O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta ta’lim vazirligi andijon muhandislik-iqtisodiyot instituti

topishda sovet olimi N. S. Kurnakovning ro­`li katta. N. S. Kurnakov yangi ilmiy metod — fizika-kimyoviy analiz metodini yaratdi.

• topishda sovet olimi N. S. Kurnakovning ro­`li katta. N. S. Kurnakov yangi ilmiy metod — fizika-kimyoviy analiz metodini yaratdi.
• Fizik - kimyoviy analiz, odatda, ikki moddadan xosil bo`lgan sxemaning tarkibini to`xtovsiz suratda o`zgartirib turib, uning biror fizikaviy xossasi (bug`ining bosimi, suyuqlanish temperaturasi, zichligi, qovu-
• shoqligi, elektr o`tkazuvchan-
• ligi va boshqalar) o`zgarishini
• miqdoriy jixatdan tekshirishga
• imkon beradi. Tek­shirish nati-
• jalari tarkib - xossa 36- rasm
• diagrammasiga qo`yib chiqiladi; bunday diagramma tuzishda hamma vaqt abstsissalar o`qiga sisxemaning mitsdoriy tarkibi (kontsentratsiya), ordinatalar o`qiga tekshirilgan fizikaviy xossaning son qiymati qo`yiladi. Bunday diagrammasi xosil qilingan egri chiziklarning shakliga qarab, sistemada o`zgarishlar bor-yo`qligini bilishgagina emas, balki o`zgarishlarning xarakteri, xosil bo`ladigan maxsulotlarning tarkibi, qattiq eritmalarning xosil bo`lishi va boshqalar to`g`risida muayyan ko`rsatmalar olishga ham imkon beradi. Hozirgi vaqtda metallurgiya, silikat, kimyo va boshqa sanoat tarmoqlarida bir qator muammolarni xal qilishda fizika - kimyoviy analiz metodlaridan keng foydalanilmoqda

Kurnakovning metall qotishmalari tabiatini aniqlash yuzasidan olib borgan ko`p ishlari qotishmalar qotayotgan vaqtda sodir bo`ladigan protsesslarni tushunish ishiga katta aniqlik kiritdi. Masalan, Kurnakov qotishmalarni o`rganishda tarkibi birmuncha o`zgara oladigan kimyoviy birikmalarni kashf etdi. Kurnakov o`zgaruvchan tarkibli bunday birikmalarni frantsuz olimi Bertole (1748—1822) sharafiga bertollidlar deb, o`zgarmas tarkibli odatdagi birikmalarni esa daltonoidlar deb atadi.

• Kurnakovning metall qotishmalari tabiatini aniqlash yuzasidan olib borgan ko`p ishlari qotishmalar qotayotgan vaqtda sodir bo`ladigan protsesslarni tushunish ishiga katta aniqlik kiritdi. Masalan, Kurnakov qotishmalarni o`rganishda tarkibi birmuncha o`zgara oladigan kimyoviy birikmalarni kashf etdi. Kurnakov o`zgaruvchan tarkibli bunday birikmalarni frantsuz olimi Bertole (1748—1822) sharafiga bertollidlar deb, o`zgarmas tarkibli odatdagi birikmalarni esa daltonoidlar deb atadi.
• Qotishmalarni o`rganishda fizika - kimyoviy analiz usullaridan eng ko`p qo`llaniladigani termik analiz bo`lib, bu analizning asosini o`tgan asrning oltmishinchi yillarida rus me­tallurgi D. Q CHernov yaratgan edi.
• Termik analiz qotishmalarning holat diagrammalarini tuzish va bu diagrammalarni o`rganishdan iborat, bu diagrammalar qotishmalarning suyuqlanish temperaturalari ularning protsent kontsenxratsiyasiga (tarkibiy qismlarining . protsent hisobida ifodalangan miqdoriga) qanday bog`liq ekanligini ko`rsatadi.
• • Termik analiz to`g`risida tushuncha hosil qilish uchun bir necha misol ko`rib o`tamiz. 36- rasmda vismut-kadmiy sistemasining xolat diagrammasi kursatilgan. Bu diagrammada abstsisalar o`qiga qotish-maning kontsentratsiyasi, ordinatalar o`qiga esa temperatura qo`yilgan. LVS CHIZIQNING A nuqtasi toza vismutning suyutslanish tempe-raturasi (271°S) ni ko`rsatadi. Vismutga kadmiy qo`shib borilgan sari kotishmaning suyuqlanish temperaturasi C

• nuqtagacha pasayadi, kadmiyning miqdori yanada ortib borishi bilan qotishmaning suyuqlanish temperaturasi SV egri chiziri bo`ylab ko`tariladi va V nuqtagacha yetadi. V nukta toza kadmiyning suyuqlanish temperatu­rasi (321 °S) ni kursatadi. Agar kadmiyning miqdorini o`zgartirmasdan unga sekinasta vismut qo`shib borilsa, suyuqlanish tempe­raturasi avval S nuqtagacha pasayib, shundan keyin A nuktagacha ko`tariladi.
• Tarkibida, masalan, 20% kadmiy va 80% vismut bo`lgan suyuq qotishma sovitilganda bu qotishmadan K nuqdaga to`g`ri keladigan temperaturada toza vismut kristallana boshlaydi va qolgan suyuq kotishmada vismutning miqdori kamayib boradi. Vis­mut kristallari ajralib chiqishi bilan temperatura pasayadi, temperatura S nuqdaga (140°S ga) yetganda suyuq qotishmaning qolgan hammasi o`zgarmas temperaturada kristallana boshlaydi. Tarkibida 60% kadmiy va 40% vismut bo`lgan suyuq qotishma so­vitilganda unda ham xuddi yuqoridagidek hodisa sodir bo`ladi, ammo bunda dastavval qadmiy kristallana boshlaydi.
• Vismut bilan kadmiy qotishmalari suyuqlanish temperaturasining eng past nuqtasi bo`lgan temperatura 140° C — evtektikaviy temperatura deb, tarkibi jihatidan shu temperaturaga muvofiq keladigan qotishma esa evtektikaviy qotishma yoki, tug`ridan - tug`ri evtektika deb ataladi. Yuqorida ko`rib o`tilgan misolda evtektika trakibida 40% kadmiy va 60% vismut bor.