidlarningyetukvakillaridanbiriFayzullaXo‘jayevninidavlatarbobisifatidagifaoliyatiyoritilganbo‘lib,undaFayzullaXo‘jayevtomonidan xotin –qizlar muammosiga alohida to‘xtalib o‘tib, yosh onalar uchunfarzandtarbiyasiuchundavlattomonidanpulajratmalariajratishmasalasiyoritilganonavabolalaruylariqurilishito‘g’risidataklifmulohazalarberibborishgan.
Xulosao‘rnidashuniaytibo‘tishimizmumkinki,jadidziyolilariTurkistondagiqoloqlik,boshqamamlakatlardantaraqqiyotiorqadaqolishningbirinchisababiqilib,o‘lkadagimaoriftiziminingto‘g’riyo‘lgaqo‘yilmagani,maktabvamadrsalardaasosiye’tibor,diniyfanlargaqaratilib,dunyoviyfanlarningdeyarlio‘tilmagani,millatfarzandlarinitarbiyalayotganayollarningsavodxonlik darajasi pastligi , jamiyatda bo‘layotgan o‘zgarishlardan bexabarligidastlabkita’lim-tarbiyanioiladaoladiganbolaningdunyoqarashiga,ma’naviyjihatdanyetukbo‘libshakllanishigato‘sqinlikqilishinito‘g’rianglaganlarvabungaqarshio‘zg’oyalaribilanchiqqanlar.

2.